Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

Yaradıcılıq prosesi subyektin təxəyyülü və fantaziyasından 
kənarda mövcud deyildir
. Təxəyyülə və fantaziyaya malik olan adam 
başqalarının elə bir əhəmiyyət vermədiyi faklarda nə isə bir gizli tərəfin 
mövcud olduğunu hiss edir. Odur ki, bu keyfiyyətlərə malik olmayan 
şəxsin yaradıcı olması ağlabatmazdır. Çünki belə adam faktlarda qeyri-
adiliyi sezə bilmir, onlara sadə bir şey kimi yanaşır. Məhz yaradıcı 
təxəyyül sayəsində insan gerçəkliyin konkret tərəfinə yeni tərzdə yanaşa 
bilir. Köhnə, qalıq şablon və qəliblərdən kənara çıxaraq böyük işlər 
görməyi bacarır. Məsələn ingilis mühəndisi Brauna Tvid çayı üzərində 
körpü tikmək tapşırığı verilmişdi. Həm də nəzərinə çatdırılmışdı ki, bu 
körpü ucuz başa gəlməli və möhkəm olmalıdır. O öz bağında gəzərkən 
təsadüfən cığırın üzərindən keçən hörümçək toruna diqqət yetirir. Öz 
yaradıcı təxəyyülü sayəsində ani olaraq belə bir nəticəyə gəlir ki, çayın 
üstündə, dəmir zəncirlər üzərində də bu cür asılı körpü tikmək 
mümkündür.
Insanın yaradıcı təxəyyülü göydən düşmür, onün həyatı prosesində 
formalaşır. Bu işdə bəşəriyyətin toplamış olduğu mə‟nəvi mədəniyyət 
incilərinə yiyələnmək böyük rol oynayır. Xüsusən də dünya incəsənətinə 
qovuşmaq, insanın fantaziyasını artırır və yaradıcılığı üçün geniş üfüqlər 
açır. Heç də təsadüfi deyildir ki, böyük mütəfəkkirlər həm də yüksək este-

---

322 
tik mədəniyyət sahibləri olmuşlar. Bir çox nəhəng fiziklər və riyaziyatçılar 
qeyd edirdilər ki, bütövlükdə gözəllik və onu yüksək səviyyədə duymaq 
qabiliyyəti elmin evristik funksiyasının, yaradıcı fəaliyyətin çox mühüm 
xassəsidir. Məsələn P.Dirak protonun mövcud olması ideyasını sırf estetik 
mülahizələrdən çıxış etməklə irəli sürmüşdü. Yaxud da K.Siolkovski qeyd 
edirdi ki, onun kosmik uçuşlar nəzəriyyəsinin əsas ideyaları elmi-fantastik 
ədəbiyyatın güclü tə‟siri altında formalaşmışdır.
1
Kəşf və ixtiralar prosesində müxtəlif analogiyalar (bənzətmələr) ço 
mühüm rol oynayır. Məsələn deyildiyinə görə I.Nyuton almanın ağacdan 
yerə düşməsini müşahidə etməklə məşhur ümumdünya cəzibə qanununu 
kəşf etmişdir. Çoxlarının min dəfələrdə müşahidə etdiyi bu faktı o analo-
giya aparmaqla, yerin cazibə qüvvəsinin tə‟siri kimi mə‟nalandırmışdır. 
Yaxud fəza cisimlərinin hərəkətini yerdən göyə atılan əşyaların hərəkətinə 
bəzədilməsi, yeni fikirlər söyləməyə imkan vermişdir. 
Yaradıcılıq prosesi həm də güclü müşahidə qabiliyətinə malik 
olmağı tələb edir. Bu o deməkdir ki, yaradıcı adamlar adi insanların yüz 
dəfələrlə yanından ötdüyü və elə bir əhəmiyyət vermədiyi faktları diqqətlə 
müşahidə edə bilir. Bu cür dərin müşahidə əsasında onları düşündürən 
məsələlərin həlli yolları tapılır. Məsələn söylənildiyinə görə rus alimi 
N.jukovski yağışlı gündə küçə ilə gedərkən qarşısındakı yağış suyunun 
axdığı arxı keçməli olur. Bu anda onun diqqətini suyun ortasında duran 
kərpicin vəziyyətinin dəyişilməsi cəlb edir. jukovski diqqətlə müşahidə 
edərək görür ki, suyun təzyiqi altında kərpicin vəziyyəti dəyişilir. Eləcə də 
kərpicin tə‟sirilə onun yanından keçən su axını dəyişilir. Belə ciddi 
müşahidə ona çoxdan düşündüyü hidrodinamik vəzifənin həllini tapmaqda 
kömək etmişdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki,