Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

 Siros (yun. Σύρος) – Ege dənizinin mərkəzində adadır. 
20
 X-cu yüzillikdə Bizansda tərtib olunmuşdur. 

19 
 
Belə ki, Zas (Zeus) – Xtonia (Qaia) – Kronos (zaman) üçlüyü 
əbədi  olmuş,  yaradılmamışdırlar  (3,  56-60).  Burada  Zeus 
həm  də  məhəbbət təcəssümü  olan  Erosla  eyniləşdirilir  (3, 
62).  Onlar  birlikdə  vəhdət  təşkil  edən  ilk  tanrılardır.  Bu 
üçlük  hava,  su  və  odu  yaratmışdırlar.  Sonra  bu  ünsür-
lərdən  tanrılar,  yarıtanrılar,  demonlar
21
 və  başqa  mifoloji 
varlıqlar yaranmışdır. Qeyd edilən tanrılar, yarıtanrılar və 
demonlar  ikinci  dərəcəlidirlər.  Bir  zaman  qara  qüvvələr 
Zeusa  qarşı  üsyan  etmiş,  ancaq  yenilərək  tartarusa
22
 atıl-
mışdırlar  (3,  66-67).  Zeus  isə  Olimpusda  baş  tanrı  olaraq 
möhkəmlənmişdir. 
Ferekides  həm  də  ruhun  ölməzliyini,  onun  bir 
bədəndən başqasına köçməsini iddia edirdi (1, 29). 
Epixarmus  (yun.  Ἐπίχαρμος,  təxminən  m.  ö.  540  – 
450)  da  fəlsəfəöncəsi  dönəminin  ən  görkəmli  nümayən-
dələrdən  biri  idi.  O,  qədim  dövrün  müəlliflərindən  bir 
olmuşdur.  Pifaqorun  mühazirələrində  iştirak  etməsinə  (2, 
368)  baxmayaraq  onu  pifaqorçulara  aid  etmirlər.  Bəzi 
tarixçilər onu “Yeddi müdrikin” biri hesab edirdilər. 
Epixarmusun  İtaliyanın  cənubunda  anadan  olduğu 
güman edilir. O, çoxlu  komediya janrında  əsərlər yazmış, 
bu  janrın  yaradıcılarından  biri  hesab  edilmişdir.  Döv-
rümüzə  onun  “qnome”lər  adlanan  qısa  müdrik  ifadələri 
gəlib  çatmışdır.  Bundan  başqa,  onun  təbiət  və  təbabət 
haqqında  zamanımıza  çatmayan  əsərləri  də  olmuşdur  (2, 
368). 
                                                
21
 Yunan mifologiyasında tanrılarla insanların arasında olan özəl varlıqlardır. 
22
 Yunan  mifologiyasında  yeraltı  məkan,  dərin  quyunun  dibidir.  Zeus  o 
məkanda titanları məhbus kimi saxlayırdı. 

20 
 
Epixarmus  hər  şeyi  ikilikdə  (dualizmdə)  təsəvvür 
edirdi.  Onun  təliminə  görə  maddi və  düşüncə ilə qavranılan 
başlanğıclar  vardır.  Maddi  başlanğıc  od,  hava,  yer  və 
sudan  ibarətdir.  Ona  görə  maddi  başlanğıc  dəyişkəndir. 
Düşüncə  ilə  qavranılan  başlanğıc  isə  müxtəlif  ideyalardır 
ki,  onlar  hər  şeyin  formasını  təşkil  edir.  O  başlanğıc 
dəyişkənliyə uğramır və hərəkətsizdir. (6, 340)  
İnsan  təbiəti  də  ikilidir.  Bir  tərəfdən  onun  maddi, 
başqa tərəfdən isə ilahi (onun ruhu) əsası vardır. İnsan diri 
ikən  onlar  birlikdədirlər,  ölüm  baş  verən  kimi  isə 
ayrılırlar.  Bədən  məhv  olur,  ruh  isə  varlığını  davam 
etdirir.  Əslində  isə  insanın  “Mən”ini  təşkil  edən  ruhdur. 
Bədən  isə  onun  zindanıdır.  Ona  görə  də  ruhu  tək-
milləşdirmək  lazımdır  ki,  insan  şəhvətlə  dolu  həyat 
sürməsin. (6, 341) 
Qnomelərinin  birində  Epixarmus  insan  xasiyyətləri 
haqqında  düşünür  (6,  360).  Yalnız  şər  insanlar  yoxdur, 
çünki hamıda həm yaxşı, həm də pis xüsusiyyətlər vardır. 
Sadəcə  bəzi  adamlarda  pis  cəhətlər  yaxşıları  üstələyir. 
Onlar  naqis  adamlardır.  Başqalarında  isə  yaxşı  cəhətlər 
daha  çox  olur.  Onlar  isə  müsbət  insanlardır.  Beləliklə,  ən 
yaxşı  insan  o  kəsdir  ki,  onun  yaxşı  xüsusiyyətləri,  mənfi 
xüsusiyyətlərini üstələsin. 
Başqa  bir  qnomesində  isə  Epixarmus  demişdir  ki: 
“Ölü olmaq qorxulu  deyil. İnsanları ölmək anı qorxudur” 
(11, 214). 
 
