Dərs vəsaiti kimi çapa buraxılmışdır (protokol 12). Bakı 2016

2.8.2. Apameya məktəbi 
 
Apameya  şəhərində  yerləşən  yeni-platonçuluğun 
Suriya məktəbinin ən tanınmış nümayəndəsi və yaradıcısı 
Yamblix  (yun.  Ἰάμβλιχος,  təxminən  m.  245  –  325) 
olmuşdur.  Yamblixin  soyu  Suriyanın  Xalkida  şəhərindən 
idi.  O,  Romada  təhsil  almış,  Porfiriusun  öyrəncisi  olmuş, 
sonra  isə  Suriyanın  Apameya  şəhərində  fəlsəfədən  dərs 
demiş, bir sıra kitabların müəllifi kimi tanınmışdır. 
Yamblix Plotinin davamçısı olaraq onun  Vahid-Əql-
Ruh  üçlüyü  haqqında  monistik  təlimini  bir  qədər  fərqli 
şəkildə  təsəvvür  edirdi.  Məsələn  o,  Vahidi  ikiyə 
bölmüşdür.  Plotində  olduğu  kimi,  Birinci  Vahid  hər  bir 
varlıqdan daha ucadır. İkincisi isə özündən sonra gələn hər 
şeyin  başlanğıcıdır.  Yamblix  burada  Vahid-Əql  və  Vahid-
çoxluq  arasında  keçid  mərhələsini  qurmuşdur.  Bu 
bölgünü  ona  görə  etmişdir  ki,  bir  tərəfdən  hər  şeyin 
başlanğıcı  olan  Tanrı  sonsuz  olaraq  uzaqlarda  təsəvvür 
edilir.  Başqa  tərəfdən  isə  o  bu  dünyada  var  və  hər  şeyi 

265 
 
yaradır.  Vahid  tanrının  ikiyə  bölünməsi  ilə  Yamblix  bu 
ziddiyyəti aradan qaldırmaq istəmişdir.  
Bu  quruluşu  Yamblix  Əql  anlayışına  da  aid  edirdi. 
Onun  fəlsəfəsində  Əql  də  ikiyə  bölünür.  Birincisi  hər  bir 
var  olan  şeyin  paradiqmasıdır  (ilk  obrazıdır),  ikincisi  isə 
ideyaların  toplusudur.  Bu  kimi  görüşlə  Yamblix  yenə  də 
keçmiş  platonçuların  ziddiyyətlərini  çözmək  istəmişdir. 
Çünki,  Əqldə  ideyaların  olmasından  öncə  onların  ilk 
obrazları  düşünülməli  idi.  Buna  görə  də,  Yamblix  bu 
ziddiyyəti  həll  etmək  üçün  Əqli  iki  hissədən  ibarət 
təsəvvür edirdi. 
Hər  şeyin  paradiqması  olan  birinci  Əqlin  tərkibi  bir 
deyil, ata (varlıq) – güc (varlığın mümkünlüyü)  – əqlin özü 
(varlığın 
həqiqiliyi 
kimi, 
onun 
mümkünlüyünün 
düşünülməsi)  üçlüyündən  ibarətdir  (15,  23-30).  Bu 
üçlüyün hər bir üzvü ayrıca varlıq və tanrılardır.  
Bu  cür  bölgünü  Yamblix  ikinci  Əqlə,  sonra  Ruha  və 
onun  hissələrinə  də  aid  edirdi.  Beləliklə,  onun 
təsəvvüründə  dünyanın  üstündə  duran  Vahidə,  Əqlə  və 
Ruha aid tanrılar panteonu yaradılmışdır. Onların ardınca 
dünyanın  içində  olan  tanrılar  gəlir.  Bu  tanrılar  isə  öz 
növbəsində 12 göy tanrısına bölünürlər. Bu tanrılar da 36, 
onlar  isə  360  tanrıya  bölünür  (27). Eyni  zamanda, 
Yamblixa  görə  Tanrının  birliyi  və  tanrıların  çoxluğu 
arasında  fərq  də  yoxdur.  Çünki,  bir  olan  yaradan  çoxlu 
sifətlər  və  adlarda  təzahür  olunur.  Onlar  tanrılar  kimi 
sayılsa  da,  bir  Tanrının  hissəcikləridir.  Beləliklə,  Yamblix 
göylərdən  başlayan  və  yerdə  bitən  bir  ardıcıl  düzən 

