Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

Əxlaq tərbiyəsinin məzmunu.  

Əxlaq tərbiyəsinin məzmununa ümumbəşəri dəyərlərlə yanaşı cəmiyyətdə mövcud olan birgə yaşayış 

qaydaları, yeni sosial və məişət münasibətləri də  daxildir. Əxlaq ictimai şüur forması olduğuna görə onun 

məzmunu  da  cəmiyyətlə  bərabər  dəyişir,  hər  cəmiyyət  özünün  iqtisadi-ictimai  tələblərinə  uyğun  əxlaq 

normaları,  qaydaları  müəyyən  edir.  Bu  qaydalar  bütün  cəmiyyət  üzvləri  üçün  zəruri-məcburi,  hamı  üçün 

məqbul hesab edilən qaydalardır. Bu norma və qaydaların əksi, ona zidd hərəkətlər isə cəmiyyət üçün qeyri-

məqbul, hərəkətlər hesab olunub nə cəmiyyət, nə də ki, digər cəmiyyət üzvləri tərəfindən qəbul edilmir. 

Əxlaq  tərbiyəsinin  məzmununa  vətənpərvərlik,  dostluq  və  yoldaşlıq,  qarşılıqlı  yardım, 

beynəlmiləlçilik, fəaliyyətə şüurlu münasibət, intizam, məsuliyyət, düzlük, doğruçuluq, sadəlik tövazökarlıq 

insanlara humanist münasibət, onu əhatə edən  mühitə – təbiətə qayğılı münasibət və s. daxildir.  

Vətənpərvərlik  –  öz  doğma  vətəninə,  ölkəsinə,  diyarına  məhəbbət,  onun  düşmənlərinə  qarşı 

barışmazlıq ifadə olunan əxlaqı keyfiyyətlərdir. Bu aparıcı əxlaqi keyfiyyət olub digər əxlaqi keyfiyyətlərin 

əsasını qoyur. Belə ki hər bir  müsbət əxlaqi keyfiyyətin əsasını öz millətinə, vətəninə, xalqına, doğma, kiçik 

kəndinə  məhəbbət  təşkil  edir.  Bütün  müsbət  keyfiyyətləri  insanlara,  vətəninə  olan  müsbət  münasibətlər 

stimullaşdırır.  Vətənpərvərlik  tarixi  anlayışdır.  Xalqın,  insanların  vətənpərliyinin  əsasını  onların  yaşadığı, 

fəaliyyət göstərdiyi vətənə, onları qoruyan, müdafiə edən, maddi vəziyyətini  yaxşılaşdırmağa, fəaliyyətinin 

mədəni  səviyyəsini yüksəltməyə çalışan dövlətə, ictimai quruluşa məhəbbət, müsbət münasibət təşkil edir. 

Vətənpərvərlik  tərbiyəsi  insanın  yaşadığı  mikro  mühitdən,  doğma  ata  yurdunu,  kəndini,  gücə  və 

şəhərini  sevməkdən  başlayır.  Bu  məhəbbət  böyük  vətənə,  onu  qoruyan  dövlətə  yaradılacaq  məhəbbətin  

əsasını təşkil edir.  

Milli  vətənpərvərlik  tərbiyəsi    sistemli  təlim    müəssisələrində  təlim  və    dərsdənkənar    tədbirlər 

vasitəsilə  həyata    keçirilir.  Məsələn  tarix  dərslərindən  xalqın    keçdiyi  şərəfli  tarixi  yolu,  müharibələrdə 

qələbə və məğlubiyyətini, onların səbəblərini və s.  öyrənərkən  öyrənənlərdə doğma vətənlərinə məhəbbət, 

onun  suverenliyi, müstəqilliyi üğründa mübarizlik, düşmənlərinə qarşı nifrət, milli sayıqlıq hissləri tərbiyə 

olunur.  Kimya, biologiya, coğrafiya dərslərində ölkənin malik olduğu  təbii sərvətləri  öyrənməklə onlarda 

milli  iftixar hissi və s.  tərbiyə olunur.  

Sinifdənkənar və məktəbdənkənar tədbirlər isə dövrün aktual  vətənpərvərlik məsələləri, problemlərinə 

həsr olunur.  

