Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci IL tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

1920-90-CI İLLƏRDƏ RUSİYA VƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİL SİSTEMİ
Təhsil sistemi dedikdə ölkə daxilində movcud olan bütün təlim və tərbiyə müəssisələrinin məcmuu nəzərdə tutulur. Bura məktəbəqədər tərbiyə müəssisələri, ümümtəhsil məktəbləri, orta və ali ixtisas

məktəbləri, məktəbdənkənar tərbiyə ocaqları daxildir.

Təhsil sistemi üstqruma daxil olub ölkənin ictimai və iqtisadi quruluşuna müvafiq şəkildə, həm də

dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş prinsiplər əsasında qurulur. Ona görə də aydındır ki, ictimai-iqtisadi

quruluşu müxtəlif olan ölkələrdə təhsil sistemlərinin və eləcədə sosialist ölkələrinin xalq maarifi

sistemlərinin özlərinə məxsus spesifik xüsusiyyətləri vardır.

Oktyabr sosialist inqilabınadək Çar Rusiyası xalq maarifinin inkişafına görə Avropanın bir çox

ölkələrindən geridə qalırdı, Çar höküməti də digər kapitalist ölkələri kimi varlı balalarının təlim və tərbiyəsi

qeydinə qalır, xalq kütlələrini, xalq balalarını isə cəhalətdə saxlamağa çalışırdı. Bütün məktəblər pullu idi.

Bu isə hamıya eyni səviyyədə təhsil alma imkanı vermirdi.

Digər tərəfdən o dövrdə istehsalın, sənayenin inkişaf səviyyəsi də aşağı olduğundan savadlı fəhlə

hazırlığına ciddi tələb də yox idi. Ona görə də zehni əməklə fiziki əmək kəskin şəkildə ayrılırdı.

Çar Rusiyasında aşağı təbəqənin uşaqları dövlət və ictimai təşkilatların açdığı məhəllə ibtidai və

məhəllə kilsə məktəblərində təhsil ala bilirdilər. İbtidai məktəblərə 4 sinifli yüksək tipli ibtidai məktəblər

daxil idi. Bu məktəblərdə də, əsasən, xırda burjuaziya və varlı kəndlilərin uşaqları oxuyurdular. Məktəbi

bitirinlər xırda məmur və idarə işçisi vəzifələrində işləyə bilərdilər. İbtidia məktəblərdə təhsilin əsas

məzmunu din, hesab, yazı və oxu təşkil edirdi. Burada şagirdlərə coğrafiya, tarix və təbiətə aid bəzi

məlumatlar də verirdilər. Məhəllə-kilsə məktəblərində is əəsasən din və dini mahnılar öyrədilirdi. Savad

təlimi və hesaba çox az vaxt verilirdi. Orta təhsil başlıca olaraq oğlan və qız gimnaziyalarında və habelə

realni məktəblərdə verilirdi. Gimnaziyada oxumaq üçün evdə xüsusi hazırlıq keçirilirdi. Bu hazırlıqdan

sonra gimnaziyada 8 il təhsil alırdılar.

Gimnaziyada hümanitar fənlərin tədrisinə daha geniş yer verilirdi. Oğlan gimnaziyalarını bitirinlərə

universitetə girmə, hüququ verilirdi. Qız gimnaziyalarında təhsil bir qədər aşağı səviyyədə olduğundan, bu

gimnaziyanı bitirənlərə universtitetə girmə hüququ verilmirdi. Qızlar yalnız axırıncı kurslarda pedaqoji

hazırlıq verən ali ixtisas kurslarına girə bilərdilər.

Realnı məktəblərdə isə şagirdləri ali texniki məktəblərə hazırlayıdılar. Bu məktəblərdə dəqiq elmlərin

tədrisinə daha geniş yer verilirdi. Realnı məktəblərə ibtidai təhsili olanlar daxil edilirdi və təhsil müddəti 6-7

il idi. Realnı məktəblərlə yanaşı tiçarət məktəbləri də mövçud idi. Bu məktəblərdə də orta təhsil verilirdi.

