Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

568 

downloaded from KitabYurdu.org

78.  Körpücük  sümüyü  -  yuxarı  ətrafların  çiyin  qurşağı  sümü-

yünün tərkibinə daxildir. S-varı formada borulu sümükdür. Döş 

sümüyü ilə kürək sümüyü akrpmionu arasında yerləşir. 

79.  Kraniologiya - kəllənin ölçüsü, forması və quruluşunu öyrənən 

elm. 

80.  Kapillyar - (yunan kapillaris - tük, damar) qan-damar və limfa 

sistemində  diametri  2,5-3  mm  olan  kiçik  damarlardır. 

Arteriyaları venalarla birləşdirir, qan dövranını qapayır. Ancaq 

məməlilərdə  qaraciyərdə  iki  vena  sistemi  arasında,  böyrək 

yumaqcıqlarda iki arteriya damarı arasında yerləşir. 

81.  Kiçik  ağciyər  qan  dövranı  -  qanın  ağciyərlərdə  oksigenlə 

zənginləşməsini CCh-nin isə xaricə verilməsini təmin edir. Sağ 

mədəcikdən  ağciyər  kötüyü  ilə  başlayıb,  sol  qulaqcıqda  dörd 

ağciyər venası ilə qurtarır. 

82.  Katobolizm - dissimilyasiya, canlı orqanizmə qida ilə daxil 

olan və özündə ehtiyat halında olan mürəkkəb üzvi maddələrin 

parçalanmasına  istiqamətlənmiş  fermentativ  reaksiyaların 

cəminə deyilir. 

_ 

83.  Korbağırsaq  -  uzunluğu  8-15  sm  olub,  eni  6-8  mm.  İmmun 

sistemin limfoepitel orqanlarına aiddir. 

84.  Kapasatasiya - spermatozoid yumurtanın hüceyrə ilə görüşənə 

qədər  bir  neçə  saat  qadın  cinsiyyət  yolunda  hərəkət  edir.  Bu 

zaman  spermatozoidlərə  qadın  cinsiyyət  yolunun  mühitində 

olan  (pH,  selik  və  s.)  amillər  təsir  edərək,  onların  nəinki 

miqrasiyasına, mayalanmaya qarşı qabiliyyətini qoruyur, həm 

də onları fəallaşdırır. Bu proses kapasatasiya adlanır. Bu zaman 

spermatozoidlərin  membranma  Ca

+2 

ionları  keçir  və 

spermatozoiddə  miqdar  artır,  keçdikdən  sonra  qamçıların 

hərəkətliyi artır. 

85.  Qlükaqon  -  insulinin antaqonisti  olan hormondur. Mədə-  altı 

vəzində  a-hüceyrələri  tərəfindən  sintez  olunur.  Enerji 

mənbələrini  tez  mobilizasiya  edən  hormondur.  Qanda  qlü- 

kozanm  miqdarı  normadan  az  olduqda  qaraciyərdə  qlüko- 

genin  qlükozaya  çevrilməsi  prosesində  iştirak  etməklə, 

qlükozanm qanda miqdarını normalaşdırır. Adrenalin və 

569 

downloaded from KitabYurdu.org

eyni  vaxtda  qanın  plazmasmda  yağ  turşularının  miqdarını 

artırır. 

86.  Qlyükozuriya  -  qanın  plazmasmda  qlükozanın  miqdarı 

normadan çox olduqda (180-200 mq%-dan və ya 10 mM çox) 

sidiklə qlükoza xaric olmasına deyilir. 

87.  Qırmızı  qan  duzu  -  sümük  toxumasının  süngər  hissəsində 

yerləşir. Qırmızı sümük iliyində qan yaranır. 

88.  Qida məhsulları - çörək, ət, süd, yumurta, meyvə, tərəvəz və 

s. 

89.  Qastrin - mədənin şirə ifrazını tənzim edir. 

90.  Qulaqdibi vəzi - ən iri tüpürcək vəziləri. Qulaqdibi vəziləri 

5-6  sm  olur,  üst  çənədə  ikinci  böyük  azı  dişinə  əks  isti-

qamətdə yanağın selikli qişasına açılır. İri ağızsuyu vəzilərinə 

-  qulaq  yanı,  alt  çənə,  dilaltı  və  ağız  boşluğunun  selikli 

qişasında yerləşən kiçik vəzilər aid edilir. 