Mədəniyyət    müəssisələri  və  müxtəlif    müəssisələr  də  əxlaq  tərbiyəsinin  digər  tərkib    hissələrinə 

nisbətən    vətənpərvərlik    tərbiyəsinə  aid  daha  çox  tədbirlər  keçirilir,  tərbiyə  işləri  aparılır.  Çünki    milli 

vətənpərvərlik  insanların  tərbiyə  münasibətlərinin  əsasını  təşkil  edir.  Şüurlu  fəaliyyət  prosesində  insanlar 

özlərinin  maddi  ehtiyacını  ödəməklə  yanaşı  həmçinin    yaşadığı  ölkənin  dövlətin  də  mənafeyini    müdafiə 

etdiyini dərk edirlər. Məsələn açılan hər bir zavod hər sahibkara mənfəət gətirməklə yanaşı həm də, çoxlu 

sayda  insanların işlə təmin olması, ölkənin  iqtisadi  potensialının  yüksəlməsi deməkdir. Hər bir  işçinin 

şüurlu  fəaliyyəti  həmin  işçinin  maddi  təminatı  ilə  yanaşı  əmək    məhsuldarlığını  artırır,  bu  isə  ölkədə 

istehsalın  inkişafına təkan verir.  Bu münasibətlər isə mədəniyyət müəssisələrində və həmçinin müxtəlif iş 

yerlərində, fəaliyyət sahələrində  aparılan mədəni–tərbiyəvi tədbirlər vasitəsilə, təlim xarakterli  məşğələlər  

vasitəsilə yaradılır. 

Vətənpərvərlik  tərbiyəsinin  əsaslı  qolunu  hərbi-  vətənpərvərlik    tərbiyəsi  təşkil    edir.  Hərbi 

vətənpərvərlik tərbiyəsi vasitəsilə gənclər vətənin  müdafiəsinə hər zaman  hazır olma, onun yolunda ölümə 

belə  getməyə  hazırolma  ruhunda  tərbiyə  olunurlar.  Hərbi  vətəpərvərlik  tərbiyəsi  orta  məktəblərdə  həm 

---

xüsusi  dərslərdə,  həm  də  idman    oyunlarında,    bu  məqsədlə  keçirilən    sinifdənkənar  tədbirlər    vasitəsilə 

həyata  keçirilir.  Bu  iş  həmçinin  sistemli  və  xüsusi    hazırlıq  kimi  hərbi  –  əsgəri    xidmətlərlə    də  həyata 

keçirilir. Hərbi – əsgəri xidmət zamanı gənclər əməli zəruri döyüş bacarıq və  qabiliyyətlərinə  yiyələnirlər. 

Həm də  onlara vətənin      siyasi  müdafiəsinə aid nəzəri  məlumatlar verilir, müxtəlif  tədbirlər və siyasi 

biliklər vasitəsilə vətənə məhəbbət  formalaşdırılır. 

Hərbi    vətənpərvərlik    tərbiyəsinə  mədəniyyət  müəssisələri,  məktəbdən  kənar  uşaq  tərbiyə  

müəssisələrində də xüsusi yer verilir. Məktəbdən kənar uşaq tərbiyə  müəssisələrində müxtəlif hərbi – idman 

oyunları,  yarışları  vasitəsilə  yeniyetmə  və  gənclərə  həm  əməli  hərbi    vərdişlər,  hərbi    strategiya,  taktika 

öyrədilir,  həm  də    onlarda  bu  oyunlar  prosesində  əzmkarlıq,  prinsipallıq,  siyasi  sayıqlıq,  dözümlülük, 

cəldlik, çeviklik kimi keyfiyyətlər yaradılır və tərbiyə olunur. Bu keyfiyyətlər isə  vətənpərvərlik, vətənin 

müdafiəsi üçün zəruri və vacib əxlaqi  keyfiyyətlərdir.   

Hərbi  vətənpərvərlik  tərbiyəsi sahəsində  mədəniyyət müəssisələrində də xüsusi işlər görülür, tədbirlər 

keçirilir,  fəaliyyət    göstərir.  Belə  ki,  bu    müəssisələrdə    dövrü  olaraq  əhali  arasında  mülki  müdafiə  

tədbirləri, dövrün aktual siyasi  hadisələriinin təhlilinə həsr olunmuş müxtəlif tədbirlər (disput, müzakirələr, 

mühazirələr, vətən  qəhramanları, milli  qəhramanlarla görüş və s.) keçirilir. Bu  tədbirlərin  keçirilməsində 

məqsəd  insanların – vətəndaşların malik olduğu hərbi bilikləri təkrar etdirmək, yeni silah  növləri və ondan 

qorunma üsulları barədə anlayışlar yaratmaq, özünü və  ailəsini  kütləvi, və s. silahlardan müdafiənin yeni 

üsullarını  öyrətməkdən  ibarətdir.  Belə    tədbirlər  vasitəsilə    insanlar    fövqaladə  vəziyyətlərdə  yerinə  

yetirməli  işlər,  səmərəli  və  ağıllı  müdafiə  tədbirləri  ilə  tanış    olurlar.  Bunlar  isə  onlarda  milli  sayıqlıq, 

ictimai  mülkiyyətə  şüurlu  münasibət  və  s.  bu  kimi  zəruri  hərbi  vətənpərvərliyə  aid  keyfiyyətləri  daha  da  

möhkəmləndirir.  

