Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

və sairi göstərmək olar. 
Orta əsrlərin və yeni dövrün mütəfəkkirləri varlığı bir qayda olaraq 
ya allahın yaratdığı mövcudat kimi, ya da dünya binasının əlamətləri kimi 
təsəvvür edirdilər. Orta əsrlərdə hökmranlıq edən dini dünyagörüşə görə 
varlığı allah yaradır. Yer və səma, bitki və heyvanat aləmi, insan 
cəmiyyəti- hər şey onun istəyi və iradəsi ilə əmələ gətirilmişdir.
Dini 
fəlsəfə Allahın varlığını «həqiqi varlıq», onun yaratdığı mövcudatların 
varlığını isə «qeyri- həqiqi», «törəmə» varlıq hesab edirdi. 
Orta əsrlər fəlsəfəsində Allahın varlığını sübut etmək cəhdləri 
başlıca yer tuturdu. Buna görə də əsas söhbət ümumi varlıq anlayışından 
daha çox Mütləq Varlıqdan (allahdan) gedirdi. 
Intibah dövründə xüsusən də Yeni dövrdə tədricən 
dünyagörüşün dünyaviləşməsi, 
fəlsəfə ilə təbiətşünaslıq elmlərinin bir- 
birindən ayrılması baş verdi. Buna uyğun olaraq varlıq anlayışını obyektiv 
zəminə endirmək cəhdləri özünü göstərdi. Digər tərəfdən varlığın subyek-
tiv idealist izahı xeyli dərəcədə genişləndi. Bu dövrdə mexanika elmi daha 
çox inkişaf etmişdi. Ona görə də varlığın cismani, əşya kimi 
mə‟nalandırılması yarandı. Bu dövrün tə‟limlərində göstərilirdi ki, təbiət 
öz- özünə fəaliyyət göstərən mexanizmdir. O insan zəkasından fərqli ob-

---

137 
yektiv reallıqdır. 
Bütövlükdə Yeni dövrün tə‟limlərində varlığın 
məhvedilməz və dəyişməz əsas kimi göstərilməsi səciyyəvidir
. Bununla 
yanaşı qeyd olunurdu ki, bu əsasdan (substansiyadan) törəyən aksidensiya-
lar (xassələr) müvəqqətidir və dəyişilir. Bir sözlə bu dövrdə varlığa 
naturfəlsəfi baxış formalaşırdı. Bu baxış XIX əsrə qədər üstün yer 
tutmuşdur. 
Bu vaxtdan e‟tibarən nəzəri elm (təbiətşünaslıq) inkişaf et-