Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
322 downloaded from KitabYurdu.org malik sağlam adamlar üçün orta rəqəmlər tapıb xüsusi cədvəl tərtib edilir.
Xüsusi şəraitdə maddələr mübadiləsi. Müxtəlif yüklər zamanı cədvəl 1-də göstərilmişdir. Cədvəldən müəyyən olur ki, əsas mübadilənin intensivliyi 70 kq çəkiyə malik olan qadın və kişilərdə MKC/gün, vt və O 2
Cədvəl 1 Şərait
MC/gün.
7,1
kişilərdə intensivliyi
əsas
min intensivliyi
il
6*20,1
Məsafə uzun olduqca (və yəqin ki, çox vaxt sərf edəndə), metabolizmin səviyyəsi aşağı olur. Maddələr mübadiləsinin intensivliyi 100 və 200 metr məsafəyə qaçan zaman 22 kvt təşkil edir. Bu marofon məsafəsinə qaçanlarla müqayisədə 13 dəfə çox olur. 10 san yüksək sürətlə qaçan zaman iş 200 KC çatır, bu kaloriliyinə görə 14 qr qlükozaya uyğun gəlir.
Maddələr mübadiləsinin intensivliyinin vasitəsiz üsulla təyini. Bu metod orqanizmin istilik itirməsini vasitəsiz üsulla (vasitəsiz kalorimetriya) təyininə əsaslanır. Hələ 1780-cı ildə Lavuaze canlı orqanizmdən xaric olan istiliyin miqdarını təyin etmək üçün üsul işləyib hazırlamışdır. Onun «kalorimetri» standart olmayan şəraitdə vasitəsiz üsulla maddələr mübadiləsinin intensivliyini müəyyən edir. Maddələr mübadiləsinin intensivliyini vasitəsiz üsulla təyini, bir hal üçün xüsusi ilə
downloaded from KitabYurdu.org orqanizmdə qida maddələrin balansını müəyyənləşdirməklə, canlı orqanizmlərdə enerjinin saxlanması qanununun mövcudluğunu təsdiq etdi. Bundan başqa vasitəsiz kalorimetriya alınan nəticələrin dəqiqliyini müəyyən etmək üçün kontrol kimi istifadə edilə bilər. Kalorimetriya. Vasitəsiz kalorimetriya üsulu ilə qida maddələrinin xüsusi kalorimetrik bombada yandırmaqla canlı orqanizmdə müəyyən vaxt ərzində xaric olan istiliyin miqdarı lqr karbohidrat üçün - 4,1 kkal/qr, zülallar üçün - 5,3 kkal/qr, yağlar üçün - 9,3 kkal/qr müəyyən edilmişdir. Orqanizmdə karbohidrat və yağların oksidləşməsi zamanı ayrılan istiliyin miqdarı, kalorimetrik bombada həmin maddənin yandırılması zamanı ayrılan enerji ilə eynidir. Lakin zülalların orqanizmdə oksidləşməsi zamanı 5,3 kkal/qr deyil, 4,3 kkal/qr enerji yaranır. Belə ki, orqanizmdə zülallar müəyyən həddə qədər parçalanır, yəni su və CO 2 başqa, həm də kifayət qədər enerjisi olan sidik cövhəri əmələ gəlir. Orqanizmdə xaric olan enerjini vasitəli kalorimetriya, yəni oksidləşmənin məhsulu olan oksigenin miqdarını spiroqrafm və xüsusi cihaz «metabolizm arabası» vasitəsilə hesablamaqla müəyyən etmək olar. Tənəffüs əmsalı (TƏ) - xaric olan CO 2 və vahid vaxt ərzində sərf olunan O 2 təyin edilir. Tənəffüs əmsalı bədəndən kənar reaksiyalar, ayrıca orqan və ya toxuma və bütöv orqanizm üçün hesablana bilər. Fiziki sakit vəziyyətdə TƏ karbo- hidratlar üçün 1,0, yağlar üçün 0,70 (cədvəl 2).