Əməyə  və  əmək    adamlarına  şüurlu  münasibət  də  əxlaq  tərbiyəsində    əsaslı  yer    tutur.    Əmək 

tərbiyəsinin sosial–ictimai tərəfini  insanların əmək  fəaliyyətinin əsasını vətənin xeyrinə şüurla çalışması; 

əməyi birinci və əsaslı yaşayış vasitəsi kimi dərk etməsi; bütün əmək növlərinə məhəbbət və  hörmət, şüurlu 

fəaliyyət  növü  seçmək  və  s.  təşkil  edir.  Əvvəlcə  evdə,  sonra  isə  məktəbdə    müxtəlif  fəaliyyət  növləri  ilə 

məşqul  olan  hər  bir  insan  belə  bir  qənaətə  gəlməlidir  ki,  həyatda  hamı  hər  hansı  bir  əmək  fəaliyyəti  ilə 

məşqul    olmalı,  xalq  təsərrüfatının  bu  və  ya  digər    sahəsində    çalışmalıdır.  Bu  tələb  hər  bir  insan  üçün 

məcburi həyati tələbdir.  

Əməyə  şüurlu  münasibət    tərbiyəsi  dedikdə  hər  kəsin  öz  əmək  fəaliyyətinə  vicdanla  yanaşması,  

doğruculuğu, düzlüyü, işində yaradıcılığı nəzərdə  tutulur.  

İşinə vicdanla yanaşmaq həmçinin hər kəsdən fəaliyyət zamanı ciddi cəhd, dözümlülük, hövsələ  tələb 

edir.  Əməyə  düzgün    münasibətin    ictimai  –  əxlaqi  cəhətini  düzgün      peşə  seçmə    təşkil  edir.  Bu  isə 

insanların əməyə şüurlu münasibəti ilə  bağlıdır. Müasir  xüsusi sahibkarlıq  dövründə əməyə belə  şüurlu 

münasibət, imkan, maraq və  bacarıqdan  asılı olaraq  peşə seçmə  xüsusilə vacibdir. Tərbiyə  olunanların 

diqqəti  özünün  fiziki  və  intelektual  səviyyəsinə  yönəldilməli,  hər  kəs  özünün  malik  olduğu  fiziki  və  əqli 

imkanlarını  obyektiv  qiymətləndirməsi  bacarmalıdır.  Peşə  seçməyə  də  məhz  bu  imkanlar  baxımından 

yanaşılmalıdır.  Hər  kəs  elə  peşə  seçməlidir  ki,  həmin  peşə  ilə  həm  özünə,  həm  də  cəmiyyətə  fayda  verə 

bilsin. Çünki  Sovetlər birliyi dövründə peşə seçmə nisbətən  şablon və marağın nəzərə  alınmaması şəklində 

həyata keçirdi.        

Məsələn  orta    ümumtəhsil  məktəblərini    bitirən  hər  kəs    mütləq  ali  məktəbə  daxil  olmalı  idi.  Bu  

münasibətə ictimai rəy çox güclü idi. Ona görə də orta məktəbi bitirən hər bir gənc mütləq ali məktəbə daxil 

olmağa  çalışırdı. Burada ön planda ali məktəbə daxil  olma gedirdi. Seçilmiş sahədə faydalı əmək isə arxa 

plana keçirdi. Bu isə  istehsalatda  durğunluq  yaranmasına, əmək  məhsuldarlığının aşağı  düşməsinə səbəb 

olurdu.  

Əxlaq tərbiyəsinin mühüm komponentlərindən biri də  intizamlıdır. İntizam tərbiyəsi əxlaq tərbiyəsinin  

qiymətli, əhəmiyyətli və vacib  keyfiyyətidir. Belə ki, intizam insanın bütün fəaliyyətinin ilk  göstəricisidir. 

