Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

dörd mühüm 
xüsusiyyəti 
ilə bağlıdır. Əvvəla, o gerçəkliyin ümumiləşdirilmiş şəkildə 
əks etdirir. Sonra, o vasitələnmiş in'ikasdır. Üçüncü, məntiqi idrak dil 
vasitəsilə həyata keçirilir. Nəhayət o passiv deyil, fəal xarakterə malikdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, idrak prosesinin hissi və rasional pillələri 
bir-birindən ayrılıqda mövcud deyildir. Onlar bir-biri ilə sıx vəhdətdədir. 
Bununla belə fəlsəfi fikir tarixində onların birini digərinə qarşı qoymaq 
halları özünü göstərmişir. Belə ki, rasionalizm adlanan cərəyanın 
tərəfdarları (Dekart, Spinoza, Leybnis, Kant, Hegel və başqaları) iddia 
edirdilər ki, biliklərimizin mənbəyini əqli fəaliyyət, zəka təşkil edir. 
Onların fikrincə yalnız zəka səhih bilik verir. Beləliklə rasionalizm idrak-
da əqli tərəfin rolunu şişirdir, hissi pilləni lazımı qiymətləndirmir. Buna 
tam əks mövqe tutan empirizmin nümayəndələri (Bekon, Lokk, Yum və 
b.) göstərirlər ki, biliklərimizin əsas, mənbəyi hissi idrak pilləsidir, 
təcrübədir. Onlar empirizm idrakda rasional pillənin rolunu azaldırlar. 
Göründüyü kimi hər iki fəlsəfi cərəyanın tərəfdarları idrak 
prosesinə birtərəfli yanaşır. Nəticədə həmin prosesin müəyyən bir pilləsi 
mütləqləşdirilir, digərinə isə məhəl qoyulmur.
Idrakın pillələri arasında qarşılıqlı münasibətlərin izahında belə bir 
yanlış cəhət də özünü göstərir. Bə'zən yuxarıdakı cərəyanların 
tərəfdarlarından biri digərinin mövqeyini tənqid edir. Lakin bu tənqid hissi 
və rasional arasında münasibəti düzgün açmaq naminə edilmir. Əsas 
məqsəd öz baxışlarının doğru olduğunu sübuta yetirməkdir bu baxımdan 
hazırda empirizm əleyhinə söylənilən aşağıdakı irad səciyyəvidir. Müasir 
elmlər elə anlayışlardan istifadə edir ki, onları bilavasitə duyğulardan, hiss 
üzvlərindən hasil etmək qeyri mümkündür. Məsələn riyaziyyatda "funk-

---

291 
siya", fizikada "cazibə qüvvəsi", biologiyada "növ" və digər anlayışlar bu 
qəbildəndir. Bu faktdan sui istifadə edən müasir rasionalistlər idrakda hissi 
pillə olmadan da keçinməyin mümkünlüyünü irəli sürürlər. Əslində isə 
həmin anlayışların yaranması prosesində də insanların hissi bilikləri, 
təcrübəsi müəyyən şəkildə (eksprimentlər, müxtəlif cihazların köməyilə) 
iştirak edir.