Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Ümumiyyətlə, materiya anlayışı öz inkişafında bir neçə 
mərhələdən keçir. Birinci mərhələdə 
o əyani- hissi təsəvvürlər 
formasında çıxış edir (erkən yunan filosoflarının dünyanın ilkin əsasını 
axtarmaq cəhdləri). 
Ikinci mərhələdə
materiya əşya- substrat kimi 
təsəvvür edilmişdir (atomizm tə‟limi və XVIII əsr fransız materialistləri). 
Üçüncü mərhələdə 
materiya haqqında fəlsəfi- qnoseoloji 
təsəvvürlər yaranır (XX əsrin əvvəllərindən özünü göstərir). 
Dördüncü 
mərhələ
materiyanın 
substansional- 
aksioloji 
baxımdan 
mə‟nalandırılmasını əhatə edir. Sonuncu mərhələ əsrimizin ortalarından 

---

146 
başlamışdır. O materiyanı təkcə obyektiv reallıq kimi göstərməklə 
məhdudlaşmır, ona bir çox atributiv xassələrin sistemi kimi baxır.
1
Materiya anlayışının materialist izahı onu şüurdan asılı olmayaraq 
mövcud olan obyektiv reallıq kimi səciyyələndirir. Bundan əlavə materiya 
haqqında subyektiv idealist və obyektiv idealist tə‟limlər də mövcuddur. 
Birincilər sübut etməyə çalışırlar ki, materiya yoxdur, hər şey insanın 
şüuru ilə müəyyən olunur. Obyektiv idealizm isə materiyanı 
əbədi 
ideyaların, fövqəltəbii şüurun məhsulu hesab edir. 
Materializmin özü də keçmişdə materiyanın izahında bir sıra 
səhvlərə yol vermişdir. Məsələn, materiya konkret bir maddəyə və ya for-
maya (mexaniki, fiziki və s.) müncər edilirdi. Belə baxış əsasən metafizik 
materializmə xas olmuşdur. Buradan çıxış edərək materiyaya onun konkret 
xassələrini göstərməklə tə‟rif vermək cəhdləri özünü göstərmişdi. Bu və 
başqa nöqsanlarına baxmayaraq keçmiş materialistlər materiyanın şüurdan 
asılı olmaması, onun yaradılmazlığı və məhvedilməzliyi, əbədiliyi və 
sonsuzluğu haqqında qiymətli fikirlər söyləmişlər.