 
 

21 
 
Mövzu ilə əlaqəli suallar: 
 
1. Mifoloji və dini dünyagörüşü nədir? 
2. Yunan dininin özəllikləri nədən ibarət olmuşdur? 
3.  Orfizmin  əsatirləri  və  dini-fəlsəfi  təliminin  əsasında 
hansı müddəalar durur? 
4. Homerin “İliada” və “Odissea” dastanlarının ümumi 
məzmunu nədən ibarətdir? 
5. Hesiodosun əsərlərində nədən bəhs edilir? 
6.  Ferekidesin  dünyanın  yaranması  haqqında  təsəv-
vürləri necə olmuşdur? 
7. Epimenidesin antinomiyası nədən ibarətdir? 
8. Yeddi müdrik kim idi, onların fəaliyyəti nədən ibarət 
olmuşdur? 
9.  Epixarmusun  fəaliyyəti  və  dünyagörüşü  necə 
olmuşdur? 
 
Ədəbiyyat: 
 
1.  Cicero.  Tusculan  disputations  /  Translated  by 
Andrew  P.  Peabody.  Boston:  Little,  Brown,  and  Company, 
1886. 
2.  Diogenes  Laertius.  Lives  and  Opinions  of  Eminent 
Philosophers  /  Translated  by  C.  D.  Yonge.  London:  Georg 
Bell & Sons, 1915. 
3.  Kirk  G.,  Raven  J.,  Schofield  M.  The  Presocratic 
Philosophers. Cambridge University Press, 2003. 
4.  Гесиод.  Теогония  (О  происхождении  богов).  М.: 
Библиотека античной литературы, 1963. 

22 
 
5.  Лосев  А.  Ф.,  Сонкина  Г.  А.,  Тахо-Годи  А.  А.,  Ти-
мофеева Н. А., Черемухина Н. М. Античная литература. 
М.: Просвещение, 1986. 
6.  Маковельский  А.  О.  Досократики.  Минск: 
Харвест, 1999. 
7.  Мещеряков  Б.Г.,  Мещерякова  И.  А.,  Введение  в 
человекознание.  М.:  Российский  гуманитарный  уни-
верситет, 1994. 
8.  Орфики  //  Античные  писатели.  Словарь.  СПб.: 
Лань, 1999. 
9.  Фрагменты  ранних  греческих  философов  / 
Составитель  А.  В.  Лебедев.  Ч.  1:  От  эпических  тео-
космогоний  до  возникновения  атомистики.  М.:  Наука, 
1989. 
10.  Эпименид  //  Энциклопедический  словарь 
Брокгауза  и  Ефрона:  в  86  т.  (82  т. и  4  доп.). СПб.,  1890  – 
1907. 
11.  Эпихарм.  Гнома  165  //  Душенко  К.  Мысли  и 
изречения  древних  с  указанием  источника.  M.:  Эксмо, 
2007. 
 
1.2. Müstəqil filosoflar 
 
Yunan  fəlsəfəsinin  ilk  dövrlərində  bir  çox  filosoflar 
heç  bir  fəlsəfi  məktəbə  bağlı  olmayaraq  müstəqil  şəkildə 
fəaliyyət  göstərmişdirlər.  Onlardan  biri  də  Heraklit
23
 
                                                
23
 Rusca  səslənmədə  verilmişdir.  Dünya  dillərinin  çoxusunda  onu  latın 
səslənməsinə uyğun olaraq “Heraklitus” adlandırırlar. 

