Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Ikinci tə‟lim bu günə qədər geniş yayılmış zəkalı insan ilə sıx bağlıdır
. 
Onun kökləri qədim yunan mədəni ən‟ənələrinə gedib çıxır (Anaksaqor, 
Platon, Aristotel və başqaları). Bu baxış insan ilə heyvanın ciddi surətdə 
fərqləndiyini söyləyir. O göstərir ki, insanda yaradıcılıqdan daha çox zəka 
üstün yer tutur. Yalnız onun sayəsində insan reallıqda mövcud olan hər 
şeyi olduğu kimi başa düşə və qiymətləndirə bilir. Şeler zəkalı insanı 
səciyyələndirən dörd ən mühüm cəhəti qeyd edir: 1) o canlı təbiətin digər 
obyektlərində olmayan ilahi fəallığa malikdir; 2) bu fəallıq xaosu Kosmo-
sa çevirmişdir. Ontoloji baxımdan bu elə qüvvədir ki, ondan dünyanın 
həqiqi dərk olunması irəli gəlir; 3) bu qüvvə Loqosdur, o instinktlərdən və 
1
Шелер М. Человек и история. "Человек: образ и сущность". М., 1991, 
с.133-160. 

---

247 
hissiyyatlardan asılı deyildir; 4) həmin qüvvə tarix, əhali artımı və yer 
baxımından mütləq sabit xarakter daşıyır. 
Fəlsəfi fikir tarixində (yunan fəlsəfəsindən başlayaraq klassik al-
man fəlsəfəsinə qədər olan böyük bir dövrdə) insan haqqında tə‟limin bu 
dörd tərəfi çox az dəyişikliyə uğramışdır. Uzun əsrlər boyu zəkalı insan 
ideyası mövcud olmuşdur. Maarifçilik fəlsəfəsi nümunəsində isə bu ideya 
daha da parlamışdır. Lakin Şeler əsassız olaraq naturalist insan (homoha-
turalis) ilə fəaliyyət göstərən insanı (homofaber) birlikdə götürür. 
Beləliklə də o insanı heyvandan o qədər də ayırmır. O yazırdı: «Burada 
insan ilə heyvan arasında mahiyyət fərqi yoxdur; onlar yalnız əlamətlərin 
mövcud olma dərəcələrinə görə fərqlənirlər. Insan yalnız heyvanın xüsusi 
növüdür. Bütün canlılara xas olan elementlər, qüvvə və qanunlar insanda 
da vardır. Lakin bunlar insanda daha mürəkkəb nəticələr törətməklə 
təzahür edir»
1
Şelerə görə insanın mahiyyəti onun zəkalı varlıq olmasında deyil-
dir. Bundadır ki, o bioloji instinktiv mövcudatdır. Insan yüksək inkişaf 
etmiş canlı mövcudatdan başqa bir şey deyildir. Onun ruhu, zəkasına 
gəlincə isə bunlar müstəqil, xüsusi, metafizik mənşəyə malik deyillər. On-
lar yalnız yüksək psixiki qabiliyyətlərin davamıdır. Belə qabiliyyətlər 
insanabənzər meymunlarda da vardır. 
Əlbəttə Şelerin bu fikri ilə razılaşmaq çətindir. Çünki insanın 
fəaliyyət göstərmək qabiliyyəti heç də təbii xassə deyildir. O insanın çox 
mühüm antropoloji keyfiyyətidir. Insanın fəaliyyəti yaradıcı xarakter 
daşıyır. Onu təbii müqqəddəm şərtlərlə eyniləşdirmək doğru olmazdı.