Tiçarət məktəblərində ümümtəhsil fənləri ilə yanaşı mal dövriyyəsi, hesabdarlıq, mühasiblik kimi xüsusi

fənlər də keçirilirdi. Məktəbi bitirənlərə ticarət institutlarına daxil olma və ticarət, sənaye müəssisələrində

işləmə hüququ verilirdi.

Gimnaziyalarda dvoryan uşaqları təhsil aldığı halda realnı və ticarət məktəblərində isə iri və xırda

burjuaziyanın uşaqlaı təhsil alırdı.

Yuxarıda qeyd edilən məktəblərdən başqa əsilzadə balaları üçün 8 sinifli hərbi orat məktəblər (kadet

korpusu), 8 sinifli «nəcabətli» qızlar institutu, «paj orta məktəbi», «ruhani seminariyaları» və silki məktəblər

də var idi.

Ali təhsil əsas etibarı ilə universtitetlərdə, texniki, ticarət və kənd təsərrüfatı institutlarında verilirdi.

Bunlardan başqa baş rühani idarəsinin ixtiyarında olan rühani akademiyası da vardır.

Rus olmayan xalqrlar üçün açılmış məktəblərdə təhsil, başlıca olaraq, rus dilində aparılırdı. Bu

məktəblərdə də yerli dövlətlərin uşaqları oxuyurdular.

Bu dövrdə Azərbaycanda da məktəblər açıldı. Bu məktəblər Azərbaycanda müəyyən qrup ziyalılar

yetişməsində müsbət rol oynadı. Amma əhalinin 90%-i savadsız idi. Belə halda Çar höküməti mollaxana və

mədrəsələrdə dərs deyilməsini daha da genişləndirdi. Molla məktəblərində təlimin məzmunu başlıca olaraq

din təşkil edirdi. Həftəlik dərsin 4 saatı şəriətə, dördü moizəyə, altısı namaz-dəstəmaza, üçü mərsiyəyə və s.

verilirdi. Dünyavi təhsil verən ibtidai məktəblərin sayı son dərəcədə az idi. Məsələn, 18 30-cu ildən 1914-cü

ilə dək Çar höküməti Azərbaycanda cəmi 943 ibtidai məktəb açmışdır. Bunlarda oxuyan 61249 uşaqdan

yalnız 22161 nəfəri Azərbaycanlı idi. Cəmi 15 orat məktəb vardı ki, bunlardan 7-9 Bakıda idi. Orta

məktəbdə təhsil alan 7158 nəfər uşağın çoxu yerli dövlətlərin balaları idi.

İnqilabdan əvvəl Azərbaycanda ali məktəb yox idi. Rusiyada təhsil almış az miqdarda azərbaycanlılar

isə varlı uşaqları idi. 1920-ci illərdən başlayaraq əhali arasında savadsızlığı ləğv etmək, ölkədə məktəb

şəbəkəsini genişləndirmək, ümumi icbari təhsilə kemək, yeni mütəxəssislər hazırlamaq məqsədilə məktəblər

açılmağa başlandı.1920-90-cı illərdə Azərbaycanda 5000-dən artıq gündüz orta məktəbləri 100-dən çox orta ixtisas

məktəbləri, 15-dən çox ali məktəb fəaliyyət göstərirdi. İlk dəfə SSRİ-də xalq maarifinin əsasları 1919-cu

ildə qəbul edilmiş Partiya proqramında müəyyənləşmişdir. Həmin əsasalar sosializm quruculuğu dövründə

möhkəmlənib inkişaf etmiş, daha da təkmilləşdirilmiş və SSRİ Konstitusiyasında təsdiq olunmuşdur. Bu

əsaslar məktəbin həyatla əlaqəsini möhkəmlətmək və SSRİ-də xalq maarifi sistemini daha da inkişaf

etdirmək haqqında kı qanunda, «Ümümtəhsil və peşə məktəbi islahatı haqqında»kı, qanunda əks

olunmuşdur. Həmin əsaslar aşağıdakılardan ibarətdir:

SSRİ-də bütün təhsil sistemi həyatla, kommunizm quruculuğu işləri ilə sıx əlaqədar qurulur.