23 
 
(yun. Ἡράκλειτος, təxminən m. ö. 530 – 470) olmuşdur. O, 
indiki  Türkiyənin  ərazisində  yerləşən  antik  dünyanın 
mədəni  mərkəzlərindən  biri  hesab  edilən  Efesdə  anadan 
olmuş  və  orada  yaşamışdır.  Rəvayətlərə  görə  o,  abid  hə-
yatı  yaşamış,  “Təbiət  haqqında”  adlı  kitabın  müəllifi  ol-
muşdur.  Onun  yalnız  bəzi  fraqmentləri  günümüzə  gəlib 
çatmışdır.  
Onun  fəlsəfəsinin  əsasında  dünyanın  dəyişkən 
olması  ideyası  dayanır  (1,  317).  Bu  barədə  Heraklitin  “İki 
dəfə bir axara girmək olmaz” (4, 344-345) kimi məşhur ifadəsi 
də  vardır.  Platon  Heraklitin  bu  ifadəsini  “Kratilles” 
dialoqunda işlətmişdir. 
Heraklit  həm  də  dialektikanın
24
 əsasını  qoyan  filo-
soflardan  biridir  (1,  19).  O  qeyd  edir  ki,  dünyada  hər 
zaman  varlıqlararası  mübarizə  müşahidə  edilməkdədir. 
Bir varlıq başqasını yox etməyə çalışır  və bunu edərkən o 
özü  üçün  həyat  qazanmış  olur.  Beləliklə,  soyuq-isti, 
qaranlıq-işıq kimi dualistik anlayışlar bir-biri ilə ziddiyyət 
və mübarizədədirlər. Bu kimi qarşıdurmaların nəticəsində 
inkişaf  və  dəyişikliklər  baş  verir.  Çünki,  bu  ziddiyyətlər 
olmasaydı  dünyada  durğunluq  müşahidə  edilərdi.  Eyni 
zamanda,  bu  ziddiyyətlər  bir-biri  ilə  vəhdətdədir.  Mə-
sələn,  qaranlıq  olmasaydı  işığın,  soyuq  olmasaydı  istinin 
nə olduğu bilinməzdi. 
Heraklit  hesab  edirdi  ki,  dünyanın  əsasında  ilk 
maddə  durur.  Onun  fikrincə  bu  maddə  oddur (2,  378).  O, 
                                                
24
 Qədim  yunanlara  görə  dialektika  (yun.  διαλεκτική)  mübahisədə  rəqibin 
sözlərində ziddiyyət taparaq onun ortadan qaldırılması yolu ilə həqiqətin üzə 
çıxarılmasıdır. 

24 
 
odun  şölələnməsində  varlığın  dəyişkənliyini  və  formasını 
dəyişdirdiyini  görürdü.  Heraklitə  görə  hər  şey  oddan  ya-
ranır  və  oda  qayıdır.  Ona  görə  bu  proses  daim  təkrar-
lanmaqdadır.  Bu  səbəbdən  də  Heraklit  qeyd  edirdi  ki, 
əgər bu  dünya məhv olarsa odun  şölələnməsi nəticəsində 
başqa dünya yaranar (2, 378). Odun ən çox cəmləşdiyi yer 
günəşdir.  Araşdırmaçılara  görə  Heraklitin  bu  baxışları 
Zərdüştiliyin təsiri altında formalaşmışdır. 
Heraklitə  görə  dünyada  olan  dəyişkənlik  “yuxarı  və 
aşağıya doğru hərəkətdir” (2, 379). Belə ki, od qatlaşaraq su-
ya, sonra isə bərkiyərək torpağa çevrilir. Bu məhz aşağıya 
doğru  hərəkətdir.  Digər  tərəfdən  yer  və  sudan  buxar-
lanma  baş  verir  və  bu  da  yuxarıya  doğru  hərəkətdir.  Gö-
ründüyü  kimi  bu  fikirlərdə  hər  şeyin  dairəvi  hərəkətdə 
olması və maddələr mübadiləsi ideyaları ortaya çıxır. 
Buxarlanma  “qaranlıq”  və  “işıqlı”  olur.  İlin  fəsilləri, 
gündüzün  gecə  ilə  dəyişməsi  kimi  olaylar  bunun  nəti-
cəsidir. Gün və yay “işıqlı”, gecə və qış isə “qaranlıq” bu-
xarlanmalardan doğur. (2, 379)  
Heraklitə  görə  dünyanı  heç  kəs  yaratmamışdır.  O 
əbədidir, hər zaman hərəkətdədir (6, 15). Ancaq onu idarə 
edən  bir  prinsip  var,  bu  da  “Loqos”dur.  Loqos  qanu-
nauyğunluq,  mütləq  qanun,  fələk,  tale  və  alın  yazısıdır. 
Hər şey, hətta tanrılar belə ona tabedir (6, 15 və 21). 
Heraklitə görə həqiqətin meyarı kütlələrin razılaşdığı 
fikir  ya  da  ayrı-ayrı  adamların  rəyi  deyil.  Həqiqət  Lo-
qosdur. Bizim fikirlərimiz onun bir hissəciyidir. Ona görə 
həqiqət hər kəsdə vardır. Ancaq, köz oddan uzaq düşəndə 
sönən  kimi,  fərdi  düşüncə  də  Loqosa  yaxınlaşmasa 