91.  Qaraciyər - ən iri həzm vəzi olub, 40-dan çox funksiya yerinə 

yetirməklə, həm də öd hazırlayır. Qapı venası ilə qaraciyərə 

daxil  olan  qanda  olan  zərərli  maddələrin  95%-  i  orada 

zərərsizləşdirilir. 

92.  Qida  borusu  -  25  sm  uzunluğunda  olub,  udlağı  mədə  ilə 

birləşdirir. Boyun hissəsi (5-8 sm), döş (16 sm), qarm hissəsi 

(2-3 sm). 

93.  Qoxu  analizatoru  -  burunun  selikli  qişasının  yuxarı  his-

səsində  yerləşən  qoxu  reseptorlarından  -  qoxu  yolunun 

neyronundan ibarətdir. 

94.  Qastrilyasiya - rüşeym vərəqlərinin əmələ gəlməsi. 

95.  Qnozis - (gnozis, yunan qnozis - biliyi dərk etmək) əşyaları, 

hadisələri, onların mənası və işarələrinin əhəmiyyətini dərk 

etmək. 

96.  Qavrayış  və  ya  dərketmə  -  canlı  orqanizmin  görmək, 

eşitmək, lamisəni, dad və qoxunu hiss etmək qabiliyyətidir. 

Xarici əlamətlərdə determinasiya olunan duyğu prosesi, hansı 

ki, xarici mühitin hadisələri qavranış obrazlar və söz işarələri 

növündə  əks  olunur.  Qavrayış  reseptorlardan  başlayır  və 

MSS ali şöbəsi ilə qurtarır. Sensor məlumatın birinci qabıq 

analizi qabığın müvafiq proyeksion 

570 

downloaded from KitabYurdu.org

zonasında  həyata  keçirilir.  Sonra  qabığın  assosiativ  zo-

nasında  daxil  olmuş  məlumat  yaddaşda  obraz  şəklində 

görünməyə  göndərilir  və  burda  onun  tanınması  baş  verir, 

insanda  o  nitqdə  əks  olunan  stimul  və  qavranış  arasında 

münasibət  mürəkkəb  xarakterə  malikdir,  çoxlu  fizioloji  və 

psixoloji amillərdən asılıdır (diqqət, emosiya və s.). 

97.  Letargiya  -  patoloji  yuxu  növünə  aid  olub,  hərəkətsizlik 

xəstəliyi  adlanır.  Xaricdən  baxdıqca  yuxunu  xatırladır.  Bu 

yuxuda  orqanizmin  bütün  funksiyaları  zəifləyir.  Ancaq 

həkim  ürək  fəaliyyətinin  göstəricisi  olan  çətin  hiss  olunan 

nəbzi və tənəffüsü hiss edə bilər. Dneprepetrovski vilayətinin 

Moqilyeva kəndindən Nadejda Lebedin qabı- qaltı ensafalit 

xəstəliyi  ilə  1954-cü  ildə  33  yaşında  latergik  yuxuya 

getmişdir. 1974-cü ildə onun anası vəfat etmişdir. Ona anan 

ölüb,  ayıl  onunla  vidalaş  sözünü  xəbər  verdikdə,  bu  bəd 

xəbəri eşidən kimi qışqıraraq yuxudan qalxmışdır. 

98.  Lunatizm  -  yuxunun  pozulması  ilə  özünü  göstərən  xəstə-

likdir.  Lunatiklər  gecələr  yuxuda  avtomatik  mürəkkəb 

hərəkətləri yerinə yetirirlər. Onlar əşyaları bir yerdən başqa 

yerə aparır, paltarını geyinir, veyillənirlər və s. 

99.  Mərkəzi  sinir sistemi  (MSS)  -  sinir sisteminin  əsas  hissəsi 

olub,  baş  və  onurğa  beynindən  ibarətdir.  Yüksək  diferen- 

sirofka  olunmuş  mürəkkəb  reaksiyaları  -  refleksləri  həyata 

keçirir. 

100.  Melatonin - (N-asetil-5-metoksitriptamin) qana və likvo- ra 

daha çox gecələr ifraz olunur. Qanın plazmasında uşaqlarda 

gecələr 1-3 yaşda - 250 PQ/ml, yeniyetmələrdə -120 PQ/ml 

və 50-70 yaşlarda - 20 PQ/ml təşkil edir. Bütün yaşlarda gün 

ərzində melatonin miqdarı 7PQ/ml təşkil edir. 