266 
 
qurmuşdur.  Bu  düzəndə  hər  bir  hissə  öncəkinə  tabe olur, 
ondan doğur. Buna da iyerarxiya deyirlər. 
Yamblixə  görə  ideyalar  da  şeylərdən  fərqlidir. 
Sadəcə  şeylər  onun  bəzi  özəlliklərini  əks  etdirir.  Bu 
yansıma  ideya  haqqında  qismən  bilgi  verir  və  sonludur. 
İdeya isə əbədi olaraq yaşayır. Deməli, hər bir şeyin əbədi 
və “yansıyan” (əks olunan) varlığı vardır. Maddi dünyada 
olan hər şey dünya Ruhundan yaranırsa, deməli o da ikiyə 
bölünür.  Biri  "təmiz"  Ruhdur  ki,  onun  bu  dünyada 
"yansıması"  yoxdur  və  o  ideal  aləmə  yönəlir.  Dünyada 
olan  "yansımalar"  ancaq 
dünya  Ruhunun 
ikinci 
hissəsindən  əmələ  gəlir  (26).  Ola  bilsin  bu  bölgü  hansısa 
daha qədim dini inanclar, magiya və astrologiya  əsasında 
yaranmışdır.  
Yenə  Yamblixə  görə  insan  və  heyvan  ruhlarının 
təbiəti  bir-birindən  fərqlənir.  İnsan  ruhu  düşüncə  ilə 
qavranılan təbiətlə bağlantıdadır. Bu keyfiyyət heyvanlara 
aid edilə bilməz. 
Porfirius kimi Yamblix də teurgiya ilə məşğul olurdu. 
Onun tanrılara ibadət edən zaman yer üzərində qalxması, 
işıq  saçması  haqqında  əfsanələr  gəzirdi  (5,  363-373). 
Yamblixin fikrincə heykəllər tanrı deyillər və onlara ibadət 
etmək olmaz. Ancaq kahin zikr, qurbanlar və başqa mistik 
aktlarla göy tanrılarından aldığı gücü heykəllərə və başqa 
maddi  obyektlərə  ötürüb  onları  tanrılaşdıra  bilər. 
Beləliklə,  kahinin  fəaliyyətindən  sonra  tanrı  ruhu 
heykəllərə və başqa maddi şeylərə keçə bilər. 
Göründüyü  kimi  Yamblix  tənəzzülə  uğrayan  və 
Xristianlıqla  artıq  rəqabət  apara  bilməyən  çoxtanrılığın 

267 
 
(politeizmin)  dirçəldilməsi  üçün  yeni  ideyalarla  çıxış 
edirdi.  Bunu  edərkən  o,  qədim  yunan-roma  fəlsəfəsini 
mifləşdirmiş,  onu  müxtəlif  mistik  təlimlər  və  teurgiya  ilə 
qarışdırmışdır. 
Yamblixdən  sonra  Apameya  məktəbinə  onun 
öyrəncisi Apameyalı Sopater (yun. Σώπατρος ὁ Ἀπᾰμεύς, 
m.  IV  yüzillik)  başçılıq  etmişdir.  O,  müəlliminin  irsini 
davam  etdirmiş,  zamanının  ən  bacarıqlı  natiq  və 
müəlliflərindən  biri  olmuşdur.  Ancaq  onun  fəlsəfi 
görüşləri  haqqında  zamanımıza  demək  olar  heç  bir 
məlumat  çatmamışdır.  Tarixçi  Eunapius
98
 onun  haqqında 
yazırdı  ki,  o  Xristianlıqla  rəqabət  edən  antik  dinin 
dəyişdirilmiş  təlimini  Romada  yaymaq  istəmişdir  (5,  379-
391).  Bir  müddət  imperator  I  Konstantin  də  onun  təsiri 
altına  düşmüşdür.  Ancaq,  sonra  saray  xadimləri  Sopater 
haqqında mənfi rəy yarada bilmiş və o, imperatorun əmri 
ilə edam olunmuşdur.
 