25 
 
həqiqətdən  uzaqlaşır.  Həqiqətə  çatmaq  istəyən  hər  şeyi 
başqa şeylərlə və dünya ilə bağlılıqda görməlidir. Şeylərin 
bir-birindən  ayrılıqda  təsəvvür  edilməsi  yanlışlıqdır.  Əs-
lində  çoxluq  yoxdur,  yalnız  birlik  vardır  və  o  müxtəlif 
formalarda özünü göstərir. Buna görə də, kainatda ümumi 
qanunauyğunluq  vardır.  Beləliklə,  Loqos  həm  birlik,  həm 
də qanunauyğunluqdur. (8, 245) 
Heraklit  hesab edirdi  ki, insan dünyanı duyğular  və 
düşüncə ilə qavrayır. Ancaq o, duyğulara etibar etməmiş, 
yalnız  həqiqətin  tək  bir  meyarı  kimi  düşüncəni  tanıyırdı. 
Onun  fikrincə  yetkin  insan  duyğulara  etibar  etməz,  bunu 
cahil  adamlar  edirlər.  Eyni  zamanda,  hər  bir  düşüncə  də 
həqiqəti  açmır.  Bunu  yalnız  Loqosa  uyğunlaşan  düşüncə 
edə  bilir.  Beləliklə,  insan  öz  təbiətinə  görə  ağılsızdır. 
Yalnız öz üzərində işləməklə, düşünməklə, çevrəni (ətrafı) 
anlamaqla, bilikləri əldə etməklə ağıl sahibi olur. (5, 86) 
Müstəqil  filosofların  ən  tanınmışlarından  biri  olan 
Empedokles (yun. Ἐμπεδοκλῆς, təxminən m. ö. 490 – 430) 
güney  İtaliyanın  Aqraqant  şəhərindən  idi.  Tədqiqatlara 
görə onun ziddiyyətli şəxs olduğu qeyd edilir. Rəvayətlərə 
görə  o  özünü  tanrı  elan  edərək  püskürən  vulkana  at-
mışdır.  Onun  “Təbiət  haqqında”  və  “Təmizlənmələr”  adlı 
kitablarından  zamanımıza  bəzi  fraqmentlər  gəlib  çat-
mışdır.  O,  Elea  fəlsəfi  məktəbinin  nümayəndəsi  olan 
Parmenides  kimi  varlığın  əbədiliyini  və  dəyişməzliyini 
iddia  edirdi.  Ancaq,  Parmenides  bütün  varlığı  tamlıq 
şəklində  görürdüsə,  Empedokles  növlərin  də  mövcud 
olmasını  inkar  etmirdi.  Deməli,  onun  fikrincə  dünyada 
həm tam, həm də növlər vardır. 