101.  Mədəaltı  vəzi  -  qarışıq  vəzilərdən  olub,  mədənin  altında 

ondan  arxada  yerləşir.  Endokrin  hissəsinə  langerhans 

adacıqları,  ekzokrin  hissəsi  isə  bir  cüt  axarla  (itdə)  on- 

ikibarmaq  bağırsağa  açılır.  Başcıq,  cismi  və  quyruq  his-

sələrdən ibarətdir. Onun uzunluğu 16-20 sm, kütləsi 70- 

571 

downloaded from KitabYurdu.org

90  qr.  Ekzokrin  hissəsi  fermentlər,  endokrin  hissəsi  (lan- 

gerhans  adacıqlar)  hormonlar  hazırlayır.  Vəzin  hormonlar 

(insulin, qlükaqon və s.) orqanizmə daxil olan əsas energetik 

substratların toplanması və metabolizmin əsas faktorudur. 

102.  Miologiya  -  (mio-yun.  myos-əzələ)  əzələni  öyrənən  elm. 

Eninəzolaqlı  və  saya  əzələyə  ürək  və  skelet  əzələsi,  saya 

əzələlərə damarların divarı, dəri, mədə, bağırsaqlar, uşaqlıq 

əzələlər bədənin hərəkətində və müvazinətin saxlanmasında 

və s. iştirak edir. 

103.  Miositi  -  (müoetius;  mio+qist.  Situs  hüceyrə)  əzələ  to-

xumasının bir nüvəli struktur funksional vahidi. 

104.  Miofibrillər  -  sitoplazmanın  nazik  lifləridir.  Yığılma  qa-

biliyyətinə malikdir. 

105.  Meysner sinir kələfi - həzm borusunda selikli qişanın altında 

yerləşən sinir kələfin əsas funksiyası saya əzələlər selikli və 

selikaltı qişada olan vəzilərin şirə ifrazını idarə etməkdir. 

106.  Lipokain  -  mədəaltı  vəzin  endokrin  hormonu  olub,  lipid 

mübadiləsini tənzim edir. 

107.  Mədə - həzm borusunun ən genişlənmiş hissəsi olub, burada 

qidanın  mexaniki  işlənməsi  (emalı)  və  mədə  şirəsinin 

kimyəvi təsiri baş verir. 

108.  Mensturasiya  -  uşaqlıqdan  dövri  olaraq  qanaxma  prosesi 

(aybaşı). 

109.  Menearxe - birinci aybaşının başlanması. 

110.  Menopauza  -  amenoreya  -  menstruasiyanm  birinci  dəfə 

dayanmasından sonrakı 12 ay müddətində 45 yaşdan yuxarı 

qadınlarda  dayanması.  Axırıncı  aybaşı  orta  hesabla  50,8 

yaşında baş verir. 

111.  Nəbz təzyiqi - sistolik və diastolik təzyiq arasında olan fərqə 

deyilir (120-80=40). 

112.  Nəbz təzyiqi - sistolik və diastolik təzyiq arasında olan fərqə 

nəbz təzyiqi deyilir. 

Orta arterial təzyiqi (OAT) bu formula ilə təyin edirlər. 

572 

downloaded from KitabYurdu.org

sistolikAT

 + 

2(diastolikAT)

 120 + 2-80 

280

 

Aortada  orta  arterial  təzyiq  (90-100  mm.Hg.st.)  arteriya 

damarlarının  şaxələnmə  dərəcəsindən  asılı  olaraq  tədricən 

aşağı düşür. Şaxələnmiş arteriya və arteriallarda təzyiq kəskin 

düşür (orta hesabla 35 mm.Hg.st.), sonra tədricən enərək iri 

venalarda 10 mm.Hg.st. təzyiqinə bərabər olur. 

113.  Nazik  bağırsaqlar  -  mədədən  başlayıb,  yoğun  bağırsaqda 

qurtarır.  Uzunluğu  5-7  m  ola  bilər.  Üç  hissədən  -  oniki- 

barmaq, acı və qalça bağırsaqdan ibarətdir. 

114.  Nikah - ailə qurmağa qabil olan adamın - qız və oğlanın dövlət 

və din tərəfindən qanunlaşdırılmış bərabərhüquqlu ittifaqıdır. 