 
Deksippus  (yun.  Δεξίππος,  m.  IV  yüzillik)  və 
Asinalı Teodorus (yun. Θεόδωρος ὁ Ἀσίνεύς təxminən m. 
275  –  360)  da  Yamblixin  ardıcıllarından  olmuşdurlar. 
Ancaq,  onların  yaradıcılığı  haqqında  dövrümüzə  çox  az 
məlumat çatmışdır. 
 
2.8.3. Perqama məktəbi 
 
Daha  bir  yeni-platonçu  məktəb  Perqamada  fəaliyyət 
göstərmişdir. 
Bu 
məktəbin 
Kappadokiyalı 
                                                
98
 Rus ədəbiyyatında Yevnapiy (Евнапий)’dir. 

268 
 
Eustathius (yun. 
Εὐστάθιος 
Καππᾰδόκης, 
m. 
IV 
yüzillik), Efesli  Maksim (lat.  Maximus  Ephesius,  ölüm  ili 
m. 377/378) kimi nümayəndələri də Yamblix kimi mistika, 
teurgiya  və  hətta  cadugərliklə  məşğul  olmuşdurlar. 
Ancaq, fəlsəfəni bu istiqamətə yönəldənlərə qarşı çıxanlar 
da 
olmuşdurlar. 
Onlardan 
biri 
həmin 
məktəbin 
ardıcılı Mindioslu  Eusebius (yun.  Εὐσέβιος  Μύνδιος,  m. 
IV  yüzillik)  idi.  O,  cadugərlik  və  teurgiyaya  qarşı  çıxış 
edərək  deyirdi  ki,  həqiqət  dialektik  mülahizələrdə  açılır. 
Fəlsəfənin məqsədi isə insanı məntiqə yönəltmək və onun 
beynini təmizləməkdən ibarətdir. 
Yeni-platonçuluğun  Perqama  məktəbinin  tanınmış 
nümayəndələrindən 
biri 
Sallustius (lat. Sallustius, 
IV yüzillik)  olmuşdur.  Onun  kimliyi  haqqında  bilgi 
yoxdur.  Ancaq,  Sallustiusdan  zamanımıza  “Tanrılar  və 
dünya  haqqında”  çox  önəmli  bir  əsər  gəlib  çatmışdır. 
Burada  yeni-platonçuluq  təliminin  ontoloji  əsasları 
sistemli və anlaşıqlı şəkildə verilmişdir. 
Sallustiusa  görə  bütün  şeylər  kosmosdan  yüksək 
qatlarda 
olanlara 
və 
kosmik 
varlıqlara 
bölünürlər. 
Kosmosdan  yüksək  qatlarda  olan  hər  bir  şeyin  əvvəlində 
İlk  başlanğıc  durur;  onu  dərk  etmək  mümkün  deyildir(9, 
24-27).  
Kosmik  tanrılar  isə  onikidir  və  üçlüklərə  bölünürlər 
(9, 28-31). Üçlüklərdən birincisi dünyanı yaradanlar (Zeus, 
Poseidon,  Hefestos),  ikincisi  onu  ruhlandıranlar  (Demeter, 
Hera,  Artemis),  üçüncü  ona  düzən  verənlər  (Apollon, 
Afrodita,  Hermes),  dördüncüsü  isə  onu  qoruyanlardırlar 