26 
 
Empedoklesə görə hər şeyin əsasında od, hava, su və 
torpaq  durur  (2,  368).  Hər  şey  bu  ünsürlərin  birləşmə-
sindən  yaranır.  Şeylərin  məhv  olması  isə  onların  dağıl-
ması  deməkdir.  Dünyanı  heç  kəs  yaratmamışdır,  çünki 
yoxluqdan varlıq yarana bilməz. 
Empedokles fəlsəfəsində bir-biri ilə savaşan Sevgi və 
Nifrət  dualizmi
25
 vardır  ki  (3,  14-15),  o  da  bu  ünsürləri 
hərəkətə  gətirir.  Öncə  Sevgi  hökmranlıq  edir.  O  bütün 
dünyanı birləşdirir, tamlıqda saxlayır. Sonra Nifrət gəlir, o 
isə hər şeyi parçalayır, ayırır  və bunun  nəticəsində növlər 
yaranır.  Bu  proses  də  daim  təkrarlanmaqdadır.  Tədqi-
qatçılara  görə  Empedoklesin  bu  düşüncələri  ilə  Zər-
düştlük  arasında  bənzərliklər  vardır.  Belə  ki,  Zərdüşt-
lükdə  də  xeyrin  substansiyası
26
 olan  Hörmüzün  şərin 
təcəssümü  olan  Əhrimənlə  qarşıdurması  dünyanın  əsasını 
təşkil edir. 
Empedoklesə görə canlılar cansızlardan yaranmışdır. 
Öncə  ayrı-ayrı  cansız  bədən  üzvləri  yaranmış,  sonra 
Sevginin  hakimiyyəti  gücləndikcə  onlar  birləşmiş  və  be-
ləliklə,  canlılar  yaranmışdır.  Sonra  canlılar  arasında 
qarşıdurma  olmuş,  bunun  sonu  olaraq  ən  güclüləri  ya-
şamış,  zəiflər  isə  məhv  olmuşdur.  Burada  isə  “təbii seçim” 
nəzəriyyəsinin ilk təzahürləri müşahidə edilir ki, onu XIX 
əsrdə  Çarlz  Darvin  öz  bioloji  nəzəriyyəsində  istifadə 
etmişdir (7, 50). 
                                                
25
 Dualizm  (lat.  dualis  –  ikili)  –  istənilən  sahənin  başlanğıcında  bir-birinə 
zidd olan iki başlanğıcın (substansiyanın) durması haqqında nəzəriyyədir. 
26
 Substansiya  (lat.  substantia  –  əsasında  duran  şey)  –  mövcudluğu  özü-
özündən doğan və varlığı başqa şeylərdən asılı olmayan başlanğıcdır. 

27 
 
Bundan  başqa  Empedokles  belə  bir  fikir  irəli  sür-
müşdür ki, fəzada işığın yayılması üçün ona müəyyən bir 
vaxt  lazımdır.  İşığın  surəti  o  qədər  böyükdür  ki,  biz  onu 
duyğu  orqanlarımızın  sərhədlərini  aşdığı  üçün  izləyə 
bilmirik.  Bu  fikirlər  isə  yalnız  müasir  dövrdə  elmlərin  in-
kişaf etməsindən sonra təsdiq edilmişdir (7, 49-50).  
Empedoklesə görə ətraf mühiti qavrama (dərk etmə) 
prosesi bədənin orqanlarının quruluşundan asılıdır. Onlar 
qavranılan  obyektə  uyğun  olmalıdır.  Bu  uyğunluq  olarsa 
ətrafdakı şeylər dərk edilir, uyğunluq olmazsa edilmir. 
Antik dövrün müstəqil filosoflarından  biri də Anak-
saqoras  (yun.  Ἀναξαγόρας,  təxminən  m.  ö.  500  –  428) 
olmuşdur. O, Klazomenai şəhərindən idi. O, Afina hökm-
darı  Periklesin  yaxın  adamı  olmuşdur.  Ancaq,  sonra  onun 
düşmənləri  Anaksaqorası  tanrılara  inanmamaqda  suç-
lamışdırlar.  Səbəbsə  bu  idi  ki,  o  günəşi  tanrı  deyil,  adi 
planet hesab edirdi (2, 61). Hətta o, bundan sonra sürgün 
belə  edilmişdi.  Ümumiyyətlə,  Anaksaqorasın  fikrinə  görə 
yunan  əsatirlərini  hərfi  deyil,  məcazi  mənada  başa 
düşmək lazımdır. Bu məsələdə onun mövqeyi Ksenofaneslə 
üst-üstə düşmüşdür. 
Anaksaqorasa  görə  yer  yastı  olaraq  hava  üzərində 
durmuşdur.  Ulduzlar  efirin  fırlanması  nəticəsində  yara-
nan  daşlardır.  Günəş  Peloponnesus  yarımadası  həcmində 
böyük  bir  daşdır  (2,  59).  Dünyanı  idarə  edən  qüvvə  isə 
taledir.  O  həm  də  demişdir  ki,  ağda  qaranın,  qarada  ağın 
olduğu kimi hər şeydə başqa şeyin əlaməti vardır.  
Anaksaqorasın  məqsədi  yunan  fəlsəfəsində  hallan-
dırılan  dünyanın  əbədilik  ideyasını  gerçək  duyğulara  uy-

