Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

edən mə‟nəvi hadisələri ifadə edir
. Onun mövcudluğu fərdlərin birgə 
fəaliyyətinin və qarşılıqlı əlaqələrinin zəruriliyi ilə izah edilir. Buraya dil, 
elmi biliklər, ümumi əxlaq normaları və birgəyaşayış qaydaları, din və 
incəsənət daxildir. Başqa sözlə o bir fərdə deyil bütövlükdə cəmiyyətə 
məxsus mə‟nəvi mədəniyyət məhsullarını əhatə edir. 
Həmin varlıq 
növünün səciyyəsini dilin və elmi biliyin nümunəsində vermək olar
. Dil 
insanların ünsiyyəti və informasiya əldə etmə vasitəsidir. Onda ayrı- ayrı 
fərdlərin şüurunun qabaqcıl nümunələri, zəngin fikirləri zaman keçdikcə 
obyektivləşmiş forma alır və bütövlükdə cəmiyyətin sərvətinə çevrilir. 
Beləliklə də dil ayrıca bir fərdin subyektiv dünyasından, psixiki 
fəaliyyətindən asılı olmur. O müstəqil və obyektivləşmiş mə‟nəvi varlıq 
forması kimi çıxış edir. Eyni prosesi elmi biliyin nümunəsində də görmək 
olar. Əvvəlcə hər hansı bir alimin subyektiv düşüncəsinin məhsulu olan 
elmi nailiyyət cəmiyyətdə yayıldıqdan sonra onun ümumi malına çevrilir. 
Göstərilməlidir ki, 
mə‟nəvi varlığın (ruhun) subyektiv və 
obyektivləşdirilmiş formaları öz mənşəyinə görə üzvi qarşılıqlı 
əlaqədədir. Bu vəhdət onların fəaliyyəti və inkişafı prosesində də 

---

141 
özünü göstərir
. Belə ki, insanın daxili psixiki dünyası, həmin fərdin 
bəşəriyyətin obyektiv mə‟nəvi mədəniyyət sərvətlərinə qovuşmasından 
sonra həqiqi şüur səviyyəsinə yüksəlir. Digər tərəfdən, obyektivləşmiş 
mə‟nəvi ruhun ifadə formaları (dil, bilik, əxlaq, incəsənət) ayrı- ayrı 
fərdlərin özünün və şüurunun mövcudluğu zəminində fəaliyyət göstərə 
bilir. 
Nəhayət varlığın sıra e‟tibarilə sonuncu növü sosial varlıqdır
. O 
cəmiyyətdə insanlar arasındakı çoxsaylı münasibətləri əhatə edir. Buraya 
şəxsiyyətlər, sosial birliklər və cəmiyyətdəki digər müxtəlif əlaqələr daxil-
dir. 
Qeyd olunmalıdır ki, varlığın yuxarıda göstərilən bütün