Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

Apameyalı  Numenius  (yun.  Νουμήνιος  ὁ  ἐξ  Ἀπαμείας, 
m.  II-ci  yüzilliyin  ikinci  yarısı)  olmuşdur.  Onun  fikrincə 
tam  olan  varlığın  üç  əsası  vardır  (8,  158-162).  Birincisi İlk 
Tanrıdır. O 
özünə 
qapanmış 
halda 
mövcuddur. 
İkincisi İkinci  Tanrıdır.  O  maddə  ilə  münasibətdə 
olan Demiurqosdur; bir tərəfdən İlk Tanrıya, digər tərəfdən 
isə  əbədi  olan  maddəyə  yönəlir.  Varlığın  üçüncü  əsasını 
isə kosmos təşkil edir. 
Başqa  məlumatlara  görə,  o  varlığın  üçüncü  əsasını 
kosmosda  deyil, Dünya  Ruhunda görürdü  (12).  Ondan 
insan  ruhunun  ölən  hissəsi  yaranmışdır.  İnsan  ruhunun 
əqli hissəsi isə ölməzdir və dünya Əqlinə yönəlir. 
Numenius 
platonçuluğu 
Müqəddəs 
kitabın 
(Bibliyanın) dünyagörüşünə, eləcə də Hind, Misir və digər 
dini  təlimlərlə  yaxınlaşdırmaq  və  uyğunlaşdırmaq 
istəmişdir.  Hətta  o,  Platonu  Musaya  bənzədirdi  (7,  449). 
Bunun da zərurəti ondan doğmuşdur ki, o zaman Romada 
ənənəvi yunan-roman dini böhranda idi və eyni zamanda 
imperiyada  çoxlu  dinlər  ortaya  çıxmışdır.  Onlardan  biri 
də  sonralar  dövlət  dininə  çevrilmiş  Xristianlıq  idi.  Buna 
görə  də,  o  dövrün  filosofları  bu  həqiqətləri  nəzərə  alıb 

243 
 
antik  təlimləri  başqa  inanclarla,  xüsusən  də  Xristianlıqla 
qarışdırmağa  çalışırdılar.  Numeniusun  varlıq  haqqında 
nəzəriyyəsi  də  bu  qəbildən  idi.  Sonralar  bu  ideya  yeni-
platonçular  tərəfindən  daha  da  inkişaf  etdirilərək  Xristian 
inancına uyğunlaşdırıldı.  
Qadesli  Moderatus  (yun.  Μοδέρατος,  I  yüzilliyin 
ikinci  yarısı)  da  yeni  pifaqorçulardan  biri  idi.  O  yeni-
platonçu  Plotinin  ifadə  etdiyi  üçlük  haqqında  fikirlərinin 
əsasını qoymuşdur. Belə ki, Moderatusa görə bütün varlıq 
birdir  və  üç  hissədən  ibarətdir.  Birincisi  hər  şeydən 
yüksək  olan  Vahiddir.  İkincisi  ideyalar  toplusu  və  həqiqi 
varlıqdır  ki,  onu  düşüncə  ilə  qavramaq  mümkündür. 
Üçüncüsü  isə  Ruhdur  ki,  o  birinci  və  ikinci  hissənin 
sayəsində  mövcud  olur.  Eyni  zamanda,  Moderatus 
Pifaqor  fəlsəfəsinə  üstünlük  verərək  hesab  edirdi  ki, 
Platon,  Aristotel  və  digər  filosoflar  onun  fikirlərini 
mənimsəmişdirlər.  Bunu  edərək,  onlar  bütün  mənfilikləri 
və  qüsurları  pifaqorçulara  aid  edərək  onu  gözdən 
salmışdırlar. (9) 
 
2.7.3. Qnostisizm 
 
Qnostisizm  (yun.  γνωστικός  –  həqiqi  biləyə 
yiyələnmək) antik dövrün sonlarında (I  – V yüzilliklərdə) 
yaranmış dualistik  dini təlimdir. Bu təlimdə  Xristianlığın, 
yunan  fəlsəfəsinin  və  bəzi  Şərq  dinlərinin  ideyaları 
qarışmış,  sinkretik  hala  gətirilmişdir  (4,  3-23).  Qnostisizm 

244 
 
ezoterik
90
 bir  təlim  idi,  onun  ardıcılları  iddia  edirdilər  ki, 
Tanrı onlara dünyanın sonu haqqında biliklər vermişdir. 
Qnostisizmin  yaranmasının  əsas  səbəbini  ellinizm 
dövründə  qədim  yunan  polislərinin  tarix  səhnəsindən 
silinməsində,  böyük  imperiyaların  yaranmasında,  çeşidli 
mədəniyyətlərin  və  dini-fəlsəfi  təlimlərin  bir-biri  ilə 
qarışmasında, cəmiyyətdə axirətin yaxınlaşması inancında 
və mistik ənənələrin inkişafında görürdülər. 
Qnostik  cərəyanlar  çox  olsa  da,  onların  bir-birinə 
bənzər 
təlimləri 
də 
olmuşdur. 
Qnostisizmi 
səciyyələndirən  özəlliklər  ilk  olaraq  ezoterizm  və 
dualizmdir.  Onlar  bütün  insanları  “maddi”  (bədənlə  bağlı 
olanlar),  “ruhi”  (psixiklər)  və  “mənəvi”  (pnevmatiklər) 
tiplərə bölürdülər. Onlara görə yalnız “mənəvi” insanlara 
həqiqi mistik biliyin (qnosisin) mahiyyəti açılırdı. 
Qnostiklər  həm  də  bütün  varlığı  ikili  şəkildə 
təsəvvür  edir,  xeyirlə  şəri  substansional  səviyyədə  bir-
birinə  qarşı  qoyurdular  (4,  42).  Onlara  görə  bütün  maddi 
aləm şərdir, həmçinin o mənəviyyatın zindanıdır. Məqsəd 
bu  zindandan  azad  olub  xeyrə  qovuşmaqdır.  Bunu  isə 
yalnız İlahi biliyə (qnosisə) yiyələnən insanlar edə bilərlər. 
Qnostisizmdə 
maddi 
dünya 
Mütləqin 
səhvi 
nəticəsində  yaranmışdır.  Bu  səhv  nəticəsində  qara 
qüvvələr  işıqlı  aləmlərə  daxil  olmuşdurlar.  Bunu  da 
qnostiklər  belə  təsəvvür  edirdilər  ki,  Tanrı  olan 
doğulmamış  Ata  özünü “eon”  adlandırılan  varlıqlarda 
təzahür  edir.  Bu  eonlar  əsasən  cütlüklərdən  ibarətdir. 
                                                
