Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

rasional 
pillə daha yüksək yer tutur. 
Belə ki, xarici aləmdəki obyektlərin mahiyyəti və inkişaf 
qanunauyğunluqları məhz həmin mərhələdə aşkar olunur. Nəzərdə 
tutulmalıdır ki, hiss üzvləri vasitəsilə və ya müəyyən cihazların köməyilə 
insan öyrənmək istədiyi obyektin daxili aləminə nüfuz edə bilmir. Bu işdə 
nəzəri, mücərrəd təfəkkür olmadan keçinmək qeyri mümkündür. Məhz 
məntiqi təfəkkür mərhələsində müxtəlif fikri əməliyyatlar aparılır və 
dolğun hərtərəfli bilik əldə edilir. 
Rasional idrakın da üç əsas forması vardır: anlayış, hökm 
(mühakimə) və əqli nəticə. 
Anlayış
obyektin ən ümumi, mühüm və zəruri xassələrini əks 
etdirən formadır. Hər cür təfəkkür, fikri əməliyyatlar məhz onun vasitəsilə 
həyata keçirilir. Anlayış bütün fikir aktlarının əsasında duran hüceyrə ro-
lunu oynayır. 
Anlayışlar birdən -birə əmələ gəlmir. Onların yaranması bir sıra 
mərhələlərdən keçir. Əvvəlcə insanlar öz hiss üzvlərinin, duyğularının 
mə'lumatlarını qruplaşdırır. Yə'ni dünyadakı obyektlərin əsas xassələrini 
seçib götürür, digərlərini isə bir kənara atırlar. Sonrakı mərhələdə həmin 
xassələr müqayisə edilir və ümumiləşdirilir. Nəhayət, axırda onlara söz və 
ya söz birləşmələrində ifadə olunan adlar verilir. 
Rasional idrakın növbəti forması-mühakimə (hökm) insanın 
şüurunda predmetin xassələrini, onun digər predmetlər ilə əlaqə və 
münasibətlərini əks etdirir. O nəyisə təsdiq və ya inkar edən fikir kimi 

---

290 
çıxış edir. Fikirləşmək hər şeydən əvvəl müəyyən obyekt, onun xassə və 
əlaqələri haqqında mühakimə yürütmək deməkdir. Mühakimə, anlayış ilə 
sıx qarşılıqlı əlaqədə mövcuddur: bir tərəfdən hər bir mühakimə 
anlayışlardan ibarət olur Deməli anlayışlarsız mühakimə yoxdur. Digər 
tərəfdən isə anlayışların məzmununu yalnız mühakimələr vasitəsilə açmaq 
mümkündür. Buradan aydındır ki, mühakimə olmadan anlayış əks etdir-
diyi predmetin xassələrini ifadə edə bilmir. 
Məntiqi (rasional) idrakın ən yüksək forması 
əqli nəticədir
. Əqli 
nəticə elə bir fikri əməliyyatdır ki, onun vasitəsilə əvvəldən mövcud olan 
hazır biliklərə əsaslanmaqla yeni bilik əldə edilir. Bu prosesdə oxşar 
məzmuna malik olan iki və ya daha çox mühakimədən məntiqi qaydaları 
tətbiq etməklə yeni bir hökm-yekun biliyi alınır. Əqli nəticə idrak 
prosesində çox mühüm yer tutur. Onun müxtəlif növləri (deduksiya, in-
duksiya və analogiya) insanların praktiki və nəzəri fəaliyyətində geniş 
tətbiq olunur. 
Məntiqi təfəkkürün idrakda rolu, onun aşağıdakı