Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Varlığın aşağıdakı dörd forması mövcuddur
: 1) 
əşyaların və 
proseslərin varlığı
; 2) 
insanın varlığı
; 3) 
mə‟nəvi (ideal) varlıq
; 4) 
sosial 
varlıq
. Bu formalar bir- birilə sıx qarşılıqlı münasibətlərdə çıxış edir. 
Onların hər biri daxilən mürəkkəbdir və bir neçə növə ayrılır. Indi də ayrı- 
ayrılıqda onların qısa səciyyəsini verək. 
Birinci forma
dünyada çox geniş yer tutur. Onun məzmununa 
aşağıdakılar daxildir: təbiətdəki ayrı- ayrı əşya, proses və halların varlığı; 
bütöv bir tam kimi götürülən təbiətin varlığı; insanın yaratdığı əşya və 
proseslərin varlığı. Sonunculara «ikinci təbiətin» varlığı da deyilir. 
Təbiətdəki ayrı- ayrı əşya proses və halların varlığı 
bununla 
səciyyələnir ki, onlar insandan əvvəl yaranmışdır və ondan asılı olmayaraq 
mövcuddurlar. Hər bir insan öz təcrübəsində və gündəlik həyatında ayrı- 
ayrı təbiət hadisələrinin onun şüur və iradəsindən asılı olmadığını yəqin 

---

139 
edir. Varlığın bu növünün digər bir səciyyəvi cəhəti odur ki, ona daxil olan 
ayrı- ayrı obyektlər müvəqqəti, keçici xarakter daşıyır. Yə‟ni onlar yaranır, 
inkişaf edir və bir müddət keçdikdən sonra yox olurlar. 
Bütöv bir tam kimi götürülən təbiətin varlığı 
reallığın xüsusi və 
özünəməxsus növünü təşkil edir. Bu reallıq obyektiv və ilkindir. O sonsuz-
dur, həmişə, hər yerdə mövcuddur və gələcəkdə də mövcud olacaqdır. 
Təbiətin əbədiliyi onun insandan və cəmiyyətdən tarixən çox- çox əvvəl 
mövcud olması deməkdir. Insan yalnız onun inkişafının müəyyən 
mərhələsinin məhsuludur. Təbiət həm də ona görə ilkindir ki, insan 
yarandıqdan sonra da təbiətsiz yaşaya və fəaliyyət göstərə bilmir. 
Qeyd edək ki, bütöv bir tam kimi təbiətin varlığının və buradakı 
ayrı- ayrı əşya və proseslərin varlığının insandan