Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Fəaliyyət insanın təbiətdən yüksəkdə durduğunu göstərir. Məhz 
fəaliyyət insanı müstəqil antropoloji tip kimi ayırmağın əsasında du-
rur. Bunu müasir elmi nailiyyətlər də sübüt edir. 
Insan təkcə öz mahiyyətinə müncər olunmur. Onun 
mövcudluğu məsələsi də çox mühümdür
. Mahiyyət bütün insan nəslinin 
keyfiyyət səciyyəsini təşkil edir. Ondan fərqli olaraq mövcudluq hər bir 
fərdə aiddir, onun həyatının konkret empirik ifadəsidir. Buna görə də 
mahiyyət anlayışı onu tam əhatə etmir. Mövcudluq ayrılıqda götürülmüş 
insanı və ya birlik formasını bütün rəngarəngliyi ilə səciyyələndirir. 
Insanın mahiyyəti və mövcudluğu problemi ekzistensializm 
fəlsəfəsində daha geniş yer tutur. Onun nümayəndələri (j.Sartr, A.Kamyu, 
M. Haydegger və b.) insanın fərdi -real varlığını transendensiya (ən ümu-
mi reallıq hüdudlarından kənara çıxan) ilə nisbətdə götürürlər. 
1
Шелер М. Человек и история. (Человек: образ и сущность). М., 1991, 
с.143. 

---

248 
Mövcudluq həmişə fərdi xarakter daşıyır. Buna görə də ekzistensia-
lizm fəlsəfəsinə görə fərdin varlıqı ilə cəmiyyətin varlığı iki müxtəlif 
tərəflərdir. Həm də bunlar bir-birilə daim münaqişə vəziyyətindədir. 
Ayrıca bir fərd həmişə şəxsiyyətdir, cəmiyyət isə şəxsiyyət deyildir. 
Odur 
ki, ekzistensialistlər əsl həqiqi varlığı şəxsiyyətin fərdi mövcudluğu ilə 
onun azadlığı və transendensiyaya meylliliyi ilə bağlayırlar. Beləliklə 
ekzistensializm insanın mahiyyətini mövcudluğundan ayırır
. Məsələn 
Sartr göstərirdi ki, bütün digər obyektlərdən fərqli olaraq insanda əvvəlcə 
mövcudluq, sonra isə mahiyyət yaranır. Əlbəttə bu fikir də müəyyən 
maraqlı cəhət də vardır. Yəni təzə doğulan uşaq mövcuddur, lakin o hələ 
insanlıq mahiyyəti nəmalik deyildir. Onun insanlıq mahiyyəti sonradan, 
sosiallaşma prosesində formalaşır. Lakin bu faktı şişirdərək insanın 
mahiyyəti ilə mövcudluğunu bir birindən ayırmaq doğru olmazdı. Onlar 
bir-birilə dialektik vəhdət təşkil edir. 
Insanın mahiyyətini izah edərkən aşağıdakı nöqteyi-nəzərə də 
diqqət yetirilməlidir. Hazırda antropoloq filosofların bir qismi belə bir 
fikir irəli sürürlər ki, zəkalı insan bioloji növü təhlükəli həddə 
yaxınlaşmışdır. Onların fikrincə təbiət amansızdır. O özünün yaratdığı 
uğursuz törəmələri bir kənara atır. Buna görə də ola bilsin ki, təbiətin 
yaratmış olduğu insan da məhvə düçar olsun. Bu fikri söyləyərkən onlar 
aşağıdakı dəlillərə istinad edirlər: planetdəki hər bir canlı prinsip ehtibarilə 
mükəmməldir. Məsələn heyvanlar öz instinktiv proqramı üzrə hərəkət 
edirlər. Hörümçəklər məharətlə tor toxuyur. Yaxud da quşlar heç bir navi-
qasiya cihazından istifadə etmədən uzaq məsafələrə uçurlar. Arılar böyük 
ustalıqla instinktiv şəkildə şan yaradırlar. Canlılardan yalnız insan 
instinktlərlə məhdudlaşmır, sərbəst proqram üzrə fəaliyyət göstərir. Sonra, 
insan psixikası ilə heyvan psixikasını müqayisə edərkən insanda müəyyən 
tarazlığın pozulduğu hiss olunur. Misal üçün cinsi instinktə diqqət yetirək. 
O, heyvanda yalnız ilin müəyyən dövrlərində (nəsli artırmaq üçün əlverişli 
şərait yarandıqda) baş qaldırır. Insanda isə tamamilə başqa cürdür. Onun 
ehtirasları praktiki olaraq hər vaxt özünü göstərə bilir. Yaxud da digər bir 
misal. Heyvanda orqanizmin bütün hərəkətləri və xarici aləmə psixoloji 
reaksiyaları normal və təbiidir. O özünə lazım olan qidanı axtarır və 
təhlükədən qaçır. Heyvanda sadizm və mazoxizm kimi keyfiyyətlər yox-
dur. O öz nəslinin nümayəndələrinə əzab verməkdən, ziyan yetirməkdən 
həzz almır. Insanda isə bəzən elə patoloji vəziyyət yaranır ki, o başqasına 
əziyyət verməkdən, onu incitməkdən müəyyən zövq alır. Insan bəlkə də 
yeganə canlı növüdür ki, öz nəslinin nümayəndələrini məhv edir. Məsələn, 
canavar bir başqası ilə döyüşdə məğlub olduqda məğlubiyyət əlaməti kimi 
dodaqlarını göstərir. Bu qarşı tərəfin qələbəsini tanımaq deməkdir. Belə 
hallarda əksərən, qalib gəlmiş canavar onu öldürmür. Eləcə də maral 

---

249 
başqası ilə mübarizədə məğlub olduqda buna bənzər təslimçilik hərəkəti 
edir və qarşı tərəf onu məhv etmir. Insan isə bundan fərqli olaraq ağ bay-
raq qaldıranıda, dizi üstə çöküb yalvaranı da öldürə bilir.