Ona  görə  də  hələ  tərbiyənin  ilk  mərhələsində  onun  səmərəli  şəkildə  formalaşmasına  ciddi  fikir  verilir. 

İntizam  yaşından asılı olmayaraq  hər kəsin özünün–özünə rəhbərliyi,  fəaliyyətinin  şüurlu  istiqamətidir. 

Humanizm  mühüm  əxlaqi  keyfiyyətdir.  Bu,  başqa  insanlara,  onların  əməyi,  fəaliyyəti,  şəxsiyyətinə 

hörmət üzərində qurulur. Şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı  şərtlərindən biri də  humanistlikdir.  

Humanizm dedikdə həm də başqa insanların  xoşbəxtliyi uğrunda  mübarizə, onların istedad, bacarıq və 

yaradıjclıq    qabiliyyətlərinin  üzə  çıxarılması,  inkişafı  üçün  şərait    yaratmaq,  insanlar  arasında  səmimi 

münasibətlər yaratmaq da başa düşülür. Humanist  münasibətlər bütün insanlara ictimai mövqeyindən asılı 

olmayaraq bərabər hüquqlu şəxslər kimi baxmaq: insanların ehtiyaclarına diqqətli olub onlara kömək etmək: 

insanların qəlbinə dəyməmək – onlara qarşı diqqətli olmaq; başqalarını anlamaq, başa düşmək bacarığı və 

hövsələsi;  zəifləri  müdafiəyə  hazır  olmaq  və  s.  daxildir.  Bu  münasibətlər  insanların  bütün  həyat  boyunca 

onlara  aşılanmalıdır.    Humanizmin  əsasını  başqalarına  hörmət  və  qayğıkeşliklə  yanaşmaq  təşkil  edir. 

---

Başqalarına    hörmətlə  yanaşan    insanlarda  isə    özündən  razılıq,    başqalarına  yuxarıdan  aşağı  baxma  

münasibətləri  olmur, onlar yüksək ünsiyyət mədəniyyətinə malik  olurlar. 

Başqalarını incitməmək, təhqir etməmək, onlar üçün arzu  olunmaz vəziyyət yaratmamağa  əsaslanan  

diqqətlilik  insanlara    əmək    sevərlilik  kimi  yanaşma  özü  insanı    yuxarıda  qeyd    edilən    şəkildə    hərəkət 

etməyə məcbur edir. 

Dözümlülük  və  genişürəklilik    insanlarda    başqalarının  zəif  cəhətlərini,  çətinliklərini  başa  düşərək 

onları bağışlamaq haqqında pis fikrə düşməmək münasibətləri  formalaşdırılır. Bura həmçinin başqalarının 

çətinliklərini vaxtında görüb hiss edərək ona imkan  dairəsndə kömək etmək, heç olmazsa  dərdinə  şərik 

olmaq  da  daxildir.  Bu  münasibətlər  insanlarda  kiçik  yaşlarından  formalaşdırılmalıdır,  əks  halda  onlarda 

başqalarına, onları əhatə edən insanlara qarşı  etinasızlıq və qəddarlıq yarana bilər.   

Humanizmin  mühüm  tərkib  hissələrindən  biri  də  zəifləri  müdafiə  etməkdir.  Bu    uşaqlarda  kiçik 

yaşlarından  başlanır  və    əvvəlcə  heyvanları,  bitkiləri  qoruma,  göcalara,  analara  kömək  formalarından  

başlayaraq getdigcə  mürəkkəbləşən işlər şəklində aparılır. 

Humanist    münasibətlər  tərbiyənin  digər  tərkib  hissələri  kimi  sistemli  təlim-tərbiyə  müəssisələrində 

paralel şəkildə həmçinin təhsil müddəti bitdikdən sonra müxtəlif müəssisə və təşkilatlarda da aparılır. Yaşlı 

insanlar və gənclərlə tərbiyənin bu sahəsində işlər mədəniyyət müəssisələrində, pedaqoji gerçəkliyin digər 

sahələrində  daha  geniş  şəkildə  aparılır.  İdarə  və    müəssisələrdə  ayrı-ayrı    tədbirlərin  tərkibində  verilir. 

Məsələn mədəniyyət və ya ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrində başqa xalqlara, millətlərə zorakılıq (həmin dövrdə 

real  şəkildə  mövcud  olan)  aktlarına  qarşı  etiraz  tədbirlərində,  xəstələrə,  qaçqın  və  köçkünlərə, 

valideyinsizlərə kimsəsiz qocalara kömək və yardım formalarında  və digər şəkildə həyata keçirilir.