28 
 
ğunlaşdırmaq  idi.  Onun  fikrincə  dünya  sonsuz  sayda 
“toxumlardan”  ibarətdir  (2,  59).  Onlar  sonsuzluğa  qədər 
bölünürlər.  Ancaq,  bundan  başqa  o  hər  hansı  bir  fövqəl 
gücün olmasını da zəruri hesab edirdi. Çünki, bu dünyanı 
hərəkətə  gətirən  bir  güc  olmalıdır.  Bu  gücü  isə  o,  “Əql” 
(yun. Νούς) adlandırmışdır (1, 386). 
Anaksaqorasın  kosmoqoniası  ondan  ibarətdir  ki, 
öncə Əql olmuşdur. Sonra o başqa şeylərlə əlaqəyə girmiş, 
nəticədə dairəvi hərəkət yaranmışdır. Öncə bir olan varlıq 
parçalanmışdır.  Quru  nəmdən,  işıq  qaranlıqdan,  isti  isə 
soyuqdan  ayrılmışdır.  Beləliklə,  iki  aləm:  odlu efir və  hava 
yaranmışdır.  Sonra  qatlaşma  prosesi  başlamış  və  bunun 
nəticəsində  buludlar  yaranmışdır.  Sonra  buludlardan  su, 
sudan yer, yerdən daşlar əmələ gəlmişdir (7, 51). Bununla 
da  Anaksaqorasın  (eləcə  də  Empedoklesin)  materializmi
27
 
sonralar Leukippus və Demokritin maddəçi fəlsəfəsi üçün 
zəmin yaratmışdır.  
 
Mövzu ilə əlaqəli suallar: 
 
1.  Dialektika  nədir  və  Heraklit  onu  necə  təsəvvür 
edirdi? 
2.  Heraklitə  görə  hansı  maddə  dünyanın  əsasında 
durur? 
3.  Heraklitin  fəlsəfəsində  dünyada  hərəkət  hansı 
istiqamətlərdə baş verir? 
4. “Loqos” nədir və həqiqətin meyarı nədədir? 
                                                
27
 Materializm  –  maddənin hər  şeyin  səbəbi  və  başlanğıcı  olduğu haqqında 
fəlsəfi təsəvvürdür. 

29 
 
5. Empedoklesin fəlsəfəsində ilk ünsürlər hansılardır, o 
dünya quruluşu və onun hərəkətini necə təsəvvür edirdi? 
6. Empedoklesə görə canlı aləm necə yaranmışdır? 
7. Anaksaqorasa görə hər şeyin əsasında nə durur? 
8.  Anaksaqoras  dünya  quruluşunu  necə  təsəvvür 
edirdi? 
 
Ədəbiyyat: 
 
1.  Aristotle.  Metaphysics  /  Translated  by  T.  Taylor. 
London: Printed for the author by Davis, Wilks, and Taylor, 
1801. 
2.  Diogenes  Laertius.  Lives  and  Opinions  of  Eminent 
Philosophers  /  Translated  by  C.  D.  Yonge.  London:  Georg 
Bell & Sons, 1915. 
3.  Empedocles.  Fragments  //  Early  Greek  Philosophy 
by John Burnet, 3rd edition . London: A & C Black Ltd., 1920. 
4. Plato, The Dialogues of Plato. Vol. 1 / Translated by 
B. Jowett, M. A. Oxford University Press, 1892. 
5.  Две  книги  против  логиков  //  Секст  Эмпирик. 
Сочинения. Том. 1. М: Мысль, 1976. 
6.  Гераклитъ  Ефесскiй.  Фрагменты.  М:  Мусагетъ, 
1910. 
7.  Краткий  очерк  истории  философии  /  под 
редакцией  М.  Т.  Иовчука,  Т.Н.  Ойземана,  И.  Я. 
Щипанова. М.: Мысль, 1975. 
8.  Маковельский  А.  О.  Досократики.  Минск: 
Харвест, 1999. 
 