təyini, orqanizm tərəfindən udulan oksigenin miqdarına əsaslanır. Bununla əlaqədar olaraq, udulan oksigen orqanizmdə hər bir bioloji oksidləşmə üçün istifadə olunur, amma oksigenin bədəndə saxlanması ehtiyatı çox böyük olmadığı üçün onun miqdarını (metobolizm intensivliyin göstəricisi) ağciyərlərə daxil olan oksigenin miqdarına görə müəyyən etmək olar. Bunu nəfəs verilən havada olan CO 2 miqdarına görə də təyin etməyə cəhd edilmişdir. Belə ki, CO 2 bədəndə toplanması sə 324 downloaded from KitabYurdu.org viyyəsi yüksəkdir. Lakin xaric olan CCL-nın, bədəndə hasil olanla uyğun gəlməsi şübhəlidir. Cədvəl 2 Tənəffüs əmsalı (TƏ) və enerji ekvivalenti (1KC=0,24 kkal)
enerji mübadiləsinin intensivliyi haqqında nəticə çıxarmaq lazımdırsa, onda mühakimə aşağıdakı kimi olmalıdır. Qlükozanm oksidləşməsi zamanı enerjinin xaric olması belə yazılır; C 6 H U 0 6 + 60 2
6C0 2 + 6H 2 0 + 2826KC (2) Bu reaksiyada 2826KC - 1 mol qlükozanm oksidləş- məsindən xaric olan enerjini göstərir (entrapiya), ancaq bu enerjinin müəyyən hissəsi (sərbəst entrapiya) hüceyrənin funksiyaları üçün istifadə oluna bilər. Enerjinin qiyməti. İstehsal olunan enerjinin miqdarı çox hallarda, adətən kütləyə uyğun və ya substratın həcminə görə ifadə edilir; 1 mol qlükozanm kütləsi 180 qr, amma 16 mol oksigenin kütləsi 6x22,4L=134,4L bərabərdir. Bundan belə görünür ki, lqr qlükozanm tam oksidləşməsi üçün 2826:180=15,7 KC xaric olması ilə müşayiət olunur. Beləliklə, qlükozanm enerji dəyəri 15,7 KC təşkil edir. Enerji ekvivalenti (kalori ekvivalenti) istehsal olunan enerjinin udulan oksigenin miqdarına uyğun olan miqdarına görə ifadə edilir. Belə halda yuxarıda verilən reaksiyada bu qiymət 1/ oksigenə görə 2826KC/134,4/= =21,0 KC bərabərdir. Lakin ümumi qidada olan karbohidratın qlükoza ilə müqayisədə enerji əhəmiyyəti daha yüksək olduğunu nəzərə alsaq, onda kar bo hidr atların oksidləşməsinin 1/ O 2 görə 21,1 KC təşkil edir. Tənəffüs əmsalı (və ya ağciyərlərdə qaz mübadiləsinin koffısenti) maddələr mübadiləsində istifadə olunan qida mad- dələrinin tipini göstərir. Bu göstərici aşağıdakı kimi göstərilir:
downloaded from KitabYurdu.org Tənəffüs əmsalı (TƏ)= ^ ^ obn CP 2 (J)
2 = istifadə olunan 0 2 Belə halda qlükozanın oksidləşməsi zamanı istifadə olunan oksigen xaric olunan karbon iki oksidə bərabərdir, belə ki, TƏ=1. Beləliklə, TƏ birə bərabər olan qiyməti karbohidratla- rın oksidləşməsinin xarakter göstəricisidir.
dəqiqədə 280 ml/dəq təşkil edir (havada temperatur, təzyiq və rütubətin standart qiymətində, standart həcm), amma tənəffüs əmsalının qiyməti, müstəsna olaraq 1,00 bərabər olur. Bu halda maddələr mübadiləsinin intensivliyi dəqiqədə 0,280-21,1=5,97 KC/dəq«9510 KC/sutka («98 VT) bərabər olur. Yağ turşusunda bir atom karbona az oksigen atomu gəlir, onların oksidləşməsi daha aşağı tənəffüs əmsalı ilə (0,7) xarakterizə olunur. Bunu tripalmitinin oksidləşməsindən görmək olar. Təmiz zülal mənşəli qidaların oksidlşməsi zamanı tənəffüs əmsalı 0,81 olur.
lenti (kiiocouüarla)
sullarına, digər komponentlərlə birlikdə su (gündə 350 ml), karbon iki oksid (dəqiqədə 230 ml/dəq), karbon oksidi (dəqiqədə 0,007 ml/dəq), sidik cövhəri (gündə 30 qr/gündə), həmçinin sidiklə ifraz olunan digər maddələr.
