Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

3.Tarixi qanunauyğunluq və insanların
şüurlu fəaliyyəti 
Sosial fəlsəfə 
cəmiyyətdə obyektiv şərait ilə subyektiv amillərin 
nisbətinin öyrənilməsinə
geniş diqqət yetirir.
Obyektiv şərait dedikdə insanların şüuru, iradəsi və istəyindən asılı 
olmayaraq mövcud olan şərtlərin məcmusu nəzərdə tutulur. Buraya təbii 
şərait, coğrafi mühit, iqtisadi həyatın əsas göstəriciləri daxildir. Bunlardan 
əlavə ictimai inkişafın vaxtı çatmış tələbatı və istehlak vasitələri də obyek-
tiv şəraitin ünsürlərini təşkil edir. Obyektiv şərait hər bir dövrdə insanların 
fəaliyyətinin əsas istiqamətlərini və hüdudlarını müəyyən edir.
Subyektiv amil 
isə kütlələrin, siniflərin, sosial qrupların, 
partiyaların, dövlətlərin və ayrı- ayrı şəxsiyyətlərin fəaliyyətidir. Onların 
şüurlu iradəsi, fəaliyyət bacarığıdır.
Cəmiyyətin inkişafı gedişində yeninin köhnə üzərində qələbəsi, 
imkanın gerçəkliyə çevrilməsi üçün təkcə obyektiv şəraitin olması kifayət 
deyildir. Tarixi prosesdə subyektiv amil də böyük rol oynayır. Belə ki, 
ictimai həyatda vaxtı çatmış vəzifələrin həlli, onların kütlələr tərəfindən 
necə başa düşülməsindən, onların şüurluluq və mütəşəkkilliyi 
səviyyəsindən, əzmkarlığı və iradəsindən çox asılıdır. 
Qeyd olunmalıdır ki, təbiətdə hər şey (səma cismlərindən tutmuş 
bitki və heyvanlara qədər) kortəbii baş verir. Hətta yüksək təşkil olunmuş 
bioloji növlər belə ətraf mühitə uyğunlaşmaqla məhdudlaşırlar. Yalnız 

---

356 
insanlar təbiətə fəal dəyişdirici təsir göstərir, onu öz tələbatlarına 
uyğunlaşdırırlar. 
Deməli, təbiətin tarixi özü yaranır, cəmiyyətin tarixini 
isə insanlar yaradırlar.
Zahirən təsadüflər yığını kimi görünən cəmiyyət həyatı özünün 
bütün zənginliyi və dolğunluğu ilə sahmanlı sistemdir. Bu sistemin 
mövcudluğu və inkişafı müəyyən qanunauyğunluqlar üzrə baş verir. 
Vaxtilə Engels obrazlı şəkildə demişdi ki, dünya tarixi elə bir böyük 
şairədir ki, o gözəlliyi və eybəcərliyi, faciəvini və komiki qanunauyğun 
surətdə yaradır.
Insanların hərəkətləri müəyyən məqsədə nail olmağa yönəlir, 
onların tələbatlarını ödəməyə xidmət edir. Cəmiyyət miqyasında 
götürdükdə ayrı- ayrı fərdlərin hərəkətləri kütlələrin, sosial qrupların,