269 
 
(Hestia, Afina, Ares). Digər tanrılar isə bunların xidmətində 
duranlardırlar.  
Hava, günəş, ay və planetlər kimi Kosmik dairələr də 
onikidir  və  onların  hər  biri  bu  əsas  tanrılarla  bağlıdırlar. 
Bütün  kainat  tanrılar  kimi  əbədidir,  onu  heç  kəs 
yaratmamışdır.  Tanrılar  imkandır,  dünya  isə  o  imkanın 
gerçəkləşməsidir.  Deməli,  dünya  və  tanrılar  birlik  təşkil 
edirlər. 
Sallustiusa  görə  tanrılar  ideal  aləmdədir  və  onların 
məkanında  şər  yoxdur.  Dünyada  isə  şər  ona  görə  vardır 
ki,  həmin  ideal  dünya  burada  tam  olaraq  əks  olunmur, 
olunsa da onun işığı bu aləmə qismən çatır. 
İnsan o tanrılara ibadət etməli, qurbanlar kəsməlidir 
ki,  onlar  onun  ehtiyaclarını  ödəsin.  Tanrıların  isə 
insanların  ibadətlərinə  ehtiyacı  yoxdur.  Onların  razılığını 
qazanmaq üçün insan həm də xeyirli həyat sürməlidir. Bu 
kimi insanların ruhları ölümdən sonra məmnunluqla dolu 
həyat sürəcəkdir. 
Sallustius  əsatirlərin  yorumlanması  və  anlaşılması 
probleminə  də  toxunmuşdur.  Onun  fikrincə  eyni  əsatiri 
ilahiyyat,  təbiət,  mənəviyyat,  maddiyyat  və  bunların 
qarışığı baxımından yorumlamaq olar. Məsələn, bir əsatirə 
görə  yunan  tanrısı  Kronos  öz  balalarını  yemişdir.  Bunu 
ilahiyyat  baxımından  izah  edərkən  bu  olay  Əqlin  özünün 
özünə  qayıtması  deməkdir,  çünki  burada  məcaz  var  və 
Kronos  Əqlin  təcəssümüdür.  Həmin  əsatiri  təbiət  (fiziki) 
baxımından  izah  etdikdə  Kronosun  öz  balalarını  yeməsi 
zamanın  dünyada  hər  şeyi  aşındırması  kimi  başa 
düşülməlidir.  Əsatiri  mənəvi  baxımdan  izah  etdikdə  isə 

270 
 
Kronosun  öz  balalarını  yeməsi  onun  mənəviyyatının 
özündə  qalması  deməkdir.  Maddi yorumlara  gəldikdə  onu 
bilmək  lazımdır  ki,  daşlar  ya  da  heyvanlar  kimi  maddi 
şeylər  tanrı  deyillər,  onlar  hansısa  tanrıları  yalnız 
təcəssüm edə bilərlər. (9, 13-23)  
Perqama məktəbinin daha bir tanınmış nümayəndəsi 
isə  Roma  imperatoru Yulian (lat.  Flavius  Claudius  Iulianus 
Augustus,  332  –  363)  olmuşdur.  Onun  hakimiyyətə 
gəlməsindən  öncə  Xristianlıq  dövlət  dininə  çevrilmişdir. 
Bundan sonra bütpərəst sayılan antik inanclar və fəlsəfələr 
təqiblərə məruz qalmışdır. Yulian isə bu prosesin qarşısını 
almağa  çalışmışdır.  O  öncə  xristian  olmuş,  ancaq  sonra 
antik  inancları  qəbul  edərək  Yamblixin  və  Efesli  Maksimin 
öyrəncisi olmuşdur. Buna görə də ona xristian ənənəsində 
Dinindən Dönmüş Yulian deyirlər.  
Öz qısa hakimiyyəti dövründə (m. 361 – 363) Yulian 
bütün  dinlərin  bərabərliyini  elan  etmişdir.  Yulianın 
əmrinə  əsasən  xristianlar  bütpərəstlərdən  ələ  keçirtdikləri 
məbədləri və əmlakı kahinlərə qaytarmalı və məktəblərdə 
tədris  sistemindən  uzaqlaşdırılmalı  idilər.  Onun  məqsədi 
Xristianlığın  təqibi  deyil,  onunla  rəqabət  apara  bilən 
islahatlardan  keçmiş  antik  dinin  bərpa  edilməsi  idi. 
Ancaq,  Yulian  bu  məqsədə  çata  bilməmişdir.  Az  sonra  o 
İranla 
aparılan 
savaşda 
döyüşlərin 
birində 
öldürülmüşdür.  Onun  həmin  döyüşdə  öz  xristian 
döyüşçüləri  tərəfindən  öldürüldüyü  də  güman  edilir. 
Yulianın  ölümündən  sonra  Xristianlıq  yenidən  dövlət 
dininə  çevrilmiş  və  bu  proses  artıq  geriyə  dönməz 
olmuşdur. (25) 

