Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Beləliklə nisbilik nəzəriyyəsi bir tərəfdən məkan və zamanın 
materiyadan asılı olmayan, mütləq formalar kimi şərhinin əsassızlığını 
göstərdi. Digər tərəfdən isə sübut 
etdi ki, məkan- zaman xassələri maddi 
sistemlərin hərəkəti və qarşılıqlı tə‟sirindən asılı olaraq dəyişilir. 
Alman riyaziyyatçısı Q.Minkovski nisbilik nəzəriyyəsinə əsasən 
belə bir fikir irəli sürdü ki, məkan və zamanı bir- birindən ayrı 
səciyyələndirmək doğru deyildir. Əslində bütün maddi obyektlər dörd 
ölçülü vahid məkan- zaman xassələrinə malikdir. Söhbət ondan gedir ki, 
üçölçülü məkan, zaman ilə vəhdətdə çıxış edərək dörd ölçülü kontinuumu 
əmələ gətirir. Bu anlayış məkan ilə zamanın ayrılmaz əlaqəliliyini ifadə 
edir. 
Riyaziyyatda bə‟zən «çoxölçülü məkan» anlayışı işlənilir. Bu halda 
üçölçüyə cismin, temperaturu, sür‟əti, təzyiq və sair göstəricilər əlavə olu-
nur. Beləliklə çoxölçülü məkan şərti qəbul olunmuş abstraksiyadır. O 
öyrənilən obyektin malik olduğu xassələri (zaman göstəricilərindən tutmuş 
rənginə qədər) daha ətraflı öyrənməyə imkan verir. Bu xassələr ona görə 
məkana aid edilir ki, buraya daxil olan göstəricilər formal olaraq üçölçülü 
məkanın elementləri arasındakı nisbəti xatırladır.
Deyilənlərlə yanaşı müasir elementar hissəciklər fizikası 
mikroaləmi yalnız üçölçülü məkandan ibarət hesab etməmək üçün 
samballı əsaslar verir
. Belə bir versiya irəli sürülür ki, real doqquzölçülü 
məkan vardır, onun altı ölçüsü mikroaləmdən makroaləmə keçdikdə sanki 
yığılmış (sıxılmış) vəziyyət almışdır.
1
Varlığın üç başlıca sahəsində- cansız təbiətdə, bioloji aləmdə və 
cəmiyyətdə məkan- zaman xassələrinin müəyyən 
özünəməxsusluqları 
vardır. Məsələn, mikroaləmdə elementar hissəciklər korpuskulyar- dalğa 
təbiətinə və digər spesifik əlamətlərə malikdirlər. Üzvi aləmdə zamanın üç 
şkalasını (filogenez- fərdi orqanizmi, ontogenez- növü və konkret 
situasiyanı) ayırmaq lazım gəlir. Burada həm də məkanca assimetriya 
olduğu, yə‟ni canlı orqanizmlərdə sağ və sol tərəflərdə atomların qeyri- 
bərabərliyi, bioloji saatlar, orqanizmlərin həyat ritmləri (sutka və ilin 
fəsilləri üzrə) nəzərdə tutulmalıdır. Sübut olunmuşdur ki, Yer ərazisinin 
digər yarımkürəsinə düşdükdə həşəratlar (taxta biti, arı və s.) öz «bioloji 
saatları»nı yenidən qurur. Beləliklə də sutka ərzindəki ritmini dəyişdirirlər. 
Bu cəhət insanlarda da özünü göstərir (lakin insan xeyli dərəcədə ləng 
uyğunlaşır). Buna görə də digər yarımkürə ərazisində yarışlara gedən 
idmançılar bir neçə gün əvvəldən həmin şəhərə gəlirlər. Idman formasını 
bərpa etmək və orqanizmin fizioloji potensialını səfərbər etmək üçün onla-
ra bir neçə sutka vaxt lazım gəlir. Yaxud da belə bir misal göstərmək olar. 
1
Bax: Канке В.А. Философия. М., 1996, с.251. 

---

167 
Yüksək bədən temperaturuna malik xəstə vaxtın çox ləng getdiyini bildirir. 
Çünki onun bədənində metabolik proseslər (ətraf mühitlə əlaqələr) 
sür‟ətlənir. Əksinə yaşlı adamda bu proseslər zəif getdiyi üçün ona elə gəlir 
ki, vaxt sür‟ətlə keçir. Bioloji ritmlər həm də xarici temperaturdan asılıdır. 
Belə ki, arıları soyutduqda, onlar şirə toplamaq üçün gec gəlib çıxırlar.