360
gələn digər determinasiyalar), 3) insanın daxil olduğu sosial əlaqələrin
tipi, 4) fərdin mənsub olduğu qrupun tarixi, 5) fərdin özünün tarixi.
1
Tarixə dialektik baxış öyrədir ki, zərurət nəticə e„tibarı ilə bir sıra
təsadüflər vasitəsilə özünə yol açır. Bu sonuncular isə zərurətin
tamamlanması və təzahür forması kimi çıxış edir.
Sosial fəlsəfə ictimai həyatda zərurəti göstərməklə yanaşı, həm
də azadlıq anlayışının mühüm rolunu qeyd edir
. Bu tə„limə görə ob-
yektiv qanunauyğunluğun və zərurətin qəbul edilməsi insanların şüurlu
fəaliyyətini, azadlıq və təşəbbüskarlığını inkar etmir. Zərurət ilə azadlığı
bir- birinə qarşı qoymaq doğru deyildir. Başqa sözlə deyilsə, həm tarixi
qanunların fetişləşdirilməsi, həm də mütləq azadlıq iddiaları yol
verilməzdir.
Azadlıq anlayışına konkret tarixi planda yanaşmaq lazımdır. Bu
əsasdan çıxış edərək göstərmək olar ki, insan azadlığın həddləri hər bir
tarixi inkişaf mərhələsinin xarakteri və yaratdığı imkanlarla şərtlənir.
Ictimai inkişafda obyektiv ilə subyektivin, tarixi qanunauyğunluq
ilə insanların şüurlu fəaliyyətinin dialektikasını izah edərkən
şüurluluq,
kortəbiilik və mütəşəkkilliyin
nisbəti də nəzərdən keçirilməlidir.
Şüurluq dedikdə ictimai həyatda əvvəlcədən qarşıya qoyulmuş plan
üzrə məqsədyönlü fəaliyyət nəzərdə tutulur. Bu cür fəaliyyətin nəticəsində
insanların ideya və istəkləri reallaşır.
Ictimai həyatda şüurlu surətdə tənzim olunan proseslərdən fərqli
olaraq kortəbiilik o deməkdir ki, insanlar öz praktiki fəaliyyətində
irəlicədən mə„lum olmayan və bilinməyən, planlaşdırılmayan nəticələrə
gəlib çıxırlar. Bu halda real proseslər insanların iradəsi üzrə getmir.
Bə„zən də həmin nəticələr onların iradə və istəyinin əksinə, yəni
gözlədikləri və ümid bəslədiklərindən tamamilə başqa olur.
Beləliklə, cəmiyyətdə şüurluluq və kortəbiiliyin fərqi o demək
deyildir ki, ikinci halda sosial proseslər şüurdan keçməyərək baş verir.
Məsələni bu cür hərfi anlamaq düzgün olmazdı. Belə ki, şüur və iradə
insanın hər cür fəaliyyətinin zəruri tərəfidir.
Dostları ilə paylaş: 
