Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Hər şeydən əvvəl, 
cəmiyyət qanunları 
qarşılarına müəyyən məqsəd qoyan və onları şüurlu surətdə həyata 
keçirməyə çalışan insanların fəaliyyəti vasitəsilə təzahür edir. Təbiət 
qanunları isə bundan fərqli olaraq təbiətdəki kortəbii qüvvələr arasında 
özünə yol açmaqla fəaliyyət göstərir. Sonuncu qəbildən olan qanunlar 
insanların şüur, istək və arzularından, iradəsindən tam kənarda mövcud 
olur.
Ikinci,
təbiət və cəmiyyət qanunlarının fəaliyyət müddəti bir- 
birindən fərqlənir. Belə ki, təbiət əbədi olduğu kimi, onun qanunları da 
daimi və uzunömürlüdür (məsələn, enerjinin saxlanması və çevrilməsi 
qanunu, ətalət qanunu və s.). Bundan fərqli olaraq ictimai inkişaf 
qanunları nisbətən qısa ömürlüdür. Onların əksəriyyəti (az- çox) uzun za-
man keçdikdən sonra dəyişilir. Bu qanunların xeyli hissəsi isə yalnız 
müəyyən dövrdə fəaliyyət göstərir. Həmin dövr başa çatdıqda yeni qanun-
larla əvəz olunur.
Üçüncü, 
cəmiyyət qanunları öz xarakteri üzündən ayrı- ayrı sosial 
qrupların və şəxslərin mənafeləri ilə sıx bağlıdır. Təbiət qanunları isə bir 
qayda olaraq insanların mənafelərinə biganədir və onlarla yalnız dolayısı 
ilə əlaqəli olur. Ictimai inkişaf qanunları insanların fəaliyyəti vasitəsi ilə 
təzahür etdiyindən onların mənafelərini bilavasitə əks etdirir. 
Dördüncü 
fərq bundadır ki, yuxarıda deyildiyi kimi təbiət 
qanunları özü yaranır, cəmiyyət qanunları isə müəyyən mənada insanlar 
tərəfindən yaradılır. Bu cəhətə diqqət yetirərək vaxtilə Monteskye yazırdı 
ki, ictimai qanunlar ölkənin fiziki xassələrinə, iqlim şəraitinə, torpağının 
münbitlik dərəcəsinə, onun ərazisinə, əhalisinin həyat tərzinə, dövlət 
quruluşuna, dininə, peşə məşğuliyyətinə, əxlaq və adətlərinə müvafiq 
olmalıdır.
1
Beşinci,
ictimai qanunlar daha mürəkkəb xarakter daşıyır, çünki 
reallığın ən yüksək forması olan cəmiyyəti səciyyələndirir. Məsələ 
bundadır ki, fiziki təbiətdə hər şey tamamilə, heç bir qeyd şərt olmadan 
qanunlara tabedir. Cəmiyyətdə isə şüurlu insanlar fəaliyyət göstərirlər, 
onlar müəyyən iradə azadlığına malikdirlər və bə„zən də özbaşınalıq 
göstərirlər. Bir sıra hallarda onlar sadəcə yanılırlar, yaxud da bilərəkdən 
qanunların əleyhinə hərəkət edirlər. Məsələn cəmiyyət tarixində iqtisadi 
qanunların pozulması halları tez- tez baş verir. Bu isə geriliyə və xaosa 
gətirib çıxarır. Yaxud da tarixdə siyasi avantürizm nümunələri baş 
verdikdə bunlar obyektiv qanunların pozulması deməkdir.
1
Бах. Монтескье Ш. Избранные произведения . М.1955, с.168. 

---

358 
Altıncı 
fərq bununla əlaqədardır ki, insanlara çox vaxt elə gəlir ki, 
cəmiyyətdə müəyyən bir hadisə baş verirsə, bu qanunauyğundur. Bu 
mə„nada onlar baş verənlərin təsadüfiliyini qəbul etmək istəmirlər. 
Təbiətdə daim təkrar olunan hər şey qanun hesab olunur. Cəmiyyətdə hər 
şey unikaldır, heç nə demək olar ki, təkrarlanmır. Baş verən hər bir hadisə 
özü ilə yenilik gətirir. Yeni suallar doğurur və bunlara uyğun cavablar 
tələb edir.