Bu  ittifaq  ömrünün  axırına  qədər  bir-birinə  qarşılıqlı 

münasibət  və  hörmət,  uşaq  törətmək,  onu  həd-  di-buluğa 

çatana qədər böyütmək, həyatın bütün sevinc və çətinliklərini 

ailədə bir yerdə keçirmək şəraitində davam edir. 

115.  Neyron - (yunan neuron - sinir) sinir toxumasının əsas struktur 

və funksional vahidi. Siqnalı qəbul etməyə, sinir impulsuna 

çevirməyə və sinir digər neyronun ucuna və ya əzələyə, vəzə 

(effektora)  nəql  etmək  qabiliyyətinə  malikdir.  Bədən  və 

çıxıntılara  (dendiritlərə  və  aksona)  malikdir.  Neyronun 

qəbuledici  hissəsi  -  çıxıntılı  dentritlərdir.  Hüceyrənin 

bədənindən  impulsları  nəql  edən  neyronun  hissəsi  aksonla 

yerinə yetirilir. 

116.  Onurğa  beyni  -  MSS-nin  şöbəsidir.  Onurğa  kanalında 

yerləşir,  ağırlığı  30  qr,  uzunluğu  40-45  sm,  yuxarı  hüdudu 

böyük  ənsə  dəliyindən  başlayır,  aşağı  hüdudu  11  bel  fəqə-

rələri  bərabərliyində  qurtarır.  Onurğa  beynindən  31  cüt 

onurğa beyni sinirləri xaric olur. 

117.  Onurğa beyni mayesi - beyin mədəcikləri (uzunsov beyində 

IV,  ara  beyində  III,  yarımkürələrlə  yan  mədəciklər) 

hörümçəkaltı  boşluğu  dolduran  şəffaf  mayedir.  Mədəcik- 

lərin damar kələfindən produseriyetsiya olur və vena yatağına 

axır. 

573 

downloaded from KitabYurdu.org

118.  Onikibarmaq bağırsaq - nazik bağırsaqların birinci hissəsi 

olub, uzunluğu 27-30 sm, forması - nalabənzərdir. 

119.  Ovulyasiya - yumurtlama (qraf qovucuğu partladıqdan sonra 

yumurtanın hüceyrənin qarın boşluğuna düşməsi). 

120.  Periferik  sinir  sistemi  -  sinir  sisteminin  bir  hissəsi  olub, 

MSS-i ilə sensor sistemin reseptorları və effektorları arasında 

əlaqəni həyata keçirir. Kəllə-beyin və baş-beyin  sinirləri və 

sinir düyünlərindən ibarətdir. 

121.  Pereqanqliyonar liflər - düyün qabağı liflər. 

122.  Postqanqliyonar liflər - düyün sonrası liflər. 

123.  Prenetal inkişaf dövrü - (prenatus doğulma: antenatal dövr, 

embrional  dövr,  bətndaxili  dövr)  embrional  inkişaf  dövrü 

olub, ya yumurta qişası örtüyü altında (yumurta qoyanlarda) 

və  ya ana orqanizmi daxilində (diri bala doğan və insanda) 

prenatal inkişafda: 1) mayalanma (zi- qotun əmələ gəlməsi), 

2) xırdalanma (blastubanm əmələ gəlməsi), 3) qasturulasiya 

(2  və  3  qatlı  rüşeym  vərəqlərin  və  ox  kompleksin  əmələ 

gəlməsi), 4) toxuma və orqanların başlanğıcının qoyulması, 

5)  orqan  və  toxumaların  tam  formalaşması  və  inkişafı 

dövrlərini əhatə edir. 

124.  Parasimpatik sinir (azan sinir) - ürəyin fəaliyyətini ləngidir 

və zəiflədir. 

125.  Peristaltika  -  həzm  borusunun  divarında  yerləşən  saya 

əzələlərin (uzununa həlqəvarı və çəpinə) yığılıb boşalması. 

126.  Periton - qarın boşluğu divarlarını və üzvlərini örtən se- roz 

qişa.  Periton  boşluğu  əmələ  gətirir.  Bu  boşluq  qadınlarda 

uşaqlıq borusu vasitəsilə xarici mühit ilə əlaqədar olur. 

127.  Perelimfa  -  kimyəvi  tərkibinə  görə  qanın  plazması  və  lik- 

vora yaxın, zülal tərkibinə görə onlar arasında aralıq yer tutur. 