271 
 
Xristianlığın  güclənməsi  zamanı  yaşayan  Porfirius, 
Yamblix,  Proklus  kimi  yeni-platonçular  antik  dini 
zəmanəyə uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. Onlar təktanrılığı 
özlərinə  məxsus  şəkildə  təqdim  etmiş,  mənəvi  və  əxlaqi 
məsələlərə  toxunmuşdular;  bununla  belə  antik  irslə 
bağlılıqlarını  kəsməmiş,  mistik  fəlsəfələrə  və  teurgiyalara 
önəm vermişdilər. 
Bir  çox  Şərq  dinlərində  günəş  tanrılaşdırılırdı.  O 
zaman  Romada  Mitra  adlı  İran  tanrısının  qnostik  kultu 
yayılmış,  bu  din  orduya  və  Romanın  hakim  dairələrinə 
nüfuz  etmişdir.  Yulian  da  günəşi  tanrı  hesab  etmiş,  onu 
təbiətin  əsası  və  həyatın  mənası  kimi  dəyərləndirmişdir. 
Ancaq  onu  gördüyümüz  çıxan  və  batan  günəşlə 
eyniləşdirmirdi.  Yuliana  görə  gördüyümüz  günəş  həqiqi 
tanrı  işığının  qismən  yansımasıdır  (əks  olunmasıdır). 
Həmçinin  Yuliana  görə  ümumiyyətlə  bizim  gördüyümüz 
dünya  həqiqət  deyildir.  Həqiqətə  çatmaq  üçün  şeylərin 
həqiqi mahiyyətinə varmaq lazımdır. Mənəvi təkmilləşmə 
də  bundan  ibarətdir.  Onun  bu  yanaşması  Platonun 
ideyalar 
haqqında 
təliminə 
uyğun 
idi. 
Plotinin 
emanasiyasına  uyğun  olaraq  Yulianın  təlimində  bütün 
tanrılar  və  mövcud  olan  varlıq  günəş  işığından  yaranır. 
(18, 454-471) 
Yulian  zamanımıza  yalnız  bəzi  “Xristianlara  qarşı” 
kitabından  fraqmentlər  gəlib  çatmışdır.  Bu  kitabda  o, 
xristian 
rəvayətlərində 
olan 
məntiqi 
ziddiyyətləri 
açıqlayaraq  Xristianlığın  Tanrıdan  gəlmədiyini  sübuta 
yetirmək  istəmişdir.  Eyni  zamanda  o,  yunan  dinində  də 
çoxlu  məntiqsizliklərin  və  nağılların  olduğunu  etiraf 

272 
 
etmişdir.  Onun  fikrincə  yalnız  Platon  Tanrı,  dünya  və 
insan  haqqında  ən  yetkin  fikirlər  irəli  sürmüşdür.  Yulian 
bu  əsərdə  Platonun  fikirlərini  Tövratın  ayələri  ilə 
müqayisə  edərək  onların  yəhudi  rəvayətlərindən  daha 
üstün olduğunu iddia etmişdir. (22, 346-392) 
 
