Niyə inkar sözü iki dəfə təkrar olunur? Məsələ bundadır ki, birinci dəfəki
inkar hələ inkişafı tam başa çatdırmır. Inkişaf dövrəsinin tamamlanması
üçün ikinci səviyyəli inkar, yə
'
ni inkarı inkar zəruridir. Bunu aydın
təsəvvür etmək üçün vaxtilə Hegelin gətirdiyi misala diqqət yetirək. Taxıl
dənəsi əlverişli torpaqda bitir, göyərir və sünbülə çevrilir. Sünbül taxıl
dənəsinin inkarı deməkdir. Lakin bu inkar taxıl dənəsini tam bir kənara
atmır, onun bə
'
zi tərəflərini hifz edib saxlayır və inkişaf etdirir. Sünbülün
yetişməsi nəticəsində onda taxıl dəni yaranır. Bu yeni taxıl dəni sünbülün
inkarı deməkdir.
Deməli yeni dən əvvəldə götürülən dənə nisbətən inkişaf etmiş formadır . Buradan aydın olur ki,
inkişaf tsiklinin başa çatması üçün inkar əməliyyatının iki dəfə təkrarlanması lazımdır .
Qeyd olunmalıdır ki, hər bir inkişaf tsiklində (dövrəsində) inkarların sayı
həmin hadisənin konkret özünəməxsusluğu ilə müəyyən olunur. Bu o
deməkdir ki, inkarların sayı ikidən çox da ola bilir.
Beləliklə, inkarı inkar qanunu inkişafın aşağıdakı mühüm
xüsusiyyətini ifadə edir:
ikinci inkarın nəticəsi əvvələ qayıtmaq demək deyildir. O özündə yenini- inkişaf momentini ifadə edir. Deyilənlər
göstərir ki, inkişaf prosesi dairə formasında getmir. Inkişaf həm də düz xətt
boyunca baş vermir.
Inkişaf spiralvari formada gedən prosesdir .
Spiralın hər bir yuxarı mərhələsi sanki əvvəlki mərhələyə qayıdır. Əslində
bu əvvəlkinin təkrarı demək deyildir. Çünki bu qayıdış əvvəlkindən daha
yüksək pillədə baş verir.
Inkişafın spiral formasında baş verməsi onun heç də həmişə irəliyə
doğru yönəlməsi demək deyildir. Inkişaf prosesində tənəzzül istiqamətində
dəyişikliklər də baş verə bilir. Buna nümunə kimi virusları göstərmək olar.
Onlar əvvəllər xeyli dərəcədə mürəkkəb quruluşlu canlı orqanizmlər kimi
çıxış edirdilər. Sonralar isə canlı hüceyrələrdə tüfeyliliyə alışma prosesində
tənəzzülə uğramışlar.
Inkarı inkar qanununu bə
'
zən dialektik sintez qanunu adlandırırlar.
Bu, inkişaf prosesində birinci və ikinci inkarların qovuşması faktına
əsaslanır. Odur ki, həmin adı qismən qəbul etmək olar.