30 
 
1.3. Milet məktəbi 
 
Mifoloji  və  dini  dünyagörüşlərindən  fərqli  ola-
raq   fəlsəfi  dünyagörüşü  daha  çox  sağlam  düşüncənin, 
intellektual  fəaliyyətin,  təhlilin  üzərində  qurulmuşdur.  Belə 
olduqda  xalq  arasında  yayılmış  miflərə,  əsatir  və  rəva-
yətlərə,  sağlam  düşüncəyə,  məntiqə  və  həqiqətə  uyuşan 
yorumlar  verilmiş  və  bununla  da  cəmiyyətdə  oturuşmuş 
ənənələr dəyişkən dünyaya uyğunlaşdırılmışdır.  
Milet fəlsəfi məktəbi qədim yunan fəlsəfi məktəblərinin 
ilki  olmuşdur.  Milet  şəhəri  (yun.  Μίλητος)  müasir 
Türkiyənin  Qərbində,  Ege  dənizinin  sahilində  yerləşirdi. 
Bu  məktəbi  təmsil  edən  filosoflar  ilk  dəfə  dini  inanc  və 
əsatirlərdə  olan  kosmoqonik
28
 və  kosmoloji  baxışlara  elmi 
praktiki  yöndən  baxmağa  başlamışdılar.  Onlar  üçün 
bütün  bunlar  artıq  inanc  və  adətlər  deyil,  araşdırma 
obyekti  olmuşdur.  Məhz  ona  görə  də,  miletlilər  müasir 
fizika, astronomiya, meteorologiya, biologiya, coğrafiya və 
başqa elmlərin təməllərini qoymuşdular.  
Milet  filosoflarının  irəli  sürdüyü  ilk  problem 
ontologiya
29
 olmuşdur.  Bu  da  təbiidir,  çünki  düşüncə 
fəaliyyəti  birinci  növbədə  varlıq  probleminə  yönəlir.  On-
dan  isə  müxtəlif  məsələlər  ortaya  çıxır.  Məhz  bu  ba-
xımdan,  ilk  filosoflar  dünyanın  yaranması  probleminə 
önəm  vermiş,  bununla  bağlı  anlayışların  tərifini  və  an-
lamını izah etməyə çalışmışdırlar. Beləliklə, bu filosofların 
                                                
28
 Kosmoqoniya – dünyanın yaranması haqqında nəzəriyyələrdir. 
29
 Ontologiya – varlıq haqqında təlimdir. 

31 
 
fəaliyyətləri  nəticəsində mif  və onun əsasında formalaşan 
dinə baxış bucağı dəyişmişdir.  
Milet  filosofları  hesab  edirdilər  ki,  dünyanın  və  var-
lığın başlanğıcında müəyyən bir ilk maddə durur. Onlar, bu 
ilk  maddənin  nə  olduğu  haqqında  düşüncələrini  də  irəli 
sürmüşdülər.  Çünki,  ətrafda  olan  müxtəlifliyə  baxmayaraq, 
dünya  bir  tamlıq  və  vahidlik  durumundadır.  Ona  görə  də, 
dünyanın  bir  başlanğıcı  olmalıdır.  Ancaq  bu  filosoflar 
dünyanın  yaradılışı  məsələsində  yaradıcı  Tanrı  haqqında 
heç nə demirdilər. Çünki onlar hesab edirdilər ki, dünyanın 
əsasında  yaradıcı  qüvvə  deyil,  maddi  ünsürlər  durur. 
Tanrılar  və  insanlar  isə  artıq  var  olan  materiyadan  hər  şeyi 
yaradırlar. Məhz bu baxımdan da Milet filosofları ilk maddə 
haqqında  fərqli  fikirlər  irəli  sürmüşdülər.  Onu  da  qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  dünyanın  əsasında  hansısa  maddənin 
durması  haqqında  rəvayətlərə  Misir  və  Babil  mifologi-
yasında  da  rast  gəlmək  müm-kündür.  Ancaq,  miletlilər  bu 
kimi  mifoloji  təsəvvürlərə  fəlsəfi  baxımdan  yanaşmağa 
başlamışdılar. 
Eyni  zamanda  qeyd  olunmalıdır  ki.  miletlilər  dün-
yanın  yermərkəzçi  (geosentrik)  quruluşu  haqqında  qədim 
təsəvvürlərə  fəlsəfi  baxımdan  yanaşırdılar.  Bu  baxımdan 
onlar  hesab  edirdilər  ki,  yer  kainatın  mərkəzində  durur. 
Yerin  kainatın  mərkəzində  durması  inancı  dünya  elmində 
orta  əsrlərin  sonlarına  qədər  hakim  olmuşdur.  Yalnız 
Renessans
30
 dövründə  bu  inanc  şübhə  altına  alınmış,  daha 
sonra isə iflasa uğramışdır. 
                                                