SSRİ-də maarif müəssisələri dövlətin ixtiyarındadır.

SSRİ-də məktəb ümumidir.

Bütün xalqların istədiyi dildə təhsil almaqda bərabər hüququ vardır.

SSRİ-nin xalq maarifi sistemində vahidlik vardır.

Tənsil dünyəvidir.

Qadınlar və kişilər bərabər təhsil hüququna malikdir.

Uşaq və gənclərlə yanaşı yaşlıların da təhsil hüququ vardır.

O cümlədən Azərbaycanda da təhsil bu müddəalar əsasında qurulmuşdur.

SSRİ-də və Azərbaycanda xalq maarifi aşağıdakı quruluşda idi:

- körpələr evi, uşaq bağçaları (1-6 yaş)

- ibtidai məktəblər (1-4 sinif)

- natamam orta məktəblər (1-9 siniflər)

- orta məktəblər (1-11 siniflər)

- xüsusi və yardımçı məktəblər (fiziki və əqli cəhətdən nöqsanlı olan uşaqlar üçün internat məktəblər)

- fəhlə və kəndli gənclər üçün axşam növbəli qiyabi orta məktəblər (VIVII, VIII-XI).

- ixtisaslı fəhlə kadrları hazırlayan texniki-peşə məktəbləri

- 9 illik təhsil texniki-peşə məktəbləri üzərində qurulmuş 1 və 2 il təhsil müddəti olan

- 9 illik təhsil üzərində qurulan və təhsil müddəti 2,5-3 il olan texnikumlar,

orta ixtisas məktəbləri

- XI illik təhsil üzərində qurulan və təhsil müddəti 1,5-2 il olan texnikumlar,

- orta XI illik təhsil üzərində qurulan və təhsil müddəti 4-6 il olan ali məktəblər, bura daxildir:

universitetlər, institutlar, konservatoriyalar, akadameyilar. Akademiyalar dedikdə burada ali təhsil verən,

məsələn: kənd təsərrüfat akademiyası, hərbi akademiyalar, tibb akademiyaları və s. nəzərdə tuturlur.

- elmi kadrların hazırlanması üçün ali məktəblər və elmi tədqiqat institututları nəzdində 3 illik

aspirantura: buranı bitirənlər elmlər namizədi alimlik dərəcəsi almaq üçün disertasiya müdafiə etməlidir.

Xalq demokratiyası ölkələrində maarif demokratik əsaslar üzərində quruludu. Bu ölkələrdə məktəb

kilsədən ayrılaraq dünyavi xarakter aldı. Qadınlara da kişilərlə bərabər təhsil hüquq verildi. Məktəb yaşlı

uşaqların hamısı üçün 7-8 illik icbari təhsil həyata keçirildi. Yaşlılar arasında savadsızlıq ləğv etmək üçün

axşam məktəbləri təşkil edildi. Hamının orta və ali ixtisas məktəblərinə daxil olma hüququ verildi.

Məktəblərdə təlim-tərbiyə işində vahidlik prinsipi həyata keçirildi və s. Bütün bu ümumi cəhətləri ilə yanaşı

xalq demokratiyası ölkələrində maarif sisteminin bəzi fərqli cəhətləri də mövcud olmuşdur. Məsələn,

Polşada şagirdlər 7 sinifli əsas məktəbi bitirdəkdən sonra ya işə daxil olaraq sənət məktəblərində oxuyur, ya

da 4 illik letseydə təhsil alırdılar.

Rumıniya xalq demokratik ölkəsində təhsil sistemi 4 illik ibtidai məktəbdən başlayırdı: onun üzərində

3 illik gimnaziyalar qurulur, bu 7 illik təhsil üzərində isə 2 illlik və ya 4 illik litsey qurulurdu. Litseyin

sonuncu 2 ili gələcək ixtisasa görə ya humanitar, ya da real şöbələr kimi təşkil olunurdu. litseyi bitirinlər

müvafiq ali məktəblərə daxil ola bilərdilər. Başqa bir misal. Bolqarıstanda ibtidai təhsil 8 il, orta təhsil isə 12

illik idi.

