Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Beləliklə idrak prosesinin hissi və rasional pillələri bir-birindən 
ayrılmazdır. Onlar qarşılıqlı surətdə biri digərini tamamlayır
. Belə ki, 
birinci mərhələdə bu və ya digər dərəcədə rasional ünsürlər (əvvəllərdə 
toplanılmış olan müxtəlif biliklərdən və mühakimə yürütmək 
qaydalarından istifadə olunması şəklində) də iştirak edirlər. Eynilə də ra-
sional təfəkkür pilləsi xalis şəkildə mövcud deyildir. Bu pillədə müəyyən 
hissi, emosional və empirik məzmun (müqayisə etmə, təsvir etmə, model 
yaratma kimi formalar) vardır. 
Idrak 
prosesində izahetmə və anlama 
prosedurları da mühüm yer 
tutur. Onlar qarşılıqlı surətdə bir-birini tamamlayır. Bə'zən buna diqqət 
verilmir və izahtetmə ilə anlama bir-birilə ya eyniləşdirilir, ya da qarşı-
qaşıya qoyulur. Bu münasibətdə XIX əsrin sonundan etibarən geniş 
yayılmış yenikantçılıq cərəyanının (V.Vindelband, H.Rikkert və başqaları) 
mövqeyi səciyyəvidir. Onun nümayəndələrinin fikrincə təbiətin dərk 
olunması ümumiləşdirmə metodu, sosial hadisələrin öyrənilməsi isə 
fərdiləşdirilmiş metod ilə aparılır. Buna görə də təbiət elmləri izahetmə 
metoduna, ictimai elmlər ilə anlama metoduna əsaslanır. Bu fikir dəqiq 
deyildir. Əslində izahetmə və anlama həm təbiielmi, həm də sosial 
elmlərdə istifadə olunur.
Izahetmə
ümumi səviyyəli biliklərdən daha konkret və empirik 
biliklərə keçid prosedurunu ifadə edir. Bu prosesdə insan digər konkret 
bilikləri açıqlamaq üçün əvvəldən mövcud olan ümumi biliklərdən də 
istifadə edir. Həmin prosedur, izaholunması nəzərdə tutulan hadisə və 
proseslər haqqında doğru biliklərin əldə edilməsinə xüsusi diqqət yetirir.
Anlama
proseduru izahetmə ilə sıx əlaqəlidir. Anlama mürəkkəb 
prosesdir. Onun gedişində insan müxtəlif əməliyyatlar yerinə yetirir, 
fikrən bir səviyyədən digərinə keçir. Bu prosesdə biliksizlikdən biliyə, az 
bilikdən çox biliyə keçilir. Anlamanın idrakda mühüm rol oynadığını belə 
bir faktdan görmək olar ki, hazırda anlama haqqında xüsusi elm-
hermenevtika elmi (Q.Qadamer, P.Rikyor, E.Betti və s.) geniş yayılmışdır. 
Onun əsas vəzifəsi anlama prosesinin çətinliklərini açıb göstərmək, yazılı 
və ya şifahi mətnin mə'na və əhəmiyyətinin açılmasına diqqət yetirməkdir.
Nəzərdə tutulmalıdır ki, anlama təkcə hazır biliklərin 
mənimsənilməsindən ibarət deyildir. O xeyli dərəcədə yaradıcı xarakter 
daşıyır. Belə ki, bu prosesdə həm də yeni biliklər yarana bilir. Bu xüsusən 

---

292 
də şüuraltı səviyyədən şüuri pilləyə (rasional səviyyəyə) keçid halında 
özünü göstərir.