ona görə də sidik cövhərin və digər azot saxlayan maddələrin miqdarına görə zülalların katabolizmi intensivli-yinə
downloaded from KitabYurdu.org qiymət vermək olar. Qarışıq qidalarda dietada zülalların payına 16% düşür. Belə ki, sidikdə olan azotun miqdarını 6,25 vurmaqla katabolizmə uğrayan miqdarını bilmək olar. Orqanizmdə zülal mübadiləsinin səviyyəsinin normal olması, onun strukturunu və boyunu daimi saxlamaqda əhəmiyyəti böyükdür. Beləliklə, tənəffüs əmsalından enerji məhsulunun o hissəsini hesablamaq üçün istifadə etmək olar ki, o, yağların və zülalların katabolizmi ilə əlaqədardır, həmçinin bir litr oksigenin udulması zamanı nə qədər enerji istehsal olmasını hesablamaq üçün də istifadə etmək olar (cədvəl 3, 4). Tənəffüs əmsalının 0,1 dəyişilməsi enerji ekvivalentin 0,5KC/L O 2 dəyişməsinə uyğun gəlir. Cədvəl 4-də verilən məlumatlar metabolizmin vasitəli üsulla düzgün qiymətini təyin etmək üçün istifadə oluna bilər. Cədvəl 4 Ümumi metabolizmidə zülalın qiymətini nəzərə almadan energetik ekvivalentin tənəffüs əmsalından (TƏ) asılılığı Orta tənəffüs əmsalı 0,22 təşkil edir. TƏ 1,0
0,9 0,82 08 07 KC/L 0 2
20,6 20,2 20,1 19,6 Hesablama nümunəsi. Əvvəlki misalda olduğu kimi ok- sigenin udulması 280 ml/dəq təşkil edir, amma tənəffüs əmsalının qiyməti 0,82 təşkil edir (enerji ekvivalentin orta qiyməti 20,2 KC/L O 2 bərabərdir). Bu halda metobolizmin intensivliyi 0,280- 20,2«5,66KC/dəq«8150KC/gün (təqribən 94 vt). Əvvəlki misalla müqayisədə fərq 358 KC/gün və ya 4% təşkil edir.
istifadə olunan oksigenin miqdarı aşağıdakı üç amildən asılıdır. 1. Mübadilədə iştirak edən qidalı maddələrin tipindən. Belə müəyyən edilmişdir ki, tənəffüs əmsalı - karbohidratların oksidləşməsi zamanı - 1,0, yağların oksidləşməsi zamanı - 0,7
downloaded from KitabYurdu.org və zülalların oksidlşməsi zamanı isə-0,8 (cədvəl 2). 2. Hipervintilyasiyadan. Hipervintilyasiya zamanı orqa- nizmdən əlavə xaric olan CO 2 metobolik proseslər zamanı əmələ gələn CO 2 ilə əlaqəli olmayıb, toxuma və qanda olan CO 2 ilə
əlaqədardır. Qann və toxumalarda əlavə oksigen toplana bilmədiyi üçün, hipervintilyasiya udulan oksigenin həcminə təsir etmir. Hava balonunun doldurulması çox ağır psixoloji stress və süni tənəffüs (bu zaman ventilyasiyanm dəqiqəlik həcmi tələb olunan səviyyədən yüksək olur) və b. amillər hipervintilyasiyaya səbəb ola bilər. 3. Bir qida maddəsinin digər qida maddəsinə çevrilməsi zamanı. Bu hal qida rasionunun çox hissəsini karbohidratlar təşkil edəndə müşahidə edilir. Belə ki, yağlarda, karbohidrat- lara nisbətən oksigen az olur. Belə ki, həddindən artıq karbo- hidratla orqanizmi yüklədikdə ağciyərlərlə udulan oksigenin miqdarı aşağı düşür, tənəffüs əmsalı isə artır. Həddindən artıq qidalanma ən son halda tənəffüs əmsalının qiymətinin ördəklərdə 1,38, donuzlarda 1,59 arasında dəyişməsinə, aclıq dövründə və diabet zamanı tənəffüs əmsalı 0,6 qədər düşə bilər. Bu qlükozanın metobolizminin aşağı düşməsi zamanı yağ və zülalların mübadiləsinin intensivliyinin