Çexoslavakiyada ibtidai təhsil 5 illik, 3 illik orta siniflər, 3 illik yuxarı siniflər mövcud idi və s.

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar:

1. Azərbaycanda tarixən mövcud olmuş məktəblər.

2.Müasir dövrdə məktəb tipləri.PEDAQOGİKA –MƏDƏNİYYƏTİN

TƏRKİB HİSSƏLƏRİNDƏN BİRİDİR

Geniş mənada mədəniyyət bəşər təcrübəsini əhatə edir. Yəni, mədəniyyətə bəşəriyyətin yarandığı

gündən indiyə qədər əldə etdiyi bütün maddi və mənəvi təcrübə - sənaye, kənd təsərrüfatı, xalq

təsərrüfatının bütün sahələri, əxlaq, dil, din, incəsənət, elm, təhsil, hüquq və s. daxildir.

Mədəniyyət mürəkkəb ictimai hadisə olub insanlar tərəfindən yaradılmış sərvətlər və sərvətləri

yaratmaq sahəsində göstərilən fəaliyyətdir.

Pedaqogika isə bəşər təcrübəsinin nəsillərə ötürülməsi haqqında elmdir. Yəni bəşəriyyətin əldə etdiyi

maddi və mənəvi təcrübə - mədəniyyət - böyüyən nəslə məhz təlim və tərbiyə vasitəsi ilə ötürülür. Maddi və

mənəvi təcrübənin son nailiyyətləri, yaranma tarixi, fəaliyyət üsullarının ötürülməsi pedaqoqika vasitəsi ilə

həyata keçirilir. Deməli pedaqoqika insanların əldə etdiyi maddi və mənəvi mədəniyyətin böyüyən nəslə

ötürülməsinin məqsədi, məzmunu, səmərəli yol vasitələri və s. məsələləri tədqiq edir. Bu isə insan

cəmiyyətinin mövcudluğunun mühüm şərtlərindən biridir. Məlumdur ki, ictimai-iqtisadi quruluşundan asılı

olmayaraq bütün cəmiyyətlərin mövcudluğu, yaşaması şərtlərindən biri də cəmiyyətin özünə zəmin,

davamçılar, əvəzedicilər hazırlamasıdır. Yəni mövcud təcrübənin böyüyən nəslə ötürülməsi, öyrədiləmsi

mövcud istehsalı, sənayeni idarə edəcək qüvvənin saxlanılması, istehsal və digər mənəvi mövcudluğun

təmin edilməsi deməkdir. Bu isə yalnız geniş mənada tərbiyənin vəzifəsidir. Əbəs deyilki mədəniyyət

haqqında antik təsəvvürlər yuxarıda əsaslandırdığımız müddəalarla səsləşir. Roma antik anlayışlarında

«mədəniyyət» terminində «insan fəaliyyətinin həyatın bioloji formalarından” fərqini göstərmək səyi tam

şəkildə görünür. Həqiqətən də həmin terminin ilk mahiyyəti - becərmə, emaletmə və qulluq etmə kimi

tərcümə edilir. Bizim nəzərdən keçirdiyimiz aspektdən, yəni «mədəniyyət»in tərbiyə və təhsil, savad

baxımından əsaslandırılması bu kontekstdə insan təbiyətini tamamlayan və bəzən onu formalaşdıran bir

vasitə tək əhəmiyyəti daima qeyd olımur. Yunanıstanda «mədəniyyət» anlayışa «paydeyi» kimi yanaşma da

elə bizim mövqeyimizi bir daha aydınlaşdırır. Bu termin bilavasitə tərbiyəyə, təlim, savad, təhsil,

maariflənmə və mədəniyyəti nəzərdə tutur. Həmin termindən yalnız savadın, təhsilin tərbiyə ilə əlaqəsi

ideyası deyil, tərbiyə ilə təlimin dərin kontaktı ideyası da ifadə edilir. Mütəmadi və daimiləşən vərdişlərin

aşılanması və eləcədə onun incəsənətdə («texie» termini - yəni vərdişlər) ən yüksək pilləyə qalxması,

müəyyən vərdişlərə yiyələnməklə «ustada» çevrilmə prosesi yunan mədəni aləminin üstün cəhətini əks

etdirir.

