Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Ikinci tip
, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində 
formalaşmışdır. Bu qeyri-klassik elmi rasionallıq tipi adlanır. Onun 
səciyyəvi cəhəti tədqiqat nəticələrinin alimin tətbiq etdiyi vasitələrin 
xarakterindən (xüsusən də eksperimentdən) və öyrənilən obyektdə 
keçirilən əməliyyatların spesifikliyindən asılılığının göstərilməsidir. Bu-
nunla yanaşı həmin elmi rasionallıq tipi öyrənilmiş obyektin təsviri və 
izahında idrakın subyektinin sosial dəyərləri və məqsədinin rolu 
olmadığını qeyd edir. 
Üçüncü tip
, XX əsrin 70-ci illərindən özünü göstərir. Bu elmi 
rasionallığın postqeyri-klassik tipi adlanır. Onun səciyyəvi cəhəti 
mürəkkəb, öz-özünə inkişaf edən sistemlərin tədqiqi və bu tədqiqatların 
fənlərarası xarakter daşımasıdır. Bu tip müasir elmin vəziyyəti və inkişaf 
meyllərinə daha çox uyğun gəlir. Elmi rasionallığın postqeyri-klassik tipi 
tədqiqatçının fəaliyyətini daha geniş planda götürür. Göstərir ki, obyektlər 
haqqında alınmış biliklər təkcə istifadə olunan tədqiqat vasitələri və 
aparılan əməliyyatlar ilə deyil, həm də tədqiqatçının sosial və məqsəd-
dəyər ustanovkaları ilə müəyyən münasibətdədir.
1
XX əsrin son onilliklərində elmi rasionallıq problemlərinin yenidən 
diqqət mərkəzinə keçməsi K.Popperin adı ilə bağlıdır. Onun fikrincə elmi 
rasionallığın əsas meyarı biliyin sübut edilməsi və təsdiq edilməsi deyil, 
onun təkzib olunmasıdır. Buna görə də yalnız özünün empirik yolla rədd 
olunması situasiyalarını qəbul edən nəzəriyyə elmi və rasional hesab oluna 
bilər. Belə situasiyaları o nəzəriyyənin potensial falsifikatorları (təkzib 
ediciləri) adlandırır. Popper öz konsepsiyasını "tənqidi rasionalizm" hesab 
edir. Bu, irəli sürülmüş hipotez və nəzəriyyələrə, elmi tədqiqatların 
1
Bax: Степин В.С. Философская антропология и философия науки, М., 
1992, с.55. 

---

303 
nəticələrinə tənqidi münasibət bəsləməyi nəzərdə tutur. Onun fikrincə 
rasionallıq bundan ibarətdir. 
Elmi rasionallıq haqqında müasir təsəvvürlər baxımından amerikan 
filosofu T.Kunun və ingilis (macar) filosofu I.Lakatosun fikirləri də maraq 
doğurur. Kun elmi biliyin paradiqma modelini (hərfi mə'nası nümunə 
deməkdir, əsas nəzəri müddəaları əks etdirir) hazırlamışdır. Bu təlimə görə 
elmi fəaliyyətin rasionallığı, tədqiqatçının elmi ictimaiyyət tərəfindən 
qəbul olunmuş paradiqmalara nə dərəcədə riayət etməsi ilə ölçülür. Laka-
tosun fikrincə tədqiqatçının rasionallıq göstəricisi onun öz fəaliyyətində 
müəyyən tədqiqat proqramına əməl etməsidir. Əlbəttə hər üç mütəfəkkirin 
baxışları nöqsanlardan xali deyildir. Onların məhdudluqları elmi fəlsəfi 
ədəbiyyatda kifayət qədər təhlil olunmuşdur. Lakin ümumilikdə onların 
fikirləri elmi rasionallığın hərtərəfliliyinin əsaslandırılması baxımından 
çox əhəmiyyətlidir. 
Mə'nəvi istehsal sahəsi kimi götürülən elmin yaratdığı məhsullar 
birdən-birə baş vermir. O bir sıra mərhələlərdən keçərək formalaşır. Bu 
mərhələləri başqa sözlə