qüvvətlənməsi zamanı müşahidə edilir. Standart həcm. Havada temperatur və təzyiqin həqiqi qiymətindən asılı olmayaraq, nəticəni müxtəlif eksperimentlərdən alman rəqəmlərlə müqayisə etmək üçün oksigenin udulması intensivliyinin standart şəraitə uyğun hesablamaq lazımdır. Standart temperatur, təzyiq, rütubət üçün aşağıdakı şərait qəbul edilir; O 0 C, 760 mm.Hg.st. və quru hava. Yenidən hesablama koeffısentini düstura uyğun cədvəl rəqəmlərinə görə alırlar. v r -P t -f K ,o 273 0 760
273+ (
Vo-standart həcm, V - təyin edilən həcm, Pb - barometr təzyiqi, PH 2 o-spirometrdə su buxarı təzyiqi, t - təyin edilən qazın həcminin Selsi termometri ilə temperaturu. Tam orqanizmdə oksigenin mənimsənilməsini təyin etmək 328 downloaded from KitabYurdu.org üçün qapalı (şəkil 4) və açıq (şəkil 6) sistemdən istifadə edilir. Maddələr mübadiləsinin intensivliyini qapalı üsulla müəyyən edən zamanı təcrübədə vahid vaxt ərzində sərf olunan oksigeni təyin etmək lazımdır. Bu məqsəd üçün həm qapalı, həm də açıq respirator sistemlərdən istifadə olunur.
içərisi oksigenlə dolu olan spirometrdən nəfəs alır. Nəfəs vermə havası içərisində natrium karbonat olan və karbon iki oksidi udan rezervuardan buraxılır və bundan sonra qaz qarışığı yenidən spirometrə qayıdır. Qeyd olunan olunan spiro- qramma əyilmə bucağı ilə xarakterizə olunur (şəkil 4). Vahid vaxt ərzində sistemdən xaric olan oksigeni hesablamaq üçün əyilmə bucağının əyrisi müəyyən edilir. Əyilmə bucağının əyrisinin uzun olması sistemdən çox oksigen xaric olmasını göstərir. Qapalı sistemdə oksigen çox sərf olunduğu üçün sistem daimi oksigenlə təmin edilməlidir. Qapalı sistemin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, oksigeni təyin etməyə ehtiyac qalmır, çatışmayan cəhəti tənəffüs əmsalını təyin etmək mümkün deyil.
Natrium karbonat Şəkil 4. Qapalı sistemdə oksigenin udulmasının təyin edilməsi prinsipi. İnsan oksigenlə dolu zəngəbənzər qaz balonundan nəfəs alır; nəfəs verilən havadan xaric olan COı qaz ölçən cihaza qayıdana qədər natrium karbonat tərəfindən udulur. Ritmik dalğanın aşağı əyrisindən xətti çəkib, əyilmə bucağının əyrisini təyin etməklə, oksigenin udulma intensivliyinin surətinin əhəmiyyətini tapmaq olar (verilən vəziyyətdə 9,5L/dəq-dir). 329 downloaded from KitabYurdu.org Açıq sistem. Açıq respirator sistemdə nəfəs verilən və nəfəs alınan havanın getdiyi yol ayrılır. Adətən təmiz hava ilə nəfəs alınır, həm də nəfəs alman havanın yolunda onun həcmini, həmçinin O 2 və CO 2 qatılığım müəyyənləşdirmək üçün cihaz qoyulmuşdur. Nəfəs alman tənəffüs havasında qaz komponentlərinin miqdarı məlumdur. Ancaq istifadə olunan oksigeni və xaric olan CCh-ni hesablamaq lazımdır. Tənəffüs əmsalı 1 olarsa, onda hesab etmək olar ki, nəfəs verilən və nəfəs alınan havanın dəqiqəlik tutumu eynidir. Nəfəs vermə havası, nəfəs almaya nisbətən xaricə az verildikdə tənəffüs əmsalı 1,0 aşağı olur. Lakin tənəffüs əmsalı məlum olanda da dəqiqəlik tutumu Duqlas üsulu ilə təyin etmək olar (şəkil 5).