Yunanlar unikal təhsil sistemi yaratmışdırlar. Bu sistem vasitəsi ilə müəyyən sahənin professionalı

deyil, məhz müəyyən dəyərlər yönümü ilə insan şəxsiyyət kimi yetişdirilirdi. İnsana belə bir münasibət

mədəniyyətin antik anlamının humanist əhəmiyyətindən irəli gəlirdi. Humanist mədəniyyətin əsasında

mədəni prosesin məqsədi olan insan idealı durur. Əslində yunan paydeyasının əsas dəyərləri pedaqoji

sahədən kənara çıxaraq mədəniyyət kontekstinə daxil olur.

Yəni böyüyən nəslin maddi və mənəvi mədəniyyətə yiyələnməsi vasitəsi ilə həyata hazırlanması

bilavasitə mədəniyyətin yaşaması və inkişafı vasitəsidir. Məlumdur ki, bəşər təcrübəsi biliklər sistemini,

münasibətlər sistemini, bacarıq və vərdişlər sistemini, yaradıcılıq təcrübəsini əhatə edir.

Biliklər sistemi maddi aləmin, obyektiv gerçəkliyin dərk edilməsini əhatə edir. Bu maddi mədəniyyətin

dərk edilməsidir. Yəni maddi aləmin obyektiv qanun və qanunauyğunluqlarının mahiyyətini açdıqdan sonra

ondan insanların həyatını, güzəranını yaxşılaşdırmaq üçün istifadə etməkdir. Maddi mədəniyyətin bu sahəsi,

pedaqoqikanın təlim bölməsi vasitəsi ilə böyüyən nəslə, ümumiyyətlə insanlara çatdırılır. İnsanlar məhz

təlim vasitəsi ilə özlərindən əvvəl məlum olan elmi məlumatlara yiyələnir və onların insanların həyatındakı

yeri, rolu, əhəmiyyəti ilə tanış olurlar. Çox mürəkkəb tarixi və təbii şəraitdə Azərbaycan özünə məxsus

orjinal mədəniyyət yaratmışdır. Əslində sovet dövrünün müsbət cəhətləindən biri xalqın savad, təlim,

təhsilinin yüksək səviyəli olması və əhəmiyyətli təhsil sisteminin yaradılmasıdır ki, həmin təhsil sisteminin

yetişdirdiyi ziyalılar ümumdünya standartlarına tam cavab verir. Münasibətlər sistemi insanların həyata,

özünə, ailəyə, ictimai həyəta, gözəlliyə və s. olan münasibətləri əhatə edir. Həmçinin hal-hazırki cəiyyətin

müəyyən etdiyi əxlaqi-etik, hüquqi, siyasi-ictimai, estetik, fiziki münasibətləridə bura daxildir. Bəşər

təcrübəsinin, mədəniyyətin bu sahəsi də pedaqoqikanın tərbiyə bölməsi vasitəsi ilə maddiləşir. Yəni

mədəniyyətin bu tərkib hissələri sistemli və məqsədyönlü tərbiyə vasitəsi ilə insanlara aşılanır. Bu aşılanma

prosesi, cəmiyyət üzvlərinin cəmiyyətin tələblərinə müvafiq, mənəvi tələblərə uyğun formalaşması, əsasən,

sistemli təlim və tərbiyə müəssisələrində həyata keçirilir. Bu prosesdə tərbiyənin tarixən meydana çıxmış,

uzun müddət təcrübələrdə bərkiyərək səmərəliliyi müəyyən və təsdiq edilmiş elmi pedaqoji üsul və

vasitələri, prinsipləri əldə rəhbər tutulur. Bacarıq və vərdişlər sistemi mövcud fəaliyyət üsullarını əhatə edir.

Mədəniyyətin bəşər təcrübəsinin bu aktual və həyat üçün zəruri olan sahəsi pedaqoqikanınn təhsil prosesi vasitəsi ilə həyata keçirilir. Hal-hazırda mədəniyyətşünaslıqda mədəniyyəti savadlılıqla eyiləşdirən

məktəblər də mövcuddur1

.