2.8.4. Afina məktəbi 
 
Afina 
şəhərində 
neoplatonçuluq 
məktəbinin 
yaradıcısı Afinalı  Plutarx (yun.  Πλούταρχος  ὁ  Ἀθηναῖος, 
ölüm  ili  m.  431)  olmuşdur.  O,  Aristotelin  və  Platonun 
əsərlərinə şərhlər yazmış, ancaq onun  əsərləri dövrümüzə 
gəlib  çatmamışdır.  Onun  yaradıcılığı  haqqında  yazan 
başqa müəlliflərə görə öz əsərlərində Plutarx Artistotel və 
Platonun 
fəlsəfələrini 
bir-birinə 
uyğunlaşdırmağa 
çalışmışdır. 
Plutarx  Plotinin  və  ümumiyyətlə  yeni-platonizmin 
Vahid-Əql-Ruh 
üçlüyü 
haqqında 
təliminini 
təkmilləşdirmiş, 
onu 
Platonun 
“Parmenides” 
dialoqundakı  hipotezlərinə  uyğunlaşdırmışdır.  Plotində 
bu  üçlüyün  maddə  və  dünya  ilə  necə  bağlı  olduğu  dəqiq 
verilməmişdir.  Buna  görə  də,  Plutarx  varlıq  haqqında 
baxışlarında  bu  üçlüyü  əsas  götürərək  ona  maddənin 
eidosunu (yun. εἶδος – ideyasını) və özünü əlavə etmişdir. 
Bundan  başqa  Plutarx  Platonun  “Parmenides”  dialoquna 
uyğun  olaraq  buraya  başqa  hipotezlər  də  əlavə  etmişdir. 
(18, 7-11) 
Plutapx  həm  də  fantaziya  haqqında  fikirlər  irəli 
sürmüşdür.  O  hesab  edirdi  ki,  duyğularla  duyulan  şeylər 

273 
 
bizim  hisslərimizi,  hisslər  isə  duyğulardan  gələn 
təsəvvürlərimizi 
oyadır. 
Bu 
təsəvvürlərdə 
təkcə 
duyğularla  hiss  edilmiş  şeylər  deyil,  həm  də  onların 
formaları  və  qəlibləri  əks  olunur.  Duyğusal  şeylər 
düşüncədə  həkk  olunan  zaman  orada  fantaziya  ortaya 
çıxır.  Deməli,  fantaziyalar  tam  mənada  obrazlar  deyil  və 
onlar duyğu orqanları ilə də hiss edilmirlər. (18, 7-11) 
Yeni-platonçuluğun Afina  məktəbinin ən  görkəmli 
nümayəndəsi 
isə Proklus 
Diadoxus (yun. 
Πρόκλος ὁ Διάδοχος, lat. Proclus; m. 412 – 485) olmuşdur. 
O, 
Platon 
Akademiyasının 
rəhbəri 
(skolarxı), 
neoplatonizm 
məktəbinin 
sonuncu 
ən 
tanınmış 
nümayəndəsi  hesab  edilir.  Onun  öyrənciləri  yazırdılar  ki, 
o  çoxlu  tanınmış  müəllimlərdən  dərs  almış,  müdriklik 
məqamına çatmış, çoxlu ibadətlər etmiş, ailə qurmamış və 
abid həyatı sürmüşdür (12).  
“İlahiyyatın 
ilk 
əsasları” (yun. 
Στοιχείωσις 
θεολογική), 
“Platon 
ilahiyyatı” 
(yun. 
Περὶ τῆς 
κατὰ Πλάτωνα  θεολογίας),  “Fizikanın  başlanğıcı”  (yun. 
Στοιχείωσις  φυσική)  kimi  kitabların,  eləcə  də  Platonun 
“Timeus”, 
“Parmenides”, 
“Alkibiades”, 
“Kratilus” 
əsərlərinə edilən şərhlərin müəllifi olmuşdur. Ancaq onun 
əsərlərinin çoxu bizim zamanımıza qədər gəlib çatmışdır. 
Digər  neoplatoçular  kimi  Proklus  da  dünyanı 
Vahidin  (tanrının)  emanasiyası  kimi  təsəvvür  edirdi  (21, 
17-18).  O,  emanasiyanı  triadik  (üç  mərhələli)  inkişafda 
görürdü.  Ancaq,  bu  inkişaf  əslində  tənəzzül  demək  idi, 
çünki  o  əks  istiqamətdə  inkişaf  edirdi:  kamildən  naqisə, 
işıqdan  qaranlığa  olan  kimi.  Triadik  hərəkətin  birinci 