30
 Renessans  (fransızca  renaissance  –  dirçəlmə)  Avropanın  inkişafında 
müstəsna  rol  oynayan,  antik  zamanların  nailiyyətlərinin  dirçəlməsi  ilə 
müşayiət edilən və orta əsrləri əvəz edən bir tarixi dövrdür. 

32 
 
Bundan  başqa  miletlilər  canlı  aləmin  yaradılışı  haq-
qında  ilk  elmi  nəzəriyyələr  irəli  sürmüşdülər.  Bu  nəzəriy-
yələrdə  canlıların  təkamül  nəticəsində  formalaşması  ehti-
mallarına da rast gəlinir. 
Milet  fəlsəfi  məktəbinin  fəaliyyətinə  miladdan  öncə  V 
yüzillikdə  son  qoyulmuşdur.  O  zaman  Milet  şəhəri  Əhə-
mənilər  tərəfindən  ələ  keçirilmişdir.  Buna  baxmayaraq 
onların təlimi başqa yunan şəhərlərinə yayılmış və inkişaf 
etmişdir.  
Milet  məktəbinin  birinci  filosofu  Fales  (yun.  Θαλής, 
təxminən m. ö. 640 – 548) olmuşdur. O öz dövrünün ən bi-
likli  adamlarından  biri  hesab  edilirdi.  Fales  bir  çox 
ölkələrə  səfərlər  etmiş,  öz  dünyagörüşünü  genişləndir-
mişdir. Buna görə də o, öz biliklərinin əsasında dünyanın 
yaranması  və  quruluşu  haqqında  düşüncələrini  irəli  sürə 
bilmişdir.  
Falesin  fikrincə,  varlıq sudan yaranmışdır  (3,  15).  Bu 
iddiaya  qədim  Misir  miflərində  də  rast  gəlinir.  Ona  görə 
də  tədqiqatçılar  hesab  edirlər  ki,  Fales  qədim  Meso-
potamiya  və  Misir  dünyagörüşü  və  elmindən  geniş 
istifadə etmişdir.  
Falesin fikrincə yer yastıdır və suyun üzərində durur 
(2,  8),  o  hər  tərəfdən  su  ilə  əhatələnmişdir.  Kainatda  hər 
şey  suyun  buxarlanmasından  yaranır.  Suyun  və  ondan 
yaranan  şeylərin  həyatverici  ruhu  vardır,  onlar  ölü 
deyildirlər  (3,  15).  Bunu  əsaslandırmaq  üçün  Fales  maq-
nitin dəmiri özünə doğru çəkməsini örnək kimi göstərirdi 
(1,  17).  Bu  fikir  sonralar  hilozoizm  (maddi  aləmin  canlı 
olması) adlandırılmışdır. 

33 
 
 Fales  ilk  dəfə  olaraq  ay  işığının  əslində  günəş  şüa-
larının yansıması (əks olunması) olduğunu iddia etmişdir. 
O  həm  də,  günəşin  tutulmasının  səbəbi  kimi  ayın  onun 
qabağına  keçməsini  göstərmişdir.  O,  həndəsə  elmində 
“Fales teoremi” adlanan qanunauyğunluğu kəşf etmişdir. 
Milet 
məktəbinin 
ikinci 
tanınmış 
filosofu