90
 Ezoterizm  –  dünyanın  və insanın  gizli (batini)  mahiyyətləri  və  özəllikləri 
haqqında təlimdir. 

245 
 
Eonlar  ilahi  tamlıq  olan pleromanı  (yun.  πλήρωμα) təşkil 
edir.  Ancaq,  bəzi  eonlar  bir  zaman  başqalarının  üzərində 
hakimiyyət 
əldə 
etmək 
istəmiş 
və 
pleromadan 
ayrılmışdırlar.  Bundan  sonra  kosmosun  yaranması 
(kosmogenez)  baş  vermiş,  fərqli  aləmlər  yaranmışdır.  Ən 
aşağı qatda yerləşən aləm isə bizim yaşadığımız dünyadır. 
Qnostiklərin  əksəriyyəti  eonlara  insani  xüsusiyyətlər 
qazandırmış, onlara konkret şəxs kimi baxmışdırlar. 
Qnostiklərə  görə  pleroma  öz  tamlığını  bərpa  etmək 
istəyir.  Bu  isə  yeni  eonun  yaranmasına  gətirib  çıxardır. 
Həmin  eon  İsa  və  ya  İsa  ilə  Məsihin  cütlüyüdür.  O,  bu 
dünyaya  enir  və  seçilmiş,  mənəvi  cəhətdən  yüksəlmiş 
insanlara  həqiqi  biliyin  (qnosisin)  nə  olduğunu  öyrədir. 
Beləliklə,  qnosisi  bilən  insanlar  İsanın  vasitəsi  ilə 
pleromaya  qayıdıb  maddi  aləmdən  qurtaracaqlar.  Bu 
yolda isə abid həyatı yaşamaq vacibdir. 
Qnostiklər  hesab  edirdilər  ki,  Tanrı  bu  dünyadan 
çox-çox  uzaqlardadır (transsendentdir).  Onun  təbiəti 
dərkedilməzdir.  Dünya  isə  arxonlar (yun.  ἄρχων  – başçı) 
adlanan  ən  aşağı  qatlarda  yaşayan  qüvvələr  tərəfindən 
yaradılmışdır.  Onlar  Tanrı  tərəfindən  yaradılsa  da,  onun 
haqqında  bilikləri  yoxdur.  Ona  görə  də,  bu  qüvvələr 
həqiqi Tanrının dərk edilməsi yolunda bir maneədir.  
Bütün  kainat  arxonlara  tabedir.  Qnostiklər  onları 
bəzən 
Əhdi-Ətiqdə 
çəkilən 
Tanrının 
adları 
ilə 
adlandırırdılar (Savaof, Adonai və s.). Beləliklə, onlar hesab 
edirdilər  ki,  həqiqi  Tanrının  yalnız  bir  adı  var.  Ona  aid 
edilən  başqa  adlar  isə  əslində  müstəqil  fövqəl  varlıqlar 
olan arxonlardır.  

246 
 
Dünyanın ətrafında isə bir neçə kosmik qatlar vardır. 
Onları  da  arxonlar  idarə  edir.  Dünyanın  yaradılmasında 
arxonların ən böyüyünün müstəsna rolu vardır. Onun adı 
Platonun “Timeus” əsərində olduğu kimi “Demiurqos”dur. 
Arxonların  zülmlə  dolu  hakimiyyəti  isə  “hermarmenus” 
adlanır (4, 43). 
İnsan bədən, mənəviyyat (pnevma) və ruhdan ibarətdir 
(4,  44).  Bədən  və  ruh  dünyanın  tərkib  hissəsi  olaraq 
hermarmenusa 
tabedir. 
Hermarmenus 
isə 
təbiət 
qanunlarıdır.  O  həm  də  Musaya  verilmiş  yəhudi 
qanunudur.  Ruhun  içində  yaşayan  mənəviyyat  isə  İlahi 
işığın  hissəciyidir  və  o  zindanda  saxlanılır.  Əsarətdə  olan 
mənəviyyat  pleromadan  təcrid  olunub  və  özünü  onun 
hissəsi  kimi  dərk  etmir.  Onun  dirçəlməsi  isə  həqiqi  bilik 
(qnosis)  vasitəsilə  əldə  edilə  bilər.  İnsan  yalnız  qaranlığı 
yarıb,  işığa  doğru  yönələrək  xilas  olur.  Ölümdən  sonra 
qnosisə  yiyələnmiş  ruh  həqiqi  Tanrı  tamlığı  olan 
pleromaya qovuşur. 
Bəzi  qnostik  təriqətlər  cəmiyyətdə  hökm  sürən 
qanunları,  ədəb  və  əxlaq  qaydalarını  belə  arxonların 
qoyduğu qayda və qanunları hesab edirdilər. Ona görə də 
pnevmatiklər  onlara  riayət  etməməli  idilər  (4,  46-47). 
Onların  fikrincə,  əgər  pnevmatik  hermarmenusdan 
azaddırsa, onda dünyaya bağlı olan və onun reallığını əks 
etdirən qanunlardan da azad olmalıdırlar. 
Qnostisizm  antik  dünyada  Xristianlıqdan  öncə 
yayılmışdır.  Ancaq,  Xristianlıq  yayılmağa  başlayanda 
qnostiklər  bu  dinin  bir  çox  elementlərini  öz  təlimlərinə 
qatmışdırlar.  Bunun  nəticəsində Xristian  qnostisizmi 

247 
 
yaranmışdır.  Bundan  öncə  isə  qnostisizm  Yəhudiliyə  də 
yol  tapmışdı.  Sonralar  isə  qnostik  ideyaların  əlamətləri 
İslam təriqətlərində də müşahidə edilmişdir. 
 
2.7.4. Mitraizm 
 
Qnostik inanca yaxın olan dinlərdən biri də Mitraizm 
olmuşdur.  Mitraizm  Roma  imperiyasında  Xristianlıqla 
bərabər  yayılan  və  onunla  rəqabət  aparan  İran  məşəli  bir 
din  idi.  İran  mənşəli  qnostik  təlimlər  dünyanı  Zülmətlə 
Nurun  mübarizəsi  kontekstində  görür  və  izah  edirdilər 
(4). 
Mitra  arilərin  panteonunun
91
 tanrılarından  biri  idi. 
Yaxın  Şərqdə  bir  çox  xalqlar  ona  ibadət  edirdi.  Qədim 
arilər  onu  “Səhər  işığının  tanrısı”  adlandırırdılar.  Onların 
inanclarına  görə,  Mitranın  qüdrəti  dünyada  həyatın 
mövcudluğunu  təmin  edir.  Daha  sonra  iranlılar 
inanırdılar  ki,  Mitranı  xeyir  tanrısı  olan  Ahura-Məzda 
yaradıb və ona ibadət etmək vacibdir. Bu barədə “Avesta” 
da Mitr-Yaşt babının əvvəlində verilir. 
M.  ö  V  –  VI  yüzillikdə  Mitra  inancı  unudulmuş, 
ancaq  sonra  bu  kult  yenidən  bərpa  olunmuş  və  İranda, 
Babilistanda, Pontda, Friqiyada, Kappadokiyada və başqa 
regionlarda  yayılmışdır.  Daha  sonra  Mitraya  Romada  da 
ibadət edirdilər. Mitra dininə tapınanlar inanırdılar ki, bu 
tanrı qara qüvvələrlə mübarizə aparır və insanlara xidmət 
edir. Eyni zamanda, Mitra dünyanın yaradıcısıdır.  Ancaq, 
                                                
91
 Arilər – hind-fars mənşəli xalqların ümumiləşdirilmiş qədim adıdır. 

248 
 
qnostiklərdən  fərqli  olaraq  o  Xeyrin  təcəssümü  kimi 
təsəvvür edilirdi. 
Xristianlığın  Mitraizmlə  bir  sıra  oxşar  cəhətləri 
vardır.  Məsələn,  274-cü  ildən  başlayaraq,  hər  ilin  25 
dekabr  günü  imperator  Avrelianın  əmri  ilə  günəş  tanrısı 
Mitranın  anadan  olan  günü  kimi  qeyd  edilirdi.  Sonralar 
isə  IV  əsrdən  başlayaraq  bu  günü  İsanın  anadan  olan 
günü  kimi  qeyd  etməyə  başlamışdılar.  Bu  adət  bizim 
dövrümüzə qədər davam etməkdədir. 
Xristianlıq  və  Mitraizmin  oxşar  cəhətlərində  biri  də 
Mitra  və İsanın xilaskar olmasıdır. Onların  hər ikisi Tanrı 
ilə  insanlar  arasında  olan  vasitəçidir.  Onlar  Atanın 
buyruqlarını yerinə yetirirlər. Bu baxımdan İsa kimi Mitra 
da  axirətdə  insanları  mühakimə  edəcəkdir.  Hətta, 
Xristianlığın rəmzi olan xaç da mitraizmin simvollarından 
biri  olmuşdur.  Onlar  xaçı  dairənin  içində  təsvir  edirdilər. 
Mitraizmdə  Xristianlıqda  olduğu  kimi  bu  dini  qəbul 
edənlərin  xaç  suyuna  salma  mərasimi  də  keçirilirdi.  Bu 
barədə  tanınmış  xristian  ilahiyyatçısı  Tertulian  da 
məlumat vermişdir (15). 
 
Mövzu ilə əlaqəli suallar: 
 
1.  Romalılar  nəyə  inanırdılar,  dinlərinin  əsasını  nə 
təşkil etmişdir?  
2.  Roma  kahinlərinin  vəzifəsi  nədən  ibarət 
olmuşdur? 
3. Roma imperiyasında hansı dinlər yayılmışdır? 

249 
 
4.  Hermetizmin  əsasları  hansılardır,  adı  nə  ilə 
bağlıdır? 
5.  Hermetizmin  hansı  dini  və  fəlsəfi  təlimlərə  təsiri 
olmuşdur? 
6.  Hermetizmin  hansı  yazılı  ədəbiyyatı  vardır, 
onların məzmunu nədir? 
7.  Hermetizmə  görə  dünyanın  başlanğıcında  nə 
durur, dünya quruluşu necədir? 
8.  Hermetizmə  görə  insan  necə  yaranmışdır,  onun 
hansı təbiətləri vardır, xilası nədədir vardır? 
9.  Yeni  pifaqorçuluq  qədim  pifaqorçuluqdan  nə  ilə 
fərqlənir? 
10.  Yeni  pifaqorçuluğun  dualizmi  nədən  ibarət 
olmuşdur? 
11.  Yeni  pifaqorçuluqda  rəqəmlərə  nə  kimi  yer 
verilirdi? 
12.  Yeni  pifaqorçuluqda  tanrı  təsəvvürü  necə 
olmuşdur? 
13.  Publius  Fiqulusun  fəaliyyəti  nədən  ibarət 
olmuşdur? 
14.Tianalı  Apollonius  kim  olmuş,  nə  kimi  fəaliyyəti 
göstərmişdir? 
15.  Apollioniusu  hansı  məqsədlə  İsa  ilə  müqayisə 
edirdilər? 
16. 
Apolloniusun 
inancı 
nəyin 
üzərində 
qurulmuşdur? 
17.  Gerasalı  Nikomaxusun  rəqəmlər  fəlsəfəsinin 
məzmunu nədən ibarət olmuşdur? 

250 
 
18.  Apameyalı  Numeniusun  fikrincə  varlığın  neçə 
əsası vardır, onlar hansılardır? 
19.  Numenius  dinləri  birləşdirmək  üçün  hansı 
fikirlərlə çıxış etmişdir? 
20.  Qadesli  Moderatus  varlığın  birliyi  və  eyni 
zamanda üçlüyünü necə təsəvvür edirdi? 
21. Qnostisizm nədir, mahiyyəti nədən ibarətdir? 
22.  Qnostisizmin  yaranmasının  səbəbləri  hansılar 
olmuşdur? 
23.  Qnostisizmdə  dünyanın  yaranması  necə  təsvir 
olunur? 
24.  Qnostisizmə  görə  dünya  kim  tərəfindən  idarə 
olunur? 
25.  Qnostisizmə  görə  insan  hansı  yolla  dünyanın 
zülmətindən qurtara bilər? 
26. Mitraizmin tarixi və təlimi nədən ibarətdir? 
 
Ədəbiyyat: 
 
1.  Davis,  Tenny  L.  The  Emerald  Tablet  of  Hermes 
Tristmegistus:  Three  Latin  versions  which  were  current 
among  later  Alchemists.  Journal  of  Chemical  Education, 
Vol. 3, № 8, 1926. 
2.  Frances  A.  Yates:  Giordano  Bruno  and  the 
Hermetic Tradition. The University of Chicago Press Book, 
1964. 
3.  Hart  G.  The  Routledge  Dictionary  of  Egyptian 
Gods and Goddesses. New York: Routledge. Oxon, 2005. 