128.  Plasenta - cift - uşaqla ana arasında əlaqə yaradan üzv. 

129.  Pollusiya - gecələr daha çox yuxuda sperma buraxma. 

130.  Postnatal - anadan olandan sonrakı inkişaf dövrü. 

131.  Refleks  -  orqanizmin  qıcığa  qarşı  mərkəzi  sinir  sisteminin 

iştirakı və nəzarəti altında verdiyi cavab reaksiyasına 

574 

downloaded from KitabYurdu.org

deyilir.  Şərtsiz  reflekslər  daimidir,  genetik  kodlaşdırılmış 

qıcığa  qarşı  cavab  reaksiyasıdır.  Şərti  reflekslər  -  həyatda 

qazanılmış sistemli uyğunlaşma reaksiyaları olub, şərtsiz və 

şərti reflekslər arasında müvəqqəti əlaqələr əsasında yaranır. 

Reseptorlar sinirlərin sərbəst ucları kimi, həm də toxumaların 

dərinliyində yerləşən törəmə kimi təsvir edilə bilər. 

132.  Reseptorlar - qıcıqları qəbul edən və sinir siqnallarını çevirən 

spesifik hissedici törəmələrdir. Bədənimizdə foto- işıq, fono - 

səs, termo - istilik, xemo - kimyəvi, stibio - qoxu, qusto - dad 

reseptorlar fəaliyyət göstərir. 

133.  Rəngligörmə  -kolbacıqların vəzifəsidir. Üç tip kolbacıq- lar 

mövcuddur, bunlardan hər biri üç müxtəlif (qırmızı, yaşıl və 

göy) görmə piqmentlərindən birini saxlayır. 

134.  Reseptor potensial - xariciamil reseptora təsir edərək, onun 

membran səthində depolyarizasiya (qütbləşməyə) səbəb olur. 

Yerli  cavaba  oxşar  olan  bu  qütbləşməni  reseptor  və  ya 

generator  potensial  adlandırırlar.  Reseptor  potensial  isə 

reseptorlarm özündəki maddələr mübadiləsinin hesabına olur. 

135.  Sinir  hüceyrəsi  (neyron)  -  sinir  sisteminin  struktur  və 

funksional  vahidi.  Bədəni  və  çıxıntılardan  ibarətdir. 

Uzunluğu bir neçə mkm-dən 1-1,5 m qədər çatır. 

136.  Sinir - sinir liflərinin birləşdirici toxuma qişasından ibarətdir. 

Hərəkət neyronlarm aksonlarından təşkil olan sinirlərə hərəki 

sinirlər  deyilir.  Hissi  sinirlərin  dentridlərin-  dən  təşkil  olan 

sinirlərə  hissi  sinirlər  deyilir.  Akson  və  dentridlərdən  təşkil 

olan sinirlərə qarışıq sinirlər deyilir. 

137.  Simpatik sütun - onurğa kanalı boyu onun həm sağ, həm də 

sol  tərəfində  yerləşən  simpatik  sinir  düyünlərin  əmələ 

gətirdiyi zəncir olub, kəllə əsasından, büzdümə qədər uzanır. 

138.  Somatik sinir sistemi - mərkəzi və periferik sinir sisteminin, 

skelet əzələləri (eninə zolaqlı), sümük və dərini in- nervasiya 

edən hissəsinə deyilir. 

139.  Sutkalıq ritm. Sirkadian ritm - bioloji ritmlərdən biri 

575 

downloaded from KitabYurdu.org

olub  (sutkalıq,  aylıq,  fəsil  və  illik  ritmlər)  yerin  sutkalıq 

fırlanma dövrü ilə uyğunlaşır, 24 saata müəyyən qədər uyğun 

olmur.  Çoxlu  fizioloji  proseslə,  o  cümlədən  hi-  potalamik 

neyrosekresiya, sutkalıq ritmə tabe olur. 

140.  Samotastatin  -  mədəaltı  vəzin  langerhans  adacıqlarında  y-

hüceyrələrində hazırlanan insulin və qlükaqon hormonlarının 

sintezini ləngidən hormondur. 

141.  Sarı  sümük  iliyi  -  borulu  sümüklərin  daxilində  yerləşir. 

Birləşdirici toxumaya aiddir, yağla zəngindir. Sarı sümük iliyi 

qanyaradıcı elementlərə malik deyil. 

