Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

Əvvələn, 
maddi istehsal fəaliyyəti prosesində insan 
təbiətə və ümumiyyətlə ətraf mühitə (ekoloji məkana) də-
yişdirici təsir göstərərək, onu öz tələbatlarına uyğunlaşdı-
rır. İnsanlar bütövlükdə cəmiyyətin və özünün şəxsi ehti-
yaclarını ödəmək üçün meşələrdən faydalanır, onun bitki 
və meyvələrindən istifadə edir, mədənlərdən daş-kömür, 
filiz hasil edir, yataqlardan neft-qaz çıxarır, torpaqları 
əkib-becərir. 
Mənəvi istehsalda (qeyri-istehsal dairəsində, xidmət 
sahəsində) isə insan fəaliyyətinin nəticələri başqa meyar-
larla ölçülür. Bu sahə cəmiyyətin, onun ayrı-ayrı qrupla-
rının, hətta fərdlərinin də mənəvi tələbatlarını ideyalar, 
bədii obrazlar, musiqi əsərləri, rəssamlıq və heykəltəraşlıq 
nümunələri, elmi kəşflər, müəllimlik və həkimlik fəaliy-

---

262 
yəti ilə ödəyir. Deməli, maddi istehsal prosesinin sonunda 
insan əməyinin, onun iş qüvvəsinin nəticələri konkret əş-
yalar timsalında maddiləşir. Qeyri-istehsal və xidmət 
dairəsində isə bu hadisə elmi biliklər, ideyalar, bədii ob-
razlar, incəsənət nümunələrində öz əksini tapır. Eyni za-
manda bu prosesdə nəticələr maddi istehsala nisbətən daha 
uzun bir müddətə başa gəlir. 
Sonra, 
qeyri-istehsal dairəsində maddi istehsaldan 
fərqli olaraq, xidmətin göstərilməsi və onun istehlakı pro-
sesi çox zaman eyni vaxtda baş verir. Bu həkimin, müəlli-
min, artistin əməyinə aid edilə bilər. Həmin xidmət növləri 
«qorunub saxlana bilmədiyindən», o maddi əşya, yaxud 
konkret şey şəkli ala bilmir. Bəzən bu xidmətləri bir yer-
dən başqa ünvanlara aparmaq da mümkün olmur. Çox za-
man qeyri-istehsal və xidmət dairəsi məkan etibarilə daha 
məhdud bir xarakter daşıyır. 
Daha sonra, 
qeyri-istehsal sahəsində yaradılmış 
məhsullardan və göstərilən xidmətlərdən, yaxud bu sahə-
lərin son nəticələrindən bir çox hallarda, elə o dairədə də 
istifadə olunur. Müəllimin, həkimin, idmançının əməyi 
buna misal ola bilər. Lakin eyni zamanda unutmaq olmaz 
ki, qeyri-istehsal dairəsində çalışanların əməyi, şübhəsiz 
maddi istehsal sahəsi və orada işləyənlərin öz fəaliyyət-
lərini normal surətdə həyata keçirmələri üçün zəruridir. 
Təsadüfi deyildir ki, müasir mərhələdə hər hansı bir 
ölkənin ümumi iqtisadi-sosial göstəriciləri arasında xalq 
təsərrüfatında çalışanların istehsal və qeyri-istehsal sahələr 
üzrə bölgüsü mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yüksək inkişaf 
etmiş ölkələrdə qeyri-istehsal və xidmət dairəsində çalı-
şanların sayı sürətlə artmağa doğru meyl edir. Bu meyli 
aşağıda verilmiş cədvəldən görmək olar. 

---

263