251 
 
4.  Jonas.  H.  The  Gnostic  Religion.  Boston:  Beacon 
Press, 2005. 
5.  Poemandres,  The  Shepherd  of  Men  //  Thrice-
Greatest Hermes by G.R.S. Mead. Vol. 2. London, 1906. 
6. Publius Nigidius Figulus // Encyclopedia Britanica, 
1911.  
7.  The  Miscellanies;  or,  Stromata  //  Ante-Nicene. 
Christian Library. The Writings of the Fathers Down to A. 
D.  325.  Vol.  IV.  Clement of  Alexandria.  Vol  I. Edinburgh: 
T. and T. Clarc, 1867. 
8.  Евсевий  Памфил.  Евангельское  приготовление. 
Книга  XI  /  Перевод  А.  Ястребова  //  Богословский 
сборник. 
М.: 
Православный 
Свято-Тихоновский 
богословский институт, 2001. 
9. 
Модерат 
// 
Античная 
философия: 
энциклопедический  словарь  /  Составитель  Е.  В. 
Афонасин. М.: Прогресс-Традиция, 2008. 
10. 
Неопифагореизм 
// 
Малый 
энциклопедический  словарь  Брокгауза  и  Ефрона:  В  4 
томах. СПб., 1907-1909. 
11.  Новопифагореизм  //  Энциклопедический 
словарь Брокгауза и Ефрона. СПб, 1890-1907. 
12. Нумений // Философский энциклопедический 
словарь  /  Гл.  ред.  Ильичев  Л.  Ф.,  Федосеев  П.  Н.  и  др. 
М.: Советская энциклопедия, 1983. 
13.  Ранович  А.  Б.  Первоисточники  по  истории 
раннего 
Христианства. 
Античные 
критики 
Христианства. М.: Политиздат, 1990. 

252 
 
14.  Теологумены  арифметики  //  Философское 
антиковедение  и  классическая  традиция.  Т.  3.  Вып.  1, 
Новосибирск, 2009. 
15.  Тертуллиан.  О  крещении  V,  1  /  Общая 
редакция  и  составление  А.  А.  Столярова.  М.: 
Издательская  группа  "Прогресс"-"Культура".  Москва, 
1994. 
 
2.8. Yeni-platonçuluq 
 
Yeni  Akademiya  təxminən  m.  200  –  529-cu  illər 
arasında fəaliyyət göstərmişdir. Bu da “yeni-platonçuluq” 
(neoplatonizm)  adlanan  platonizmin  sonuncu,  beşinci 
tarixi  mərhələsi  hesab  olunur.  Onu  səciyyələndirən 
xüsusiyyətlərdən  biri  neoplatonizmin  dinə  və  mistikaya 
yaxınlaşması olmuşdur. 
Yeni-platonçuluq  Platon  və  Aristotelin  fəlsəfəsini 
şərq  inancları  ilə  birləşdirən  antik  idealist  fəlsəfi 
cərəyandır.  Neoplatonizmin  əsas  ideyaları  varlığın 
birliyini Vahid-Əql-Ruh üçlüyündə təsəvvür etmək, insan 
ruhunun  materiyanın  təsirindən  azad  etmə  yollarını 
göstərmək, 
həqiqətin 
intuisiya 
vasitəsi 
ilə 
kəşf 
olunmasından ibarət idi. 
Yeni-platonçuluq  antik  dünyanın  sonuncu  fəlsəfəsi 
və  mistik  məktəbi  olmuşdur.  Bu  təlim  m.  III  yüzillikdə 
yaranmış  və  inkişaf  etmişdir.  Bu  dönəm  eyni  zamanda 
xristian  ilahiyyatının  yaranması  dövrü  idi.  Bu  iki 
dünyagörüşü bir-biri ilə ideoloji çəkişmədə olmuşdur. 

253 
 
Yeni-platonçuluğun  yaranması  və  inkişafı  Roma 
imperiyasını bürümüş siyasi-iqtisadi və mənəvi böhranlar 
dövrünə  təsadüf  edir.  İmperiya  öz  süqutuna  doğru 
irəlilədikcə  cəmiyyətdə  gələcəyə  inamsızlıq  və  mənəvi 
boşluq  hissləri  dərinləşmiş;  istibdada,  tiranlığa  və  zülmə 
qarşı etirazlar güclənmişdir. 
Bu  şəraitdə  müxtəlif  dini-fəlsəfi  və  mistik  təlimlərin 
cəmiyyətdə  yayılması  qaçılmaz  idi.  Bütün  imperiya  boyu 
mövhumatlar,  falçılıq  və  cadugərliyin  müxtəlif  formaları 
surətlə 
yayılırdı. 
Bununla 
yanaşı 
şarlatanlıq 
və 
fırıldaqçılıq  da  çoxalmışdır.  Digər  tərəfdən  Romanın  ələ 
keçirdiyi  ölkələrin  və  xalqların  müxtəlif  mistik  və  dini 
təlimləri  də  imperiyada  surətlə  yayılırdı.  O  zaman 
imperiya  boyu  Misir  tanrısı  Osiris  və  Frigiya  tanrısı  Attis 
kimi  ölən  və  dirilən  tanrıların,  Mitra  adlı  şərə  qarşı 
mübarizə  aparan  İran  mənşəli  tanrının  kultları  geniş 
yayılmışdı. 
Eyni  zamanda,  qədim  Yunan  və  Roma  mənşəli  dini 
inanclar dərin böhran keçirirdilər. Onların cəmiyyətə təsiri 
getdikcə  azalmış,  üstəlik  bu  inanclar  Şərqdə  yayılmış 
dinlərlə qarışmışdırlar.  
Ənənəvi  dini  görüşlərin  böhranı  dövlət  başçılarının 
kultunu
92
 da  yaratmışdı.  İmperatorların  və  senatın
93
 
şərəfinə  tapınaqlar  (məbədlər),  heykəllər  ucaldılırdı. 
                                                
92
 Kult  –  tanrıya,  tanrılara,  hansısa  müqəddəs  şeylərə,  müqəddəslərə, 
əcdadlara, hökmdarlara, gerçək ya da fantastik varlıqlara və s. tapınmadır və 
buna bağlı ayinlər toplusudur. 
93
 Senat – qədim Romada yüksək idarəetmə orqanı olan şura və ya məclis idi. 

