Dərslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmi şdir. Baki 2001

XX əsrin son dövründə baş vermiş nəhəng 
dəyişikliklər (birinci növbədə sovet imperiyasının dağılması) tarixi 
prosesin kommunizmin qələbəsinə doğru getdiyi haqqında marksist 
müddəanın yalan olduğunu sübut etdi
. Lakin buna əsaslanaraq tarixi 
prosesin anlaşılmasında marksizmin rolunu heçə endirmək ədalətsizlik 
olardı.
2. Tarixi prosesə formasiya və sivilizasiya
mövqeyindən yanaşma 
Tarixi prosesin mahiyyətinin açılmasında və cəmiyyət tarixinin 
dövrləşdirilməsində marksizmin yaratdığı ictimai- iqtisadi formasiya 
təlimi əhəmiyyətli rol oynamışdır. Bu təlimə görə bəşəriyyətin tarixi beş 
ictimai iqtisadi formasiyanın bir- birini əvəz etməsindən ibarətdir. Ictimai 
inkişaf xaotik (qarmaqarışıq) proses deyildir. O obyektiv qanunlar üzrə 
baş verir. Cəmiyyətin dəyişilməsi və inkişafının əsasında maddi iqtisadi 
münasibətlərdə baş verən dəyişikliklər durur. Hər bir formasiyada 
müəyyən istehsal üsulu qərarlaşır. O iki tərəfi əhatə edir: məhsuldar 
qüvvələr və istehsal münasibətləri. Ictimai- iqtisadi formasiya dedikdə 
özünün iqtisadi əsasına, ictimai şüuruna, mənəvisferasına və sosial 
institutlarına malik olan konkret cəmiyyət başa düşülür.
Bu təlim tarixi prosesin mexanizmini açmaqda mühüm rol oynayır. 
Belə ki, o tarixi prosesin vəhdətini ifadə edir. 
Qeyd olunan müsbət 
cəhətləri ilə yanaşı «formasiya nəzəriyyəsinin» müəyyən məhdudluğu 
da vardır. Məsələn bu təlim cəmiyyətdə gedən ümuminteqrasiya 
meyllərinin mahiyyətini aça bilir
. 
Son dövrlərdə tarix fəlsəfəsində 
cəmiyyəti sivilizasiyalar üzrə 
bölmək cəhdləri geniş
yayılmaqdadır. Həmin bölgüyə görə tarix vəhşilik, 
1
Бах. Ракитов А.Историческое познание, М. 1982, с.231-234. 

---

500 
barbarlıq, 
əkinçilik, 
industrial 
və 
informasiya- 
kompüter 
sivilizasiyalarından ibarətdir. Cəmiyyətin inkişafına sivilizasiya 
mövqeyindən yanaşmaq diqqəti cəlb edir. O, cəmiyyəti dövrləşdirərkən 
texniki- texnoloji amilləri və mədəniyyətin inkişafı göstəricilərini 
vəhdətdə götürür.