274 
 
mərhələsi Vahiddə yerləşmişdir (21, 10). Bu o deməkdir ki, 
törənən  şey  törədəndə  olmuşdur.  İkinci  mərhələ  o  şeyin 
Vahiddən axaraq çıxmasıdır.  Üçüncü mərhələ isə törənənin 
törədiciyə qayıtmasıdır (21, 33-38). 
Ümumiyyətlə,  Proklus,  üçlük  ideyasını  (triadanı) 
varlığın 
bütün 
aspektlərinə 
aid 
etmişdir. 
Onun 
tanrılaşdırdığı 
varlıq 
Vahid-Əql-Ruh 
üçlüyündən 
ibarətdir.  O  hər  şeyin  əvvəlidir,  hər  şeydən  ucadır,  dərk 
olunmaz və sözlə ifadə edilməzdir. 
Vahiddən  doğan  emanasiyanın  (işıqsaçmanın)  sonu 
olaraq  çoxluq  yaranır.  Bunlar  da  “henada”  adlanan 
vahidlərdir (13). Bu henadalar tanrılar kimi təsəvvür edilir 
və  ideal  aləmdə  olan  ilk  çoxluğun  mərhələsini  təşkil 
edirlər.  
Proklusun  ikinci  üçlüyü  olan  Əql  də  üçə  bölünür. 
Öncə  o  özü-özündə  mövcuddur;  bu  düşünülən  Əqldir 
(noetoy).  Sonra  əql  özü-özündən  çıxır  və  özü-özünü 
düşünür  (21,  118-119).  Özü-özünü  düşünən  noeroy’dur. 
Sonda  əqlin  özü-özünə,  noeroyun  noetoya  qayıdışı  baş 
verir  və  sintez  alınır.  Bu  mərhələdə  daha  sonra  yeni 
üçlüklər  yaranır.  Onlar  üçlüklərdən  ibarət  halqaları  təşkil 
edirlər.  Bu  halqalar  hebdomada  (yeddiliklər)  adlanır.  Əqlin 
bu  üçlüyü  (triadası)  yunan  tanrıları  Kronos,  Zeus  və  Reya 
ilə  eyniləşir.  Hebdomadada  olan  üçlüklərin  hər  bir  üzvü 
də bir tanrı ilə eyniləşir. Noetoy və noeroy da onlara tabe 
olan tanrılaşmış üçlüklərə bölünür. 
Ruha da Proklus üçlük prinsipi baxımından yanaşırdı 
(21,  131-149).  Deməli,  dünya  triadasının  üçüncü  tərkib 

275 
 
hissəsi  olan  Ruh  öz  növbəsində  ilahi,  demonik  və  insani 
üçlüyə bölünür. Onların hər birinin də öz bölgüsü vardır. 
Bu  dünya  və  materiya  Proklusun  fəlsəfəsində 
qaranlıqla  (zülmətlə)  eyniləşir  (21,  59-60).  Onlar  işığın 
(nurun)  yoxluğudur.  Ancaq,  Plotindən  fərqli  olaraq 
Proklus materiyanı şər kimi təsəvvür etmirdi. Ona görə bu 
dünya nə şər, nə də xeyirdir. Şərin səbəbi materiyada yox, 
aşağıdakı  dünyanın  uca  olan  idealdan  ayrılmasında  və 
uzaqlığındadır. 
İşığa  (nura)  qayıtmaq,  ona  qovuşmaq  üçün  insan 
tanrıya  tərəf  yönəlməlidir.  Proklusa  görə  bu  yolda  da 
üçlük  vardır.  Bu  Erot-Həqiqət-İman  triadasıdır.  Tanrıya 
qayıdışın  qüvvəsi  elmi  bilik  deyil,  ekstaz  halıdır.  Erot 
(məhəbbət  cazibəsi)  insanı  ekstaz  halına  hazırlayır, 
həqiqət  onu  tanrıya  yaxınlaşdırır,  iman  isə  tanrı  ilə 
qovuşdurur.  Ancaq,  bu  kimi  ekstatik  hallar  çox  nadir 
durumlarda baş verdiyi üçün tanrı ilə tam qovuşma yalnız 
ölümdən sonra baş verir. 
Neapollu  Marinus  (yun.  Μαρῖνος  ὁ  Νεάπολίτης, 
təxminən  m.  450  –  495)  yeni-platonçuluğun  Afina 
məktəbinin  daha  bir  nümayəndəsi  idi.  O,  yəhudi  soylu 
olmuş,  ancaq  sonra  ellin  inancını  qəbul  etmiş,  Proklusun 
öyrəncisi  olmuşdur.  Onun  ölümündən  sonra  isə  Afina 
Akademiyasına  başçılıq  etmişdir  (2).  O,  həmçinin 
astronomiya  və  fəlsəfə  sahələrində  ciddi  işlər  ortaya 
qoymuşdur. 
Marinusun  bir  neçə  əsəri  zamanımıza  çatmışdır. 
Onlardan  biri  Euklides  və  Platonun  əsərlərinə  şərhlər  idi. 
Ən tanınmış əsəri isə “Proklus və ya xoşbəxtlik haqqında” 