254 
 
Bundan  başqa  romalılar  müxtəlif  “kiçik”  tanrılara  və 
ruhlara da inanırdılar. 
Yeni-platonçuluq  fəlsəfəsi  bu  cür  mürəkkəb  sosial-
siyasi  böhran  şəraitində  yaranmışdır.  İdealist  və  mistik 
təlim olduğuna görə o tədricən materialist sayağı təlimləri 
ortadan çıxardırdı. O şəraitdə bu proses qaçılmaz idi. Eyni 
zamanda,  yeni-platonçuluq  qədim  yunan  və  Roma 
fəlsəfəsinin 
müddəalarını 
mənimsəmiş, 
onun 
qoruyucusuna çevrilmişdir.  
Xristianlıqdan fərqli olaraq yeni-platonçuluq daha da 
çox  hakim  dairələrin,  bilim  adamlarının  arasında 
yayılmışdır.  Xristianlığa  qarşı  çıxış  edən  Romanın  hakim 
dairələri  çox  vaxt  məhz  yeni-platonçuluq  ideyalarına 
arxalanıb,  onları  Xristianlığa  alternativ  bir  dünyagörüşü 
kimi  təqdim  edirdilər.  İmperator  Yulianın  (361-363) 
hakimiyyəti  dövründə  bu  cür  hallar  daha  qabarıq  şəkildə 
baş  verirdi.  Xristianlığın  hakim  dinə  çevrilməsinə 
baxmayaraq  o  köhnə  inancları  bərpa  etməyə,  onların 
Xristianlıqla  bərabər  imperiyada  yayılmasına  çalışırdı. 
Ancaq,  Yulianın  ölümündən  sonra  Xristianlıq  yenidən  öz 
mövqeyini 
möhkəmləndirmiş 
və 
yeni-platonçuluğu 
sıxışdırıb  ortadan  çıxarmışdır.  Bundan  sonra  antik  dövr 
sona  çatmış  və  ortaəsr  dövrü  başlamışdır.  O  dövrdən 
başlayaraq Aralıq dənizi hövzəsi ətrafında olan ərazilərdə 
xristian  dininin  və  fəlsəfəsinin  hökmranlığı  dövrü 
başlanmışdır.  
Yeni platoçuluğun Roma, İskəndəriyyə, Apameya, Afina 
və  başqa  şəhərlərdə  məktəbləri  olmuşdur.  Bu  təlimin 
sonuncu  məktəbi  Afinada  yerləşirdi.  VI  yüzillikdə 

255 
 
imperator  Yustinianın  fərmanı  ilə  onun  fəaliyyətinə  son 
qoyulmuşdur. 
 
2.8.1. Roma məktəbi 
 
Roma 
məktəbinin 
və 
ümumiyyətlə, 
yeni-
platonçuluğun  ilk  filosofu Ammonius  Sakkas (yun. 
Ἀμμώνιος  Σακκᾶς,  lat.  Ammonius  Saccas;  m.  175—242) 
hesab  edilir.  O,  xristian  ailəsində  tərbiyə  almışdır.  Sonra 
isə  Xristianlıqdan  imtina  etmiş,  antik  fəlsəfi  irsi  əsasında 
öz  fəlsəfəsini  irəli  sürmüşdür.  Ancaq,  Ammoniusdan  heç 
bir  yazılı  ədəbiyyatın  qalmadığına  görə  onun  fəlsəfi 
fikirlərini bərpa etmək çox çətin olmuşdur.  
Ammoniusun bir sıra tanınmış öyrənciləri olmuşdur. 
Onların  arasında  Plotin  və  tanınmış  xristian  ilahiyyatçısı 
Origen də olmuşdurlar (7, 3).  
Məlumdur  ki,  Ammonius  bədən  və  ruh  haqqında 
dualist  fikirləri  irəli  sürmüşdür.  Onun  fikrincə  bədəndə 
cisimsiz  ruh  vardır,  o  bədənin  təbiətindən  fərqlidir  və 
maddə  deyildir.  Ruh  yuxuda  ya  da  insanın  dərin 
düşüncələrə qapandığı zaman bədəndən müvəqqəti ayrıla 
bilər.  Ammonius 
və  onun  öyrənciləri  ilk  dəfə 
“Teosofiya”
94
 sözünü  işlətməyə  başlamış  və  bu  anlayışı 
təlim  halına  gətirmişdirlər  (24).  Bu  təlimin  vasitəsi  ilə 
Ammonius  bütün  dinlər  və  inancları  birləşdirmək 
istəmişdir. 
                                                
94
 Teosofiya  (yun.  θεοσοφία  –  ilahi  müdriklik)  –  hər  şeyin  həqiqi 
mahiyyətinin  açılması  üçün  zəruri  olan  mistik  Tanrı  biliciliyi  və  Tanrının 
duyulması haqqında təlimdir. 

256 
 
Ammoniusun  öyrəncisi Plotin (yun.  Πλωτῖνος;  m. 
205 – 270) yeni platoçuluğun nəzəri əsaslarını qoymuşdur. 
Ona görə də Plotinə “İkinci Platon” da deyirlər.  
Plotin  Misirdə  anadan  olmuş,  gəncliyini  o  dövrün 
mədəni  mərkəzi  olan  İskəndəriyyədə  keçirmiş  və  orada 
Ammonius  Sakkasın  öyrəncisi  olmuşdur  (7,  4). Təxminən 
40  yaşında  Plotin  Romaya  köçmüşdür.  O  vaxtlar  Roma 
imperiyasını  dərin  siyasi-ictimai  böhran  bürümüşdür. 
Fars  və  hind  dünyagörüşü  ilə  yaxından  tanış  olmaq 
istəyən  Plotin,  imperator  III  Qordianusun  (lat.  Gordianus) 
İrana qarşı hərbi yürüşündə iştirak etmişdir (7, 3). Ancaq, 
o  yürüş  Roma  ordusunun  yenilməsi  ilə  başa  çatmışdır. 
Plotin isə yalnız təsadüf nəticəsində sağ qalmışdır. 
244-cü  ildə  Romaya  qayıtdıqdan  sonra  Plotin  orada 
məktəb  yaratmış  və  25  ilə  yaxın  müddətdə  ona  başçılıq 
etmişdir.  Bu  məktəbdə  müxtəlif  ictimai  təbəqə  və 
millətlərin nümayəndələri oxuyurdular. 
Əvvəllər Plotin öz təlimini yalnız şifahi olaraq tədris 
etmiş,  daha  sonra  isə  onu  yazmağa  başlamışdır.  Plotinin 
öyrəncisi  Porfirius  isə  onun  əsərlərini  yığmış,  redaktə 
etmiş,  altı  fəsilə  ayırmış  və  yayımlamışdır  (7,  5-28).  Bu 
fəsillər  isə  öz  növbəsində,  doqquz  hissədən  ibarət 
olmuşdur.  Buna  görə  də  həmin  əsər  “Enneadalar”  (yun. 
Ἐννεάδες  –  doqquzluq)  adlanır.  Əslində  Enneada  qədim 
Misir 
əsatirlərində 
Heliopolis 
şəhərinin 
doqquz 
tanrısının
95
 ümumiləşmiş adıdır. Enneada tanrıları Misirin 
                                                
