Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Tarixisizm ideyası klassik alman fəlsəfəsinin görkəmli 
nümayəndəsi Hegelin tarix fəlsəfəsində fundamental şəkildə 
əsaslandırılmışdır
. Hegelə görə ümumdünya tarixi «dünya ruhunun ağıllı, 
zəruri təzahürü» kimi çıxış edir. Dünya ruhu öz inkişafında bir neçə 
mərhələdən keçir. Hegelin fikrincə ümumdünya tarixinin son məqsədi 
ruhun öz azadlığını başa düşməsi və həyata keçirməsidir. Tarixi 
hadisələrin hər cür dəyişkənliyində bu məqsəd daimi qalır. Çünki o, bütün 
1
Кант И. Сочинения. В 6 т. т.6. М.,1966, с.19, 23. 
2
Гердер И. Идеи к философии истории человечества. М.,1977, с.224. 

---

489 
bu dəyişikliklərin fəal əsası kimi çıxış edir. Hegelə görə «ayrı- ayrı 
xalqların ruhu» zamanda və mövcud varlıqda inkişaf edən dünya ruhunun 
momentləri və mərhələləridir.
1
Hegelin tarix fəlsəfəsində diqqəti cəlb edən 
digər bir cəhət budur ki, o insanların fəaliyyətinə geniş yer verirdi. O 
açıqca göstərirdi ki, tələbatlardan, ehtiraslardan və mənafelərdən irəli
gələn fəaliyyət dünya ruhunun aləti və vasitəsidir.
2
Həm də Hegel 
insanların fəaliyyətinin əsasını onların həyati tələbatlarını ödəməyə 
yönələn əmək fəaliyyətində görürdü. O insan ilə təbiətin qarşılıqlı tə„sirini 
məhz bu fəaliyyət ilə izah edirdi. Özü də həmin fəaliyyətdə birinci 
dərəcəli yeri 
əmək alətlərinə
verirdi. «Insan öz tələbatları ilə birlikdə xari-
ci təbiətə praktiki münasibət bəsləyir, təbiətin köməyilə öz tələbatlarını 
ödəyərkən müəyyən aralıq vasitəsindən istifadə edərək, o təbiəti dəf edir. 
Məsələ bundadır ki, təbiətin predmetləri güclüdür və hər cür müqavimət 
göstərirlər. Onları ram etmək üçün insan onların arasına digər təbiət 
predmetləri daxil edir, beləliklə də təbiətin özünü özünə qarşı yönəldir və 
bu məqsədlə alətlər ixtira edir. Insanların bu ixtiraları ruha məxsusdur və 
belə alətlər təbiətin predmetlərindən yüksəyə qoyulmalıdır».
3
Beləliklə Hegelin tarix fəlsəfəsində insan zəkasının rəhbər rolu 
haqqında fikirlər insandan yüksəkdə duran zəka («dünya ruhu») ilə əvəz 
olundu. Ruhun və zəkanın bu cür mistikləşdirilməsi pərdəsi arxasında He-
gel fəlsəfi fikrin inkişafı üçün yeni və son dərəcə mühüm bir məsələ irəli 
sürdü. Söhbət tarixi prosesin obyektiv qanunauyğun xarakterinin aşkar 
edilməsindən gedir. Hegelin anlamında tarixin gedişini istiqamətləndirən 
«Zəka» bu prosesin iştirakçılarının şüurlu məqsədlərindən asılı olmayan