142.  Sümük  -  bir  neçə  toxumadan  ibarət  olsa  da  ən  əsas  sümük 

hesab  edilir.  Sümüklərdən  hər  biri  müəyyən  formaya  malik 

olur. 

143.  Simpatik  sinir  -  ürəyin  fəaliyyətini  sürətləndirir  və  qüv-

vətləndirir. 

144.  Sistolik  təzyiq  -  sol  mədəciyin  maksimal  yığılması  zamanı 

yaranır.  250-300  mm.Hg.st.  təşkil  edir.  Bu  təzyiq  sisto-  la 

zamanı  arteriya  sistemində  yaranan  təzyiqdir.  Böyük  qan 

dövranında  maksimal  sistolik  təzyiq  -  normada  120 

mm.Hg.st. bərabərdir. 

145.  Sekretin - bağırsağın peristaltikasım ləngidir. 

146.  Süd vəziləri - ektordermadan inkişaf edən tər vəzilərinin şəkil 

dəyişməsindən formalaşır. Kişi süd vəziləri inkişaf etmir. 

147.  Spermatozoid - (sperma - yunanca - sperma-semya- sperma, 

zoon-canlı  varlıq)  canlı  hoploid  kişi  cinsiyyət  hüceyrəsidir. 

Məməlilərin  spermində  1667-ci  ildə  A.Le-  ven  Huk 

tərəfindən kəşf edilmişdir. Termin isə 1827-ci ildə K.M.Ber 

tərəfindən verilmişdir. Spermatozoid sper- matogenez prosesi 

nəticəsində yaranır. Sperma ilə qarışır və yumurta hüceyrənin 

mayalanmasında iştirak edir. Spermatozoid yumurta hüceyrə 

ilə  qarışdıqdan  sonra  zi-  qota  yaranır  və  rüşeym  inkişaf 

etməyə başlayır. Sperma- tozoidin başında nüvədə atanın irsi 

əlamətləri  yerləşir.  Spermatozoidlər  həm  heyvanlarda,  həm 

də bitkilərdə qamçılı və qamçısız ola bilər. Bitkilərdən qıjı, 

mamır, 

576 

downloaded from KitabYurdu.org

ayıdöşəyi  və  s.  çoxlu  qamçı  olur.  İnsanda  da  qamçılıdır. 

Qamçısızlar bitkilərdə olur və spermi adlanır. 

148.  Sinaps  -  (yunan  synarsis-təmas,  əlaqə)  oyanan  hüceyrələr 

arasında ixtisaslaşmış, funksional əlaqə olub, nəql etməyə və 

sinir impulslarım dəyişdirməyə xidmət edir. 

149.  Sensibilizasiya - bir təsirə qarşı orqanizmin, onun hüceyrə və 

toxumalarının həssaslığının artması. 

150.  Stress - gərginlik. 

151.  Şüur  -  insan  beyninin  ali  funksiyası  həqiqəti  əks  etdirən 

spesifik insani forma olub, mənası, mahiyyəti elmə əsaslanan 

məlumatları işlətməklə ikinci siqnal sisteminin köməkliyi ilə 

(söz. Riyazi işarələrlə, bədii əsər obrazları) ola bilsin ki, başqa 

insanlara,  o  cümlədən  digər  nəsillərə  ötürülə  bilər,  əsasən 

şəxsiyyəti  onu  əhatə  edən  aləm  ilə  qarşılıqlı  münasibətini 

tənzim etməyə yönəlmişdir. Öz biliyini digər insana verməklə 

özünü ondan, o aləmdən ayırır və özünü dərk edir. Son illərdə 

funksiyaların  baş-beyin  yarımkürələrində  lateralizasiyası 

sahəsində aparılmış işlərdən məlum oldu ki, qabığın qnostik 

(qnosis, yunanca qnosis - biliyi dərk etmək) zonasının, beynin 

nitq  strukturu  ilə  əlaqənin  saxlanması  şüurun  fəaliyyət 

göstərməsi üçün əsas şərtdir. Şüur - hansı ki, bilik, ola bilsin 

ki,  abs-  tarkt  formada  digər  insanlara  ötürülə  bilər.  O,  bilik 

verməklə  ünsiyyət  yaratmaq  tələbatından  yaranmışdır.  İn-

sanın daxili aləmi xarici müşahidəçilər üçün gizli saxlanılır. 