95
 Bunlar Atum, Şu, Tefnut, Heb, Nut, Osiris, İsis, Set, Neftis tanrılarıdır. 

257 
 
ilk  kralları  hesab  olunurdular.  Misirin  digər  şəhərlərinin 
isə öz tanrı doqquzluqları var idi. 
Plotin  bütün  varlığı  vahidlikdə  görürdü,  yəni  onun 
dünyagörüşünün  əsasını  monizm  təşkil  edirdi.  Plotinin 
Vahidi  tanrıdır.  Məsələyə  bu  cür  yanaşılırsa,  onda 
dünyada  olan  çoxluq  və  müxtəlifliyi  izah  etmək  lazım 
olur.  Yəni,  əgər  bütün  varlıq  Vahidin  törəməsidirsə  və 
onunla  vəhdət  təşkil  edirsə,  onda  o  digər  varlıqlarla 
eyniləşməli,  bərabərləşməli,  qarışmalı  yoxsa  öz  fərdiliyini 
saxlamalıdırmı? 
Bu  suala  cavab  verən  Plotin  Vahidi  fərdiləşdirmiş, 
onu  bütün  digər  şeylərdən  ayıraraq  üstün  tutmuşdur. 
Ancaq  belə  olduqda  Vahid  dərk  olunmaz,  duyulmaz  və 
görünməzdir.  Hətta,  onun  var  olması  belə  sual  altına 
qoyulur.  Bu  da  Plotinin  fikrincə  təbiidir,  çünki  Vahidin 
var  olması  iddiası  onu  müəyyən  çərçivəyə  salınması, 
zaman və məkanda təsəvvür edilməsi deməkdir. Beləliklə, 
Vahiddən hər şey törənir, ancaq o özü hansısa forma ya da 
çərçivə  anlayışlarına  sığmır.  Çünki  O,  bütün  varlıqlardan 
və  təfəkkürdən  daha  üstündü,  dərk  olunmazdır  (8,  616-
617).  Eyni  zamanda,  Plotin  Vahidi  günəşin,  işığın,  istinin, 
xeyrin mənbəyi hesab edirdi. 
Hər  bir  anlayışdan  uca  olan  Vahiddən  hər  bir  şey 
törənir, doğulur. Monoteizmdə olan Tanrıdan fərqli olaraq 
Vahidin heç bir istək və iradəsi yoxdur. Dünyanın doğuşu 
(törəməsi)  prosesi  obyektiv  bir  hadisədir,  kiminsə 
iradəsindən  asılı  deyildir.  Bu  törəmə  emanasiya  (axma, 
tökülmə)  adlandırılır.  Emanasiyanı  Plotin  Vahiddən 
ayrılan ışıq (nur) şəklində təsəvvür edirdi. İşıq mənbəyinə 

258 
 
yaxın  olduqca  parlaqlaşır,  ondan  ayrıldıqca  isə  tədricən 
sönür  və  qaranlığa  çevrilir.  Vahiddən  törənən  çoxluq  heç 
də  onun  azalmasına  və  ya  kiçilməsinə  dəlalət  etmir.  O 
olduğu kimi bir ideal olaraq qalır. 
Emanasiya 
nəticəsində 
Vahiddən 
daha 
iki 
substansiya (hipostasis) yaranır. Birincisi Əqldir. Vahiddən 
fərqli  olaraq  o  artıq  mövcuddur.  Əql  özünü  dərk  edir. 
Plotinin  Əqli  Platonun  ideyalar  aləminə  bənzəyir.  O, 
bütün ideyaların cəmidir. 
İkinci  substansiya  isə  Ruhdur.  Vahiddən  ayrılan  İşıq 
bütövlükdə  Əql  tərəfindən  mənimsənilmir.  Ona  görə  İşıq 
hərəkətini  davam edir  və bunun  nəticəsində Ruh  yaranır. 
Eyni  zamanda,  onu  Əql  doğur.  Ruh  hər  şeyin 
yaradıcısıdır.  O  bütün  canlıları  onlara  həyat  üfürərək 
yaratmışdır. Ruhdan günəş, göy və başqa kosmik cisimlər 
yaranmışdır. Eyni zamanda, Ruh  hər şeyi hərəkətə gətirir 
(hərəkətverici qüvvədir). (8, 371)  
Ruh iki tərkib hissədən ibarətdir. Birincisi səmavidir; 
Əqlə yaxındır və maddi aləmlə əlaqəsi yoxdur. İkincisi isə 
dünyəvidir;  maddi  aləmlə  əlaqəlidir  və  təbiətin  bütün 
proseslərini həyata keçirir. (8, 435-436) 
Beləliklə Ruh, səmavi və yüksək qüvvələrlə  dünyəvi 
qüvvələrin əlaqələndiricisidir. Ruhda ideyalar əks olunur. 
Plotinin  təlimində  yuxarıda  göstərilən  üç  substansiya 
(Vahid,  Əql  və  Ruh)  hipostasis  (yun.  ὑπόστᾰσις)  adlanır. 
Yəni  hipostasis  birliyin  üzvlərinin  hər  birisidir.  Vahid 
tanrı  Uran,  Ruh  tanrı  Zeus,  Əql  isə  Kosmosla 
eyniləşdirilir. Əqldə yaşayan ideyalar da tanrılardır. 

