Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

insanın yaranması ilə canlı aləmin 
təkamülü heç də başa çatmır. Bundan sonra da digər bioloji növlər 
yaranmışdır
. Digər tərəfdən bir çox hallarda bioloji yaradıcılığın zirvəsi 
hesab olunan bitkilər və heyvanlar məhv olub getmişlər. Mamontların və 
Avropa meşələrindəki meymunların aqibəti buna misaldır. Bu heyvanlar 
da mürəkkəb təşkilə malik idilər. Lakin dəyişilmiş iqlimə və bioloji şəraitə 
uyğunlaşa bilmədilər. Əksinə, mürəkkəbliyi ilə o qədər seçilməyən taxta 
biti və əqrəblər yaşamaqda davam etdilər. Bütün bunlara əsaslanaraq bəzi 
mütəfəkkirlər insanı dünya inkişafının əsas məhsulu olduğunu şübhə altına 
alırlar. Başqa bir nöqteyi-nəzər insanı uzun sürən təbii inkişafın məhsulu 
hesab edir. Lakin müasir elm göstərir ki, insan heç də özündə təkcə har-
monik əlverişli müqəddəm şərtləri, xassələri toplamır. Təkamül prosesinin 
təhlili təbiətdə ümumi tərəqqi qanunu olduğunu heç də həmişə sübut et-
mir. Orqanizmin mürəkəbliyi onun mükkəmməl olduğu demək deyildir. 
Deməli insanın unikallığını xalis təkamül baxışlarından hasil etmək çox 
çətindir.
Fəlsəfi antropologiyanın böyük xidməti bundadır ki, onun 
nümayəndələri aşağıdakı məsələlərə diqqəti yönəltdilər: 1) bioloji mövcu-
dat kimi insanın mahiyyəti nədədir? 2) doğrudanmı insan təbiətin bütün 
məqsəd və niyyətini mükəmməl surətdə özündə təcəssüm etdirir?
Bu suallarla bağlı aparılan tədqiqatlar gözlənilməz və ziddiyətli 
nəticələrə gətirib çıxarır. Çoxlu sayda empirik 
materialları 
ümumiləşdirmək əsasında fəlsəfi antropoloqlar yəqin etdilər ki, insan bir 
mövcudat kimi təbiət ilə o qədər də yaxşı qovuşmur və uzlaşmır. Buna 
görə də insanın yaranmışların zirvəsi, unikal kamillik hesab edilməsi 
şübhəlidir. Əksinə onlar insanı bioloji cəhətdən nöqsanlı mövcudat hesab 
edirlər. Məsələn A.Qelen göstərir ki, insan hazır təbiət trafaretləri 
(qəlibləri) ilə yaşamağa qadir deyildir. Məsələnin bu cür qoyuluşu insanın 
əlahiddəliyini daha çox neqativ planda üzə çıxarır.
Insan iki proqram həm instinkt proqramı və həm də sosial-mədəni 
proqram əsasında fəaliyyət göstərir. Bədəninin cismani təşkilinə və fizi-
oloji funksiyalarına görə o təbiət dünyasına mənsubdur. Mə‟lumdur ki, 
heyvanların mövcudluğu bir qayda olaraq irsi keçən instinktlərlə 
tənzimlənir. Heyvanlar onların davranışına verilən instinktiv tələblərdən 
kənara çıxa bilmirlər. Lakin insan ona təbiət tərəfindən əzəldən verilmiş 
bir çox əlamətlərini itirmişdir. Sosiallıq, mədəniyyət standartları 

---

252 
instinktlərin əksinə olaraq insan üçün tamamilə başqa davranış qaydaları 
müəyyən edir. 
Bir çox filosoflar insanın unikallığını onun 
zəkaya
malik olmasında 
görürlər. Bu fikir hələ qədim yunan fəlsəfəsində özünü göstərirdi. Lakin 
fəlsəfə tarixində digər bir nöqteyi-nəzər də qərarlaşmışdır. Həmin 
mövqeyə görə zəka insanın qüvvəsinin və unikallığının mənbəyi deyildir. 
Vaxtilə mömin Avqustin göstərirdi ki, zəka insanın ən yüksək keyfiyyəti 
deyildir. O insanın şübhəli və qeyri-müəyyən xassələrindən biridir. Bu 
fikri davam etdirən antropoloq E.Kasirer qeyd edirdi ki, zəka bizə həqiqət 
və müdrikliyə nail olmağın yolunu göstərə bilməz. Çünki onun özünün 
mə‟nası qaranlıqdır və mənşəyi sirrlidir. Bu sirri yalnız xristian vəhyi aça 
bilər. Şopenhauerə görə zəka insanın əzəldən malik olduğu xüsusi mə‟nəvi 
qüvvə deyildir. O insanda bir sıra daha çox əhəmiyyətli olan təbii 
keyfiyyətlərin söndürülməsinin acı nəticəsidir. XIX əsrin sonlarında ingi-
lis filosofu U.Morris də zəkanın nüfuzuna qarşı çıxmışdır. O öz 
əsərlərində intelektual cəhətlərdən azad olan cəmiyyəti təsvir edir və 
göstərirdi ki, buna görə də həmin cəmiyyət xoşbəxtdir. Burada elm, fəlsəfə 
və incəsənətin mürəkkəb növləri yoxdur. Əsas məşğuliyyət xırda 
sənətkarlıqdır. Zəka rəqabət və bərabərsizlik yaradır. Zəkanın nüfuzu so-
sial bərabərlikdən imtina edilməsi, intellektin inkişafı isə şəxsiyyətin 
deformasiyası ilə müşaiyət olunur. 
Müasir postfreydist psixatriyada ağılsızlıq və zəkasızlıq ictimai 
nöqsanların əzabverici nəticəsi kimi izah olunmur. Əksinə göstərilir ki, 
onlar sosial quruluşun dağıdıcı impulslarına qarşı fəal reaksiyadır. 
Beləliklə zəka xeyirxahlıq deyil, lənət kimi qəbul olunur. Məsələn E.From 
yazır: «Öz-özünü başa düşmə, zəka və təxəyyül qüvvəsi heyvanların 
mövcudluğunu səciyyələndirən «ahəngdarlığı» məhv etdi. Onların 
yaranması ilə insan anomala, universumun əcayibinə çevrilir»
1
Yuxarıda deyilənlər göstərir ki, insanın elə bir keyfiyyətini 
(bədənin təşkili, zəkalılığı, ünsiyyəti və ya digər keyfiyyətlərini) ayırmaq 
çətindir ki, onun özünəməxsusluğunun bütün miqyasını əhatə etsin. Bura-
dan belə bir güman irəli gəlir: ola bilər ki, insanın unikallığı onun insan 
təbiəti ilə bağlı deyildir, onun varlığının qeyri-standart formalarında üzə 
çıxır. 
Beləliklə insan təbiəti rəngarəngliyi və qeyri-sabitliyi ilə seçilir. 
Belə ki, onun açıqlığı,