Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

öz-özünü təşkil etməsi 
ilə 
sıx əlaqəlidir. Öz-özünü təşkil etmə ideyası sistemli və informatik 
yanaşma zəminində formalaşmışdır. Lakin sonunculardan fərqli olaraq öz-
özünü təşkil etmə həm də cansız təbiətdəki hadisələrə tətbiq olunur. Öz-
özünü təşkil etmə prosesinin qanunauyğunluqları və mərhələlərini 
siner-
getika (birgə əməkdaşlıq deməkdir) elmi öyrənir
. Sinergetik yanaşma 
açıq sistemlərdə gedən qeyri-müvanizətli, qeyri -xətti, qeyri sabit və qeyri-
nizamlı prosesləri təhlil edir. 
Bu tə‟limə görə sistem termodinamik müvazinətdə olarkən onun 
elementləri ayrı-ayrılıqda müstəqil sürətdə özünü aparır. Həmin sistem 
ətraf mühit ilə enerji qarşılıqlı tə‟sir nəticəsində qeyri-müvazinət halı alan 
kimi vəziyyət dəyişilir. Onun elementləri qarşılıqlı razılıq, əlaqə halında 
və birgə tə‟sir etməyə başlayır. Nəticədə həmin maddi sistemdə dissilativ 
strukturlar (açıq sistemdə özbaşına struktur yenilikləri) yaranır və o öz -
özünü təşkiletmə səviyyəsinə gəlib çatır. 
Hazırda sinergetika varlığın çox müxtəlif sahələrinin öyrənilməsinə 
uğurla tətbiq olunur. 
1
Бах. Алексеев П., Панин А. Философия, с.388-389.

---

192 
Sistem və element anlayışları 
tam və hissə 
ilə çox yaxındır. Lakin 
onları eyniləşdirmək doğru deyildir. Belə ki, tam öz həcminə görə 
sistemlərdən məhduddur. Çünki yuxarıda deyildiyi kimi tamlıq 
keyfiyətinə malik olan sistemlər ilə yanaşı summativ sistemlər də 
mövcuddur. Digər tərəfdən «tam» anlayışı daha çox obyektin vəhdətini 
ifadə edir. Sistem anlayışı isə vəhdət ilə yanaşı, həm də obyektin 
rəngarəng əlaqələrinə diqqət yetirir. 
Öz növbəsində hissə anlayışı da elementdən fərqlidir. Əvvəla o, 
elementə nisbətən məhdud həcmə malikdir. Çünki yuxarıda deyildiyi kimi 
elementin özü də aşağı səviyyədən olan sistem kimi çıxış edə bilir. Digər 
tərəfdən hissələrin tərkibinə maddi elementlərdən əlavə müəyyən 
strukturların fraqmentləri də daxil ola bilir. 
Fəlsəfi fikirdə tam ilə hissənin nisbəti məsələsi birmə‟nalı izah 
olunmur. Bu münasibətdə iki bir-birinə zidd mövqe vardır. Merizm adla-
nan birinci baxış hissələrin rolunu şişirdir. Ikinci baxışa görə isə əsas yeri 
tam tutur. Bu mövqe xolizm adlanır. Onların hər ikisi birtərəflidir. Əslində 
tam ilə hissə bir-birilə ayrılmaz vəhdətdə çıxış edir. 
Hissə elə tərəfləri nəzərdə tutur ki, onlar məcmu halında 
götürüldükdə yeni, daha mürəkkəb predmetləri əmələ gətirir. Tam isə 
hissələrin əlaqələndirilməsindən yaranır. Mexaniki təsəvvürlərə görə tam 
öz hissələrinin sadəcə məcmusudur.