259 
 
Təbiətə  gəldikdə  onun  ən  yetkin  tərəfi  Ruhun  aşağı 
təbəqəsidir. Əqldə cəmləşən ideyalar bu təbəqədə konkret 
şeylərdə təzahür olunur. Əslində isə şeylər ideyaların əks 
olunmasıdır. Fenomenal
96
 aləmdə Ruh hissəciklərə bölünür 
və hər şeyin əsasını, canını təşkil edir. Beləliklə, hər şeyin 
ruhu  vardır:  o  cümlədən  planetlərin  və  yerin.  Yerin 
ruhundan bitkilərin və heyvanların ruhları; eləcə də insan 
ruhunun  aşağı,  qaranlıq  hissəsi  yaranır.  Bu  hissənin 
vasitəsi ilə insanlar dünyaya bağlı olurlar, ağırlaşırlar. 
Təbiət dünya  Ruhunun qaranlıq  hissəsidir. Onun  ən 
alçaq hissələri isə materiyadan yaranır. Materiya (maddə) 
Plotin  fəlsəfəsində  yoxluqdur.  Ancaq  materiya  mütləq 
yoxluq  deyil,  sadəcə  var  olan  şeydən  fərqli  bir  şeydir  (8, 
67-68). Materiya əbədidir, ancaq Vahidlə birlikdə mövcud 
olan ikinci ilk substansiya deyildir. Buna görə də, Plotinin 
materiya  haqqında  fikirləri  ziddiyyətlidir.  O  Vahiddən 
törənir  və  ondan  ayrılan  işığın  sönməsinin  nəticəsidir. 
Deməli,  materiya  zülmətdir  (qaranlıqdır)  və  şərlə,  hətta 
yoxluqla eyniləşir. Vahid isə xeyirdir. 
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi  Plotinin  fəlsəfəsində 
Vahid  enərək  çoxluğun  yaranmasına  səbəb  olur.  Ancaq 
çoxluq  da  Vahidə  tərəf  yönəlir,  onunla  qovuşmağa  can 
atır. Bu cür yönəlmə insanda daha da çox təzahür olunur. 
İnsan ruhu dünya Ruhunun hissəciyidir. Onun yüksək və aşağı 
hissəsi  vardır.  İnsanların  çoxusunda  ruhun  aşağı  hissəsi 
üstünlük təşkil edir və onlar həddən artıq şərin təcəssümü 
olan  materiyaya  bağlanırlar.  Ancaq,  hər  bir  insan  özündə 
                                                
96
 Fenomen (yun. φαινόμενον – olay) – duyğularla hiss edilən hər bir şeydir. 

260 
 
ruhun yüksək hissələrini duyub inkişaf etdirə bilər. Bu isə 
ekstaz  halında  mümkündür.  Ekstazda  ruh  artıq  bədənlə 
özünü  eyniləşdirmir  və  ondan  müstəqil  şəkildə  varlıq 
qazanır.  O  Vahidə  can  atır,  onunla  qovuşur,  onda  əriyir. 
Ekstaza  çatmaq  üçün  mənəvi  həyat  sürmək  lazımdır. 
Plotin ruhların köçməsinə də inanırdı. 
Plotinin təlimi sonrakı orta əsr Avropa və Yaxın Şərq 
fəlsəfi  fikrinə  çox  böyük  təsir  göstərmişdir.  Avqustin, 
Boesius,  Fərabi,  İbn  Sina  kimi  filosofların  təlimlərində 
Plotinin  ideyalarından  istifadə  edilmişdir.  Onun  varlıq 
haqqında baxışlarını bu  və ya digər dərəcədə ən tanınmış 
düşünürlər 
öz 
təlimlərində 
tətbiq 
edib 
inkişaf 
etdirmişdirlər. 
Başqa tərəfdən Plotinin təlimi sonralar müxtəlif dini-
mistik  təlimlərin  yaranmasına  təkan  vermişdir.  Yəhudi 
(Kabbala),  Xristian  (İsihazm)  və  İslam  (Təsəvvüf) 
mistisizmi ondan bəhrələnərək təlim halına gəlmişdirlər. 
Yeni-platonçuluğun  Roma  məktəbinin  daha  bir 
tanınmış filosofu Porfirius (yun. Πορφύριος, m. 232 – 304) 
olmuşdur.  O,  Plotinin  öyrəncisi  olmuş,  onun  həyatını 
qələmə  almış,  əsərlərini  (o  cümlədən  "Enneadalar"ı) 
toplamış və yaymışdır. Bundan başqa Porfirius yetmişdən 
çox fəlsəfi əsərin müəllifi olmuşdur. Onların çoxusu bizim 
zamanımıza gəlib çatmamışdır. 
Hal-hazırda 
onun 
əsərlərindən 
ən 
tanınmışı "Aristotelin  kateqoriyalarına  giriş  və  şərhlər" 
kitabıdır.  Bu  kitabda  Porfirius  məntiq  problemlərinə 
toxunurdu. O yazırdı ki, hər bir şey həmin şeyin müəyyən 
növünə  aiddir.  Növlər  isə  ona  yaxın  olan  növlər  və 

261 
 
cinsləri  təşkil  edir.  Ancaq,  növlər  arasında  fərqlər  vardır. 
Buna  görə  hər  bir  şeyi  cins,  növ  və  növ  fərqi  xarakterizə 
edir.  Eyni  zamanda,  hər  bir  şeyin  ona  məxsus,  keçici  və 
təsadüfi olan əlamətləri də vardır. 
Sonra Porfirius ümumi şeylərin necə mövcud olması 
sualını  ortaya  qoyur.  Yəni  növlər  və  cinslər  fərdlərdən 
fərqli  olaraq  varlıqlardır,  yoxsa  onlar  yalnız  düşüncənin 
məhsuludurlar?  Əgər  ümumi  şeylər  düşüncədən  kənar 
mövcuddurlarsa, onda onların təbiəti nədir: ruhdur yoxsa 
materiyadır?  Onlar  fərdlərin  bədənlərində  yaşayırlar, 
yoxsa  onlardan  fərqli  varlıqdırlar?  Beləliklə,  orta  əsrlərdə 
müzakirələr  səbəb  olan  ümumi  anlayışların  var  olub-
olmaması problemini ilk dəfə Porfirius səsləndirmişdir. (6, 
5-15)  
Porfiriusun ikinci məşhur əsəri "Sentensiyalar"
97
 (lat. 
Sentenze  sugli  intellegibili)  adlanır.  Bu  əsərdə  Porfirius 
ruhun  xilas  olmasının  yolları  haqqında  fikirlər  irəli 
sürmüş,  bunu  da  bədəndən  ayrılmada,  ehtiraslardan 
təmizlənməsində və Tanrıya (Əqlə) qayıdışda görmüşdür. 
Bədən ruhu saxlaya bilməz, o özü-özünü bədənə bağlayır. 
Çünki,  o  duyğular  aləminə  yönəlir  və  özünü  onunla 
eyniləşdirir.  Belə  olduqda  ruh  özünü  duyğu  orqanları 
vasitəsi  ilə  göstərir.  Ona  görə  ruh  bədəndə  deyil,  bədən 
ruhdadır demək daha doğrudur (13, 48-49).  
Ruhun  Əqlə  qayıtması  üçün  ona  özəl  bilik  olan 
“qnosis” lazımdır. Ruh Tanrıdan ayrı da deyil, o hər yerdə 
var  və  eyni  zamanda  heç  yerdə  yoxdur.  Qnosisə  çatan 
                                                
