Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

sosial keyfiyyətlərin formalaşmasına kömək etdi
. Heyvan sürüsünün 
malik olduğu bioloji xüsusiyyətlər tədricən sosial xassələrlə əvəz olundu. 
Qohumluğu başa düşmək, insanları bir-birilə münasibətlərində müəyyən 
qaydalara əməl etməyə məcbur edirdi. Ekzoqamiyaya keçildikdən sonra 
tədricən icmalar arasında nigah və qohumluq münasibətləri yarandı. Belə 
münasibətlər artıq sırf sosial mə‟na daşıyırdı. Icmaları bir-birinə 
yaxınlaşdırdı, onları birgə təsərrüfat aparmağa sövq etdi. Beləliklə də 
qəbilə münasibətlərində ilk dövrdə özünü göstərən vəhşi sürüsünə xas 
keyfiyyətlər (adam əti yemək, hannibalizm və s.) tədricən aradan qalxdı. 
Qohumluq münasibətlərinin sosial mə‟nası insanın bu və ya digər 
icmaya mənsub olduğunu aydın bildirən müəyyən simvollarda təsbit 
olunmağa başladı. Belə simvollar totem adlandırılırdı. 
Totem bu və ya 
digər icmanın simvolu olmaqla onun üzvünə bir sıra tələblər verirdi: 
o öz icmasının şərəfini və ləyaqətini qorumalı, onun qaydalarını 
pozmamalı idi. Bu isə sosial mə‟naların əhatə dairəsini daha da 
genişləndirdi. Ictimai münasibətlərin tə‟siri altında insanlarda daha 
mürəkkəb işarələr (mə‟nalar) sistemləri yaranmağa başladı. Bunlara misal 
olaraq müxtəlif normaları göstərmək olar. Ümumi tərəfindən qəbul 
olunmuş qaydalara riayət etmək, icma üzvünün mə‟nəvi borcu hesab edil-
di. Icma üzvü hətta həyatı təhlükədə olsa belə, onu poza bilməzdi.
Beləliklə insanlar arasında təsərrüfat, əmək fəaliyyəti 
prosesində 
qərarlaşan ictimai münasibətlər, onlarda sosial 
keyfiyyətlər formalaşdırdı
. Bu yeni keyfiyyətlər əvvəllərdə mövcud olan 
instinktlərdən prinsipcə fərqli idi. Ictimai münasibətlər insanlara tə‟sir 
etməyin özünəməxsus vasitəsi rolunu oynamağa başladı. Deməli əmək 
alətləri və nitq özü-özlüyündə şüuru yaratmır. Onların insan psixikasına 
tə‟siri ictimai münasibətlərin məzmunundan keçərək baş verir. Məhz icti-
mai münasibətlərin tə‟siri altında əvvəldə qəbilədə sadə bir erkək olan kişi 
ailə başçısına çevrildi. Eynilə də ictimai münasibətlərin tə‟siri altında 
qəbilənin dişi üzvü qadına və sonra isə anaya çevridi. Insanın sosial 
vəziyyətinə müvafiq olaraq onun şüuru da mövcud olur. Şüur sosial 
münasibətlərin tə‟siri altında əmək alətlərinin, nitqin və davranış 
nnomalarının ictimai mə‟nasının başa düşülməsi kimi yaranır. Buradan 
aydındır ki, şüur da sırf ictimai hadisədir. 

---

245 
Insanın mənşəyi haqqında müasir dini fəlsəfənin görkəmli 
nümayəndəsi Təyyar de Şardenin (1881-1955) fikri də maraqlıdır. 
Kainatın təkamülünü anlamaqda «insan fenomeninə» əsaslanır.Onun 
fikrincə gələcəyə yönəlmiş təkamül insanların şüurlu fəaliyyətindən 
keçərək baş verir. Insan materiyanı dəyişdirmək yolu ilə təkamülün 
yaradıcı prosesinə qovuşur və bu təkamlülün uğurlarına görə məsüliyyət 
daşıyır. Təkamülün əxlaqını din yaradır, buna görə də din elmlə 
birləşməli, öz prinsiplərinin izahını yeniləşdirməli və fəaliyyət göstərən 
dinə çevrilməlidir. Beləliklə o insanın təkamül prosesində heyvanlar 
aləmindən yarandığını qəbul edir. Lakin bu prosesdə insanın şüurunun, 
zəkasının və özünü dərk etməsinin rolunu həddən artıq şişirdirdi. O 
göstərirdi ki, heyvanat aləmindən insana keçid insanın morfologiyasında 
elə bir ciddi dəyişikliklər yaratmır. Bu keçid daha çox insanın daxili 
aləmində baş verir. Insana bənzər mövcudatların inkişafı gedişində onların 
xarici həyat fəaliyyəti, tədricən daxili, subyektiv istiqamət alır. Onun 
fikrincə insanın heyvandan üstünlüyünü ifadə edən mərkəzi fenomen-
refleksiyadır. Refleksiya dedikdə o insan şüurunun öz-özünü dərk etmə 
qabiliyyətini başa düşürdü.
1
Şardenə görə məhz refleksiya insanabənzər 
meymunların vəziyyətini dəyişdirmiş, onların daxili həyatını insana yaxın-
laşdırmışdır.