Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

ƏXLAQ  TƏRBİYƏSİ 

 

Əxlaq  tərbiyəsi    hərtərəfli    şəxsiyyət  formalaşdırılması  işinin    mühüm  tərkib  hissələrindən  biridir. 

İnsanda    əxlaqi  keyfiyyətlərin  formalaşması  və  təkmilləşməsi  həyatı  boyunca  ictimai–iqtisadi  tələblərdən 

asılı olaraq, əmək və başqa insanlarla ünsiyyət prosesində ömrünün sonuna qədər davam edir. Bu prosesə 

həmçinin insanın özünün həyat movqeyi, cəmiyyətə münasibəti, hərəkət və  rəftarları da təsir edir.  Əxlaq 

tərbiyəsi  tərbiyəcinin  böyüyən  nəsilə,  tərbiyə  olunanlara  asılanacaq  zəruri  əxlaqi    keyfiyyətlərin   

məqsədyönlü  və  mütəşəkkil    aparılması,  əxlaqi    hisslərin    münasibətlərin  yaradılması,  davranışların 

formalaşdırılması prosesini əhatə edir. 

İnsanın  əxlaqi  keyfiyyətləri,  onun  daxili    aləminin  təzahürü  kimi    meydana  çıxan  davranışların 

formalaşması  ömrünün  sonuna  kimi  davam  edir.  İnsan  əxlaqi  keyfiyyətləri  ilə  birlikdə  hazır  şəkildə  

doğulmur. Onda  formalaşan insanpərvərlik, düzlük, doğruçuluq,  pislik, tənbəllik, əmək sevərlik kimi başqa  

keyfiyyətlər ona  təsir edən  kortəbii və şüurlu  tərbiyəvi təsirlərin,  cəmiyyətin  göstərdiyi təsirin nəticəsi 

kimi  meydana çıxır. İnsanların əxlaqi keyfiyyətləri təhlil  edilərkən  «əxlaqlı»,  «yüksək  etikalı»,  «mədəni  

əxlaqlı»,  «əxlaqsız» kimi  anlayışlardan istifadə edilir. 

 Əxlaq tərbiyəsi baza kimi «etikaya» istinad edir.  

Əxlaq insanlar arasında  yaranmış təcrübi etik qaydalar, normalar, yaxşı – pis, ədalətli – ədalətsiz, xeyir 

– şər və s. kimi normalar sistemi haqqında elmidir. Əxlaqı fəlsəfənin tərkib hissələrindən biri olan «Etika»  

tədqiq edir.  

İctimai şüurun digər formaları kimi əxlaq da cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədər olaraq dəyişir. Hçəmçinin 

əxlaq  əsrdən-əsrə,  xalqdan–xalqa  keçdikcə  dəyişir,  bəzən  ziddiyyətli  şəkil  alır.  Əxlaq  tarixi  və  ictimai 

xarakter  daşıyır.  Belə  ki,  eyni    tarixi  dövrdə  eyni  əxlaqi  keyfiyyət  cəmiyyətin  tələbindən  asılı  olaraq 

müxtəlif mövqedən çıxış edə, müxtəlif  mənada işlədilə bilrər.  

Əxlaq  hər  zaman  mövcud  ictimai  münasibətlərdən  asılı  olub,  bu  münasibətləri  müxtəlif  şəkildə  əks 

etdirir.  Ona  görə  də  hər  bir  cəmiyyətin  özünün  istehsal    münasibətlərini  əks  etdirən  əxlaq    normaları, 

davranış  qaydaları  mövcüd  olmuşdur  və  mövcuddur.  Bu  qaydalar    insanlar  arasındakı  müxtəlif  

münasibətləri, əxlaqi qiymətləri özündə  birləşdirir. Hər bir cəmiyyət üzvünün hərəkət və  davranışları bu 

tələblər və qaydalara uyğun şəkildə qurulur. Məhz əxlaq tərbiyəsi  vasitəsilə  insanların şüuruna yeridilir ki,  

hər  insan bu tələblər, normalar əsasında hərəkət etməyə  məcburdur. Tərbiyə vasitəsilə cəmiyyətdəki əxlaq 

normaları insanların  adətinə cevrilir, şüuruna  yeridilir. Bu prosesdə müxtəlif tərbiyə müəssisələri müxtəlif 

şəkildə iştirak edir. Mədəniyyət  müəssisələrində bu proses tək-tək  nümunələr əsasında, həyati həqiqətlərlə 

müsbət  və  mənfi  hərəkətlərin  nətijələri  müqayisəli  şəkildə  təhlil  edilərək  verilir.  İnsanlar    əxlaqi  və  qeyri 

əxlaqi hərəkətlərin nəticələrinin bilavasitə şahidi olurlar ki, bu da  onlara daha şüurlu dərk etməyə və düzgün 

əxlaqi nəticə  çıxarmağa imkan verir. Tərbiyənin bu şəkildə qurulması baş verə  biləcək əxlaqi  nöqsanları 

aradan  qaldırır.  