Ona görə də məlumat bir adamdan digərinə işarələr vasitəsilə 

ötürülür. Belə işarələrlə əlaqə forması nitq oldu. Ünsiyyətin 

əsasında  isə  şüur  əmələ  gəlir.  Şüur  anlayışına  dərketmə 

prosesi əlavə edilir, hansı ki, onun köməyilə insan daima öz 

biliyini  zənginləşdirir,  artırır:  duyğu  və  qavrayış  və  ya 

dərketmə, yaddaş, təfəkkür. 

152.  Timus (thimus) və ya çəngələbənzər vəzi - döş sümüyünün 

arxasında döş boşluğunda ön divararası nahiyədə yerləşir. O 

döş  boşluğunda  yuxarıda  nəfəs  borusuna,  aşağıda  aortaya 

bitişir.  Onurğalılarda  immunitet  sisteminin  mərkəz  orqanı 

hesab edilir. Qəlsəmə ciblərində inkişaf edir. 

577 

downloaded from KitabYurdu.org

Quşlarda  və  məməlilərdə  daha  yaxşı  öyrənilmişdir.  Mə- 

məlilərin əksəriyyətində 2-3 paydan və çoxlu paycıqlar- dan 

ibarətdir. Hər bir paycıq qabıq və beyin maddədən ibarətdir. 

İnsanda  cinsi  yetişkənlik  dövrünə  qədər  çəkisi  30  qrama 

qədər  olur.  Cinsi  yetişkənliyi  14-15  yaşma  qədər  ləngidir. 

Hormonları  timozin  və  timopoetin  T-  və  -B  limfositlərin 

formalaşmasında,  həm  də  sinir-əzələ  ötürməsində, 

sulukarbon mübadiləsində və böyümə prosesində iştirak edir. 

153.  Trofoblast  -  blastomerlərin  üst  səthində  əmələ  gələn  qişa 

hansı ki, sonra ondan rüşeym qişası formalaşır. 

154.  Telarxe  -  cinsi  yetişkənliyin  əlaməti  olan  süd  vəzilərinin 

böyüməsinə başlanması. 

155.  Toxum  artımı  vəzi  -  tək  üzv  olub,  şabalıd  formasındadır. 

Kiçik çanaqda sidik kisəsinin altında yerləşir. Spermanın əsas 

hissəsinin hazırlanmasında iştirak edir. Xaricdən kapsula ilə 

örtülüdür. 30-50 qovuqcuqlardan vəziciklər- dən ibarət olub, 

seliyi sidikburaxıcı kanala ifraz edir. 

156.  Toxum  (çiyəsi)  -  dairəvi  (bağı)  -  20  sm  uzunluğunda  olur. 

Onun  tərkibinə  daxildir:  toxum  çıxarıcı  axar,  toxum 

arteriyası,  qozaya  bənzər,  vena  toru,  limfa  damarları  və 

sinirləri. Toxumluqdan toxum çiyəsi (kanalı) yuxarı qalxaraq 

qasıq kanalına daxil olur. 

157.  Təbii  qocalıq  -  həm  kişi,  həm  də  qadınlarda  75-90  yaşma 

qədər davam edir. 

158.  Udlaq  -  yarım  fıbrozlu  -  əzələvi  orqan.  Onda  həzm  və 

tənəffüs  yolu  çarpazlanır.  Ağız  boşluğunun  udlaq  hissəsi  4 

sm-dir. Onun burun və qırtlaq hissələri də var. 

159.  Uzaqdan  görmə  -  insan  cismi  uzaqdan  yaxşı  görür.  İşıq 

şüaları  gözün  torlu  qişasının  arxasında  fokslaşır.  Belə  və-

ziyyətdə  büllur  yastılaşmış  və  işığı  zəif  sındırır  və  ya  göz 

alması  qisalmış  olur  və  ya  büllur  elastikliyini  itirir  və  ya 

kirpikli əzələ boşalmış olur. 

160.  Uşaqlıq  yolu  -  8  sm  uzunluğunda  boru  olub,  uşaqlıq  bo-

rusundan  başlayır,  sidik  cinsiyyət  diafraqmasmı  keçərək 

xarici cinsiyyət üzvlərinə qədər uzanır. Burada aypara