Bunlar erudisiyanı deyil insanın daxili aləminə «çökmüş» biliklər sisteminin məzmununu nəzərdə tutur

ki, həmin keyfiyyətlər şəxsiyyəti mədəniləşdirir. Biz daxili ziyalılığı mədəni keyfiyyətlərin formalaşması ilə

tərəzinin eyni gözünə qoymamalıyıq. Yəni təhsil və özünü təhsil vasitəsi ilə böyüyən nəsil insanlar yaşamaq

və yaratmaq üçün mövcud zəruri fəaliyyət üsullarına yiyələnirlər. Daha doğrusu, insanlarda kənd təsərrüfatı,

sənaye, xalq təsərrüfatı və s. idarə etmək, bu və ya digər sahədə fəaliyyət göstərmək üçün zəruri əmək

bacarıq və vərdişləri formalaşdırılır. Fəaliyyət- insan mövcudluğunun ən fundamental xarakteristikası kimi,

tarixin substansiyası və bütün bəşər dünyasının mühərriki təki qiymətləndirilərək maddi və mənəvi sistemin

inkişaf amili sayılır. Akademik M.S.Kaqan insanı «homo sapiyens» (ağıllı insan) adlandırmır, onu «homo

faber» (yaradıcı insan) kimi qiymətləndirməyi təklif edir.2 Bəşəriyyətin inkişafı üçün mövcud təcrübəyə

yiyələnərək, onunla kifayyətlənmək azdır. İnkişaf yeni yaradıcılıq, elmi kəşflər vasitəsi ilə həyata keçirilir.

Bu isə bəşər təcrübəsinin - mədəniyyətin yaradıcılıq sahəsini əhatə edir.

Yaradıcılıq daima mədəniyyət anlayışının aparıcı istiqaməti kimi əsaslandırılmışdır. Bu sahədə antik,

yeni dövr alim və tədqiqatçılarının, o cümlədən Stoloviçin, M.S.Kaqanın, Sokolovun və başqalarmm fıkri və

elmi əsaslı müddəaları mövcuddur.3 Məsələn, məşhur ingilis mədəniyyətşünası A.Toynbinin əsərlərində

azad yaradıcılıq və cəmiyyətlə onun bağlılığı problemləri çox orijinal müddəalar və fıkirlərlə əsaslandırılır.

Elmi kəşflər həyatın maddi və mənəvi tələbləri əsasında baş verir. Lakin bunun əsası, yaradıcılığa meyl

didaktik idraka istinad edərək onun vasitəsi ilə yaradılır. Didaktika idrakı inkişaf etdirir, təfəkkür

əməliyyatlarını gücləndirir, nitqlə məntiqi təfəkkürün əlaqəli inkişafını təmin edir, yaradıcılıq

qabiliyyətlərini inkişaf etdirir. Bu isə gələcək elmi fəaliyyətin əsasmı qoyur.

Beləliklə, mədəniyyət və pedaqoqika bir-biri ilə hərtərəfli bağlıdır. Pedaqoqikanın obyektini bəşər

təcrübəsinin böyüyən nəsilə ötürülməsi, bəşəriyyətin əldə etdiyi maddi və mənəvi mədəniyyətin böyüyən

nəsilə mənimsətmə təşkil edir.

Pedaqogika özü müstəqil obyekti, predmeti, tədqiqat üsulu olan bir elm kimi bəşər mədəniyyətinin,

təcrübəsinin tərkib hissəsinə daxildir.

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar:

1.Mədəniyyətin mahiyyəti nələri əhatə edir?

2.Pedaqoji anlayışların mahiyyəti.

3.Pedaqoji anlayışlarla mədəniyyətşünaslıq anlayışlarının müqayisəsi.

1

«Културология» Учебное пособие. Под. Ред. Г.В. Драча. Р.-Д. 1997, С.76-80.

2 М.С. Каган «Культура и деятелность». М.,1976.

3

Г.Столович. «Жизнь, творчество и искусство» М.2978.