97
 Sentensia (lat.) – nəsihət yönümlü sözdür. Mənası aforizmə çox yaxındır. 

262 
 
insan Tanrını hər zaman duyur. Tanrı hər yerdə olsa belə, 
o cahil insan üçün yox kimidir. 
Öldükdən  sonra  “qnosisə”  çatmayan  ruh  Tanrıya 
qayıtmır,  o  yenə  də  özünü  duyğular  aləminə  yönəldir, 
kabusa  çevrilir  və  bu  yaşam  da  əslində  Aiddir 
(cəhənnəmdir)  (13,  55-56).  Filosoflar  isə  başqa  cür  ölür. 
Onların  ölümü  təbii  qocalmadan  və  xəstəliklərdən  öncə 
baş  verir.  Bunun  üçün  onlar  ehtiraslardan  azad  olmalı, 
özlərini  bədənlə  eyniləşdirməməli,  öz  həqiqi  təbiətinə 
qayıtmalıdırlar  (13,  49).  Belə  olduğu  halda  onlar  Tanrıya 
qovuşurlar. 
İnsanların, 
tanrıların, 
demonların, 
heyvanların və bütün canlıların ruhlarının təbiəti birdir. 
Porfirius  həm  də  Xeyrin  növləri  məsələsinə  diqqət 
yetirmişdir.  Onlar  ruhun  kamilliyə  çatması  (qnosis)  üçün 
pillələrdir.  Birinci  pillə  vətəndaşların  xeyirləridir.  Onları 
özündə  tərbiyə  edənlər  mənfi  ehtiraslarının  qarşısını  ala 
bilərlər. İkincisi pillə katarsis halına çatmışların xeyirlərdir ki, 
bunu  ruhu  yüksəklərə yönəlmişlər özündə tərbiə edir. Bu 
da  dünyaya  bağlılıqdan  uzaqlaşaraq,  yüksək  ideallara 
doğru yönəlməkdir. Üçüncü pillə ruhi xeyirlərdir. Onlar bu 
təmizlənməni  pozitiv  aspektlərlə  təkmilləşdirir,  ruhu  ilk 
səbəbə  (Tanrıya)  yönəldir.  Dördüncü  pillə  isə  mənəvi 
(yaxud  əqli)  xeyirdir.  O,  bütün  xeyirlərin  ilk  obrazını 
(paradiqmasını)  təşkil  edir,  bütün  xeyir  növlərini  özündə 
birləşdirir. (13, 57) 
Porfirius  Roma  imperiyasında  yayılan  Xristianlığa 
qarşı  şiddətli  tənqidlərlə  çıxış  etmiş,  bu  mövzuya  həsr 
olunmuş 15 cilddən ibarət “Xristianlara qarşı” (lat. Contra 
Christianos)  adlı  külliyyatını  yazmışdır.  Bu  kitabda 

263 
 
Porfirius, Əhdi-Ətiqi və Əhdi-Cədidi çox ciddi elmi tənqidə 
məruz  qoyurdu.  O,  ilk  dəfə  iddia  etmişdi  ki,  Tövratın 
müəllifi  Musa  ola  bilməzdi.  Onun  yazdığına  görə 
Musanın  Tövratı  yəhudi  məbədi  ilə  birlikdə  Qüdsü  ələ 
keçirmiş  Babil  kralı  Buhtunnəssarın  əskərləri  tərəfindən 
yandırılmışdır.  Yəhudi  və  xristianlarda  olan  nüsxələri  isə 
Musadan 1180 il sonra Ezdra (Üzeyir) yazmışdır (22, 349). 
Daha sonra o, "Daniel" kitabının qədim zamanlarda deyil, 
Suriya  kralı  Antioxus  Epifanes  dövründə  (m.  ö.  165) 
yazılmasına  dair  dəlillər  irəli  sürmüşdür  (1,  71-83). 
Porfirius  İncillərdə  olan  ziddiyyətləri  qabarıq  şəkildə 
ortaya  qoymuş  və  İsanın  tanrılaşdırılmasına  qarşı  çıxış 
etmişdir. 
Xristianlığın  tənqidi  kilsə  xadimlərinin  etirazları  ilə 
qarşılanırdı.  Porfiriusun  dəlillərini  təkzib  etmək  üçün 
onlar  çoxlu  kitab  yazmışdırlar.  Daha  sonra  təəssübkeş 
xristianlar  onun  “Xristianlara  qarşı”  külliyyatını  448-ci 
ildə  tonqallarda  yandırmışdılar.  Ancaq,  onun  bəzi 
hissələri bizim zamanımıza kilsə xadimlərinin müxaliflərə 
qarşı yazdığı rəddiyyə əsərlərində gəlib çatmışdır.  
Porfirius  dinin  tənqidinin  fəlsəfi  və  elmi  əsaslarını 
qoymuşdur,  buna  görə  də  o,  dinşünaslıq  elminin  əsasını 
qoyan  sələflərindən  biri  kimi  tanınmaqdadır.  Onun 
metodlarından  sonralar  bütün  din  tədqiqatları  istifadə 
etmişdirlər. 
Yeni-platonçuluğun 
Roma 
məktəbinin 
filosoflarından  biri Amelius (yun.  Ἀμέλιος,  lat.  Amelius; 
III  yüzillik)  olmuşdur.  O,  Plotinin  öyrəncisi  idi  və  bir  çox 
zamanımıza  çatmayan  kitabların  müəllifi  olmuşdur. 

264 
 
Amelius  Plotinin  irəli  sürdüyü  bəzi  anlayışları  üçlükdə 
təsəvvür  edirdi.  Belə  ki,  Amelius  Demiurqos  (ikinci 
yaradıcı)  kimi  təsəvvür  edilən  Əqli  üçlükdə  görürdü. 
Üçlüyün  birinci  üzvü  (hipostasisi)  Əqlin  özüdür.  İkinci 
hipostasis  birincini,  üçüncü  isə  ikincini  dərk  edir.  Bunlar 
da  Platonun  “Timeus”unda  söhbət  açılan  üç  krallardır 
(demiurqoslardır):  Fanet  (varlığın  əsası),  Uran  (hər  şeyin 
sahibi) və Kronos (hər şeyi görən tanrı) (14).