5. Duqlas kisəsi ilə oksigen qazının miqdarının təyini. Bu üsulda 10-15 dəqiqə ərzində kisəyə nəfəs vermə havası doldurulur (şəkil 5). Kisəyə nəfəs verən zaman burun sı- xıcı ilə sıxılır, təmiz hava klapandan kisəyə daxil olur. Kisədə olan havadakı O 2 və CO
2 miqdarı təyin edilir. Kisəyə toplanan bütün havanın həcmi qazometrin köməyilə təyin edilir.
downloaded from KitabYurdu.org A
Açıq sistem oksigenin udulması və karbon dioksidin xaric edilməsinin təyin edilməsi prinsipi. A. İnsan burnu sıxıcı ilə sıxıldıqdan sonra ikitərəfli klapandan muştuk vasitəsilə təmiz hava ilə nəfəs alır. Nəfəs verilən havanın miqdarı sorucu nasosla tənzim olunan qazometr (və ya pnevmotaxoqrafıya) vaitəsilə ölçülür. Bu cihaz nəfəs verilən havada mütənasib miqdarda bütün komponentləri olan nopsiyam almağa imkan verir. B. İnsan nəfəs alma və nəfəs verməni klapanı olmayan muştuk (və ya maska və ya kapşuyon) vasitəsilə həyata keçirir. Qaz analizatoruna saxlanma yerindən daxil olan oksigen və karbondioksidin miqdarı udulan oksigenin və xaric olan karbon dioksidin miqdarı ilə düz mütənasibdir. Tənəffüs və fosforlaşmanın bir-birindən ayrılması. Bir sıra kimyəvi maddələr ATF-sinetazinin proton kanalma toxunmadan (protonoforlar) protonları və digər ionları (ion- noforlar) membran arası boşluqdan membranla matrisə daşıya bilər. Bunun nəticəsində elektrokimyəvi potensial itir və ATF-in sintezi dayanır. Bu hadisə tənəffüs və fosforlaşmanın ayrılması adlanır. Ayrılmanın nəticəsində ATF-in miqdarı azalır, ADF isə çoxalır. Aralayan maddələrə misal, bir sıra dərman maddələri (məsələn, antikoaqluyant dikumarın) və ya
downloaded from KitabYurdu.org metabolitlər (məsələn, bilirubin və trioksin) ola bilər. 15.4. Zülal mübadiləsi Orqanizmin dörddən üçünü zülallar təşkil edir. 20-dən çox amin turşuları zülalların tərkibinə daxildir. Bir sıra zülal molekulları bir-birilə hidrogen əlaqəsi, elektrostatik qüvvə və ya sulfıhidril, fenol və b. qruplarla birləşmiş bir neçə peptid zəncirindən ibarət olur. Əvəz olunan və əvəz olunmayan amin turşuları. Orqa- nizmdə olan 20-dən çox amin turşusundan 10-nu arqinin, ba- lin, histidin, izoleysin, leysin, lizin, metionin, treonin, tripto- fan, fenilalanin hüceyrədə sintez oluna bilmədiyi üçün, orqanizmə qida maddələri ilə daxil olmalıdır.
bağırsaq borusunda zülalların parçalanmasının son məhsullaı amin turşularıdır. Qanda aminturşularının normal səviyyəsi 35-dən 65%- ə qədər təşkil edir. Qanda olan amin turşuları 510 dəqiqə müddətində hüceyrələrə daxil olurlar. Amin turşuları molekulları membranmdan hüceyrəyə fəal daşınma və diffu- ziya yolu ilə nəql olunurlar. Hüceyrəyə daxil olandan sonra fermentlərin təsiri ilə hüceyrə zülalları ilə birləşdiyi üçün, onların miqdarı hüceyrədə həmişə az olur. Bir çox hüceyrə daxili zülallar tez bir zamanda həzm fermenti lizosomin təsiri ilə amin turşularına çevrilib yenidən qana daxil ola bilirlər. Nüvənin xromosom aparatının zülalları və struktur zülalları (kallogen və əzələnin yığıcı zülalları) müstəsna təşkil edir və qanuna tabe olmurlar. Bu zülallar yenidən amin turşularına çevrilmir. Əgər amin turşularının plazmada olan miqdarı normadan aşağı olarsa, onda sərbəst amin turşuları hüceyrədən plazmaya keçərək onun plazmada qatılığını normal səviyyəyə çatdırır. Eyni vaxtda hüceyrə zülalları da amin turşularına parçalanır. Hüceyrə zülalı olan öz tələbatını təmin etdikdən sonra amin turşularının artığı yağlara və qlikogenə mübadilə olunur. Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|