Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001
Yüklə 3,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
psixiki obraz
əvvəla, konkret şəraitin tə‟siri ilə yaranır. Digər tərəfdən o fərdi şüurun (ontogenezin) inkişafının nəticəsi kimi çıxış edir. Üçüncü hər bir obraz müəyyən mə‟nada ictimai şüurun (filogenezin) məhsuludur. Şüurun ictimai təbiəti və mahiyyətini ruh anlayışından kənarda araşdırmaq qeyri- mümkündür. Halbuki uzun illər ərzində bu anlayışa kifayət qədər diqqət yetirilməmişdir. Ruh insanın mə‟nəvi dünyasını ifadə edən mərkəzi anlayışdır. O insan psixikasının daxili bütövlüyünü göstərir. Bununla yanaşı ruhun daxili məzmunu bir sıra hadisələrdən ibarətdir. Bunlar ağıl, iradə, xarakter, temperament, hafizə, emosiya və başqalarıdır. Ruh anlayışı sovet dövrü fəlsəfəsində nəzəriyyədən uzaqlaşdırılmışdı. O dini idealist anlayış hesab olunurdu. Elm onun yerinə psixika və şüur anlayışlarını işlədirdi. Ruhdan danışarkən göstərilməlidir ki, hər bir insanın ruhu sırf fərdi fenomendir. O özündə həmin şəxsiyyətin təkrar olunmaz xususiyyətlərini təşkil və ifadə edir. Qədim təsəvvürlərə görə ruh yaranmır. O əbədi mövcuddur. Özü də ruh xarici aləmdən və insan bədənindən tam azaddır. Onun müstəqil, öz həyatı vardır. Ruh insanın fikirləri, hissləri və arzularının daşıyıcısı və səbəbidir. Lakin ruhun bu cür izahı kifayət deyil- dir. Çünki nə qədər sehrli olsa da ruh insanın təbii imkanları, tərbiyəsi təhsili, cəmiyyətdə yeri və ümumi mədəniyyəti ilə əlaqədə formalaşıb inkişaf edir. Bu mə‟nada hər bir insanın ruhu məhz ona məxsus olan xa- rakteri, temperamenti, davranış manerasını ifadə edir. Onun məzmununda fikirlər, arzu və istəklər, iradi keyfiyyətlər vardır. Bu unikallığı ilə yanaşı ruh bütün insanlara xas olan keyfiyyətdir. Odur ki, bütövlükdə insan ruhu haqqında danışmaq mümkündür. 217 Ruh bədən ilə ayrılmaz ələqədədir. Buna görə bədənin həyatı, ru- hun həyatıdır və əksinə. Ruhsuz heç bir canlı bədən mövcud ola bilmir. Orqanizm ruhdan məhrum olan kimi o öz canlılığını itirir və ölür. Bununla əlaqədar qeyd edək ki, adi danışıqda və gündəlik həyatda ölmüş adamın və ya keçmiş nəsillərinin ruhunun yada salınması fikri məcazi mə‟na daşıyır. Bu, onlara hörmət hissini bildirir.və tərbiyyəvi əhəmiyyət kəsb edir. Elmin inkişafı, çoxsaylı müşahidələr sübut edir ki, insanın ruhu, şüurun. beynin funksiyasıdır. Məhz beynin inkişayı prosesində insanın ruhu, şüuru inkişaf edir. Onların ayrılmaz əlaqəsini həm də bundan görmək olar ki, insan spirtli içkilər və narkotik maddələr qəbul etməklə öz beynini korladıqda onun ruhu, şüuru və bütövlükdə mənəviyyatı tənəzzülə uğrayır. Elmdə uzun müddət şüur ilə beynin paralel fəaliyyəti haqqında təssəvvürlər hökm sürmüşdür. Şüurun beynin yuxarı hissəsində və yaxud da beynin daxilində boşluqlarda yerləşdiyi göstərilirdi. Bu təsəvvürə görə yerin üzərində duman və arı pətəyində bal necə yerləşirsə, şüur da beyində elə yerləşir. Bəzən belə hesab olunur ki, şüur fəal mövcudatdır. O beyindən öz məqsədini yerinə yetirmək üçün alət kimi istifadə edir. Beləliklə də şüur bir növ insanda mövcud olan başqa bir insan kimi qələmə verilir. Məsələn psixofiziki paralelizm nəzəriyyəsi (Q.Fexner, V.Vundt) göstərirdi ki, fizi- oloji proseslər ilə psixiki proseslər arasında birmə‟nalı uyğunluq vardır. Bunlardan birində baş verən dəyişikliklər, digərində də müvafiq dəyişiklikləri şərtləndirir. Bunun əksinə olaraq psixofiziki qarşılıqlı tə‟sir nəzəriyyəsinin tərəfdarları (U.Cems, K.Ştumf) iddia edirdilər ki, yuxarıdakı iki növ proseslər bir-birindən tam ayrıdır. Bu qəbildən olan baxışların səhvi ideal ilə maddi arasındakı münasibətləri düzgün anlamamaqdan irəli gəlir. Həmin baxışlarda ideal ilə maddi arasında keçilməz uçurum olduğu göstərilirdi. Şüurun izahında vulqar materializm adlanan cərəyan da səhv mövqedən çıxış edir. Onun nümayəndələri (Foqt, Büxner, Moleşott) şüuru materiaların növlərindən biri hesab edirdilər. Onlar beyin ilə şüurun əlaqələrini bəsitləşdirirdilər. Göstərirdilər ki, qara ciyər öd ifraz etdiyi ki- mi, beyin də şüur ifraz edir. Məsələn K.Foqt yazırdı: «ruhi fəaliyyət adı ilə məşhur olan bütün qabiliyyətlər mahiyyət etibarilə yalnız beynin funksiyalarıdır, bir az da kobud deyilsə, fikrin baş beyinə münasibəti ödün qara ciyərə olan münasibəti kimidir» 1 . Vulqar materializm psixiki prosesləri xalis fizioloji proseslərə müncər edirdi. Bu cür reduksionist yanaşma bizim dövrümüzdə də bə‟zən özünü göstərir. Belə cəhdlər əsasən insanların əqli fəaliyyətinin EHM 1 Фогт К. Физиологические письма. М., 1963 с.335. 218 vasitəsi ilə uğurla modelləşdirilməsi faktına arxalanır. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, əsəb prosesləri psixiki fəaliyyətin əsasında dursa da, özü özlüyündə qeyri-maddi xarakter daşıyır. Həm də psixiki fəaliyyət beynin fizioloji proseslərinə və onların vasitəsilə orqanizmin bütün bədən proseslərinə istiqamətverici tə‟sir göstərə bilir. Yüklə 3,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|