Əxlaq  tərbiyəsi  tərbiyəçinin  rəhbərliyi  ilə  böyüyən  nəsldə,  ümumiyyətlə    insanlarda  cəmiyyətin 

müəyyən etdiyi  əxlaq normaları və  davranış  qaydaları  formalaşdırmaqla  cəmiyyət üçün yaralı, öz hərəkət 

və  münasibətlərini  şüurlu    sürətdə  idarə  edən  şəxsiyyətlər    formalaşdırma  prosesidir.  Onun  məqsədi 

cəmiyyətin    əxlaqi–ictimai  tələblərinə  javab  verən  insanlar,  vətəndaşlar    yetirməkdən  ibarətdir.  Əxlaq 

tərbiyəsi düzgün əxlaqi anlayışlar yaratmaq, bu anlayışlara müvafiq adətlər, rəftarlar formalaşdırmaq kimi 

vəzifələri  yerinə  yetirir.  Əxlaqi  anlayışlar  aşılanacaq  əxlaqi  hərəkətlərin,  qaydaların  mənası,  mahiyyəti 

haqqında biliklər, məlumatlardır. Hər kəs icra etdiyi hərəkətin mənasını düzgün dərk etməsə onun hərəkət və 

davranışları da şüurlu olmaz. Müşahidələr və  aparılan tədqiqatlar  göstərmişdir ki, əxlaqı nöqsana səbəb çox 

vaxt  onun  mahiyyəti  haqqında  düzgün    məlumatın    olmamasıdır.  Ona  görə  də  əxlaq  tərbiyəvi  tərbiyə 

olunanlarda  əxlaqi  biliklər,  məlumatlar  və  bu  biliklərə  istinad  edən  əxlaqi  şür  formalaşdırmasından 

başlandıqda daha səmərəli nəticə verir. Şüurlu  sürətdə dərk edilmiş əxlaq  norma və qaydaları insanları hər 

zaman və hər  yerdə şüurlu sürətdə hərəkət etməyə məcbur edir. Şüurlu qavranılmış əxlaq insan davranışının  

tənzimləyicisinə çevrilir. Formalaşmış düzgün əxlaqi istiqamətlər insana həm  özünü həm də başqalarının 

hərəkətlərini, davranışını təhlil edərək obyektiv  qiymət vermə imkanı yaradır.  Düzgün  əxlaqi münasibətlər 

insanlara müxtəlif situasiya və  vəziyyətlərdə  vicdanla, etik normalara uyğun şüurlu seçim imkanı verir. 

Əxlaqi ideal əxlaqın şüurluluğunun xüsusi forması vacib tərkib hissəsi kimi təzahür edir.  

İdeal hər kəsin arzu etdiyi əxlaqi keyfiyyətlərə malik insan  obrazlarıdır. Daha  doğrusu şəxsin  özünün 

olmaq  istədiyi insan  nümunəsidir. Yəni hər adam  idealında gördüyü  müsbət əxlaqi keyfəyyətləri özündə 

də yaratmağa, formalaşdırmağa çılışır.  Əxlaqi anlayışlar  aşılanması tərbiyənin ilk mərhələsindən başlanır, 

müxtəlif    fəaliyyət    sahələrində  davam    etdirilir.  Belə  ki,  sistemli    təlim  və  tərbiyə    müəssisələrində 

çəmiyyətdə  mövcud  ümumi  əxlaq  normaları  və  onlara    riayət  etmənin  zərurliyi    aşılanır,  izah    edilir. 

Müxtəlif fəaliyyət sahələrində isə həmin fəaliyyət üçün zəruri olan əxlaqi  keyfiyyətlər, hərəkətlər haqqında 

---

anlayışlar  yaradılır.  Məsələn  istehsal  əxlaqı,  pedaqoqa  verilən  (həm  orta  həm  də  ali  məktəb  pedaqoqları) 

əxlaqi tələblər, tələbələrə verilən əxlaqi tələblər, diplomatiya əxlaqi, biznes əxlaqı, mədəni fəaliyyət əxlaqı 

və s. Bunlar isə müvafiq təhsil və fəaliyyət  müəssisələrində köməkçi tərbiyəvi fəaliyyət vasitəsilə həyata 

keçirilir.  Məsələn  istehsalat  əxlaqı  istehsalat  müəssisələrindəki  mədəniyyət  müəssisələrində    keçirilən 

tərbiyə tədbirləri (əxlaqi söhbət, disput, ədəbi –bədii gecələr və s.) vasitəsilə  çatdırılır və s.  

Verilmiş  əxlaqi anlayışların insanlarda adətə çevrilməsi də  anlayışlar kimi zəruri və vacibdir. Əxlaqi 

adətlər  yaradılmasa  mənimsənilmiş,  dərk  edilmiş  anlayışlar  boş  və  əhəmiyyətsiz    söhbətə  çevrilər.  Təlim 

tərbiyə müəssisələrində anlayışların adətlərə dəfələrlə, məcburən təkrar etdirilən təmrinlərlə çevrilir. Bu isə 

nəticə etibarilə anlayışların insanların şəxsi əxlaqi keyfəyyətinə, xarakterinə, rəftarına çevrilməsi deməkdir. 

İstehsal, əxlaqı, ümumiyyətlə fəaliyyətin tələb etdiyi əxlaqi adətlər isə insanların müstəqil şüurlu fəaliyyəti 

zamanı özünətərbiyənin köməyi ilə həyata keçirilir. Bu prosesdə tərbiyənin  stimul və motivi də həll edici 

rol  oynayır.  Birinci  halda  insanlarda  əxlaqın    formalaşdırılması  təlim–tərbiyə  müəssisələrinin  vəzifəsi 

olduğu  halda  II  vəziyyətdə  bu  insanın  şəxsən  özünün  məcburi  həyati  vəzifəsinə,  borcuna  çevrilir.  Birinci 

halda  tərbiyə  olunanın  hərəkət  və  davranışına  təlim    müəssisəsi  və  tərbiyəçi  cavabdeh  olduğu  halda,  II 

vəziyyətdə hər kəs özüdür. I halda əxlaqi  nöqsanda, müəyyən mənada, tərbiyəçi də  məsuliyyət  daşıyırsa, II 

vəziyyətdə şəxsiyyət özü öz qeyri əxlaqi hərəkəti üçün  məsuliyyət daşıyır.