276 
 
(3)  adlı  kitabıdır.  Orada  o,  Proklusun  həyatı,  fəlsəfəsi, 
mənəviyyatı,  xasiyyəti  və  başqa  özəllikləri  haqqında 
söhbət  açmışdır.  Marinusun  fikrincə  məhz  Proklus 
xoşbəxtliyi  həyatında  əldə  etmiş  adam  idi,  bununla  da  o, 
hər bir kəs üçün bir örnəkdir. Bu baxımdan o, hətta “kamil 
insan” idi. Xoşbəxtliyi əldə etmək  istəyən hər bir insan öz 
həyatını  Proklus  kimi  yaşamalı,  mənəviyyatını  fəlsəfə 
üzərində qurmalı, ona təmənnasız yönəlməlidir. 
Afina  məktəbinin  daha  bir  nümayəndəsi Kilikiyalı 
Simplikius (yun.  Σιμπλίκιος ὁ Κῐλίκιος,  lat.  Simplicius; 
təxminən  m.  490—560)  olmuşdur.  O,  Platon  və  Aristotel 
təlimlərinin  bir  mənşədən  gəldiyini  iddia  edirdi.  Onun 
fikrincə  bu  filosofların  fikirləri  arasında  fərq  yalnız 
sözlərdə  və  ifadələrdədir.  Simplikius  öz  əsərlərində 
Zenon, Empedokles, Anaksaqoras, Parmenides və bir sıra 
başqa 
qədim 
filosoflardan 
sitatlar 
gətirmişdir. 
Zamanımıza  onun  Aristotelin  “Göy  haqqında”,  “Fizika”, 
“Kateqoriyalar”  əsərlərinə  şərhləri  gəlib  çatmışdır. 
Bundan başqa o, Yamblix və Epiktetus kimi filosofların da 
əsərlərinin şərhçisi kimi tanınmışdır. (23) 
Afina  fəlsəfə  məktəbinin  sonuncusu  skolarxı 
(başçısı) Damaskius (yun.  Δᾰμάσκῖός;  təxminən  m.  462  – 
538)  olmuşdur.  O,  Aristotelin  bir  sıra  əsərlərinə  şərhlər 
yazmış,  onları  platonçu  ənənələrinə  uyğunlaşdırmışdır. 
Bundan başqa onun “İlk başlanğıclar” kimi öz əsərləri də 
olmuşdur.  
Damaskius 
neoplatonizmi 
daha 
da 
təkmilləşdirmişdir. O, Vahidin  haqqında  hər  hansı biliyin 
əldə  edilməsinin  mümkünsüzlüyünü  iddia  edirdi.  Onun 

277 
 
fikrincə  insanlar  onun  barəsində  yalnız  öz  fikirlərini  irəli 
sürə  bilərlər.  Ona  görə  də  şeylərin  yaranması  barəsində 
dəqiq  bir  fikir  yürütmək  mümkün  deyildir.  Onun 
təlimində Vahid, Yamblixın fəlsəfəsində olduğu kimi ikiyə 
deyil, üçə bölünür. Birinci Vahid mütləq, ikinci və üçüncü 
Vahidlər  isə  nisbətən  dərk  olunmazdırlar.  Sonra  varlığın 
vahidi  olan  monada  ilə  cütlük  (diada)  bir-birinə  qarşı 
qoyulur  və  bu  qarşıdurma  nəticəsində  mahiyyət  ortaya 
çıxır. (16)