Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Şəkil  1.  Qan  hüceyrələri. 

Qan  hüceyrələrinə  eritrositlər,  leykositlər  və 

trombositlər aid edilir. Eritrositlər və ya qırmızı qan cisimcikləri iki tərəfdən basıq, dairə 

formalı  nüvəsiz  hüceyrələrdir.  Leykositlər  və  ya  ağ  qan  cisimcikləri  müxtəlif  tip 

qranulaya malik kürə formalı nüvəli hüceyrələrdir. Trombositlər və ya qan lövhəcikləri 

sümük iliyində yerləşən gıqant hüceyrələr-meqakaro- sitlərin sitoplazmada hissələridir. 

A - eritrositlər. B-neytrofil. V -eozinofıl. Q- bazofil. D - limfositlər (kiçik və böyük). E - 

monosit. J -trombositlər. 

Periferik  qanda  qanyaradıcı  üzvlərdə  yaranan  qan  hü-

ceyrələri  dövran  edir.  Bura  qırmızı  sümük  iliyi  və  limfoid  sis-

teminin  orqanları  (timus,  dalaq,  limfa  düyünləri  və  limfoid  fol- 

likullar) aiddir. Qırmızı  sümük iliyində eritroblast  hüceyrələrində 

eritroid  hüceyrələr  formalaşır,  qana  eritrositlər  və  retiku-  lositlər 

daxil olur, milloid hüceyrələr - dənəli leykositlər əmələ 

11 

downloaded from KitabYurdu.org

gəlir,  qana  çöp  və  seqment  nüvəli  neytrofıl  leykositlər,  yetişmiş 

bazofillər  və  eozinofil  leykositlər  daxil  olur.  Limforid  sistemin 

orqanlarında T və B-limfositlər yaranır və qana daxil olurlar. 

9.4.  Homopoez, eritropoez, eritrositlər. 

Hemoliz 

Homopoez. İlk dəfə P.F.Lanq qan sistemi məfhumunu irəli 

sürmüşdür.  Bu  sistemə  sümük  iliyi,  qaraciyər,  dalaq,  limfa 

düyünləri aid edilir. 

Qanyaranma  -  əsas  qanyaradıcı  hüceyrələrdə  müəyyən 

homopez  hüceyrələrin  sələflərinin  yaranması,  onların  prolife- 

raksiya  və  diferentsirovka,  həmçinin  spesifik  mikroəhatə  he- 

mopoez  amillərinin  təsiri  altında  qanın  hüceyrəvi  elementlərinin 

yetişməsidir. Prenatel dövrdə homopez bir sıra inkişaf etməkdə olan 

orqanlarda baş verir. 

Anadan  olandan  sonra  qanın  yaranması  uşaqlarda,  ye-

niyetmələrdə  və  yaşlı  adamlarda  yastı  sümüklərin  qırmızı  sümük 

iliyində (kəllə, qabırğa, döş sümüyü, fəqərələr, çanaq sümükləri) və 

borulu  sümüklərin  epifızlərində  həyata  keçirilir.  Limfositlər  üçün 

isə  qanyaradıcı  dalaq,  timus,  limfa  düyünləri,  müxtəlif  orqanların 

tərkibində olan limfoid follikullar hesab edilir. 

Periferik  qanın  yetkin  hüceyrələri  qırmızı  sümük  iliyində 

yetişən sələflərindən inkişaf edir. 

Eritropoez.  Eritrositlərin  əmələ  gəlməsində  eritrpoezdə 

xarici amil kimi vitamin B

12

 (sianokobalamin) iştirak edir. Vitamin 

B

12

 və fol turşusu orqanizmə qida maddələri ilə daxil olur. Vitamin 

Bi

2

-nin  sorulması  üçün  mədə  vəziləri  mikropro-  teid  adlı  maddə 

ifraz  edir.  Mikoproteid  qanyaradıcı  orqanların  daxili  faktoru  ya 

Kestli  faktoru  adlandırılmışdır.  Daxili  faktor  əmələ  gəlmədikdə 

vitamin Bi

2

-nin qanyaradıcı üzvlərə təsiri dayanır və sümük iliyində 

eritrositlərin inkişafı ləngiyir. 

Fol turşusu orqanizmə ya qida maddələrinin tərkibində daxil 

olur və ya bağırsaq mikroflorası tərəfindən sintez olunur. Odur ki, 

qana fol turşusu və vitamin B

12

 daxil olmadıqda 

12 

downloaded from KitabYurdu.org

qanyaradıcı orqanların fəaliyyəti pozulur. 

Hər  hansı  səbəbdən  oksigen  aclığı  zamanı  qanda  eritro- 

sitlər çoxalır. Lakin sümük iliyinin yerli oksigen aclığı erit- ropoezi 

sürətləndirə bilmir. Oksigen aclığı zamanı (anemiya, nəfəs alınan 

havanın tərkibində oksigen az olduqda, yüksək yerlərdə yaşadıqda, 

tənəffüs  üzvlərinin  xəstəliyi)  böyrəklərdə  qanyaradıcı  maddə  - 

eritropoetinlər  əmələ  gəlir.  Heyvanın  böyrəklərini  çıxartdıqda 

qanda  eritropoetinlər  olmur.  Eritroid  sıranın  başlanğıcı  - 

eritrositlərin  unipotent  sələflərindən  (CFU-E)  formalaşan, 

eritropoezin  əsas  hüceyrəsi  və  ya  atəşə-  bənzər  vahidi  (BFU-E) 

hesab edilir. Sonuncu proeritrob-lasta başlanğıc verir və ya (CFU-

E)  onun  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Sonrakı  diferensirofka  Hb 

miqdarının  artmasına  və  nüvənin  itməsinə  səbəb  olur. 

Proeritroblastdan  poliferatsiya  və  diferensirovka  yolu  ilə  ardıcıl 

olaraq  ertroblastlar  inkişaf  edir:  bazofıl  -»polixromotofil->oksifıl 

(normablast) və sonra bölünməyən formalar - retiklosit və eritrosit 

inkişaf  edir.  BFU-E-dən  normaoblasta  qədər  -  12  hüceyrə  nəsli, 

CFU-E-  dən  gecikmiş  normoblasta  qədər  isə  6  və  ya  nisbətən  az 

hüceyrə  bölünməsi  baş  verir.  Eritropoezin  müddəti  (əsas  hüceyrə 

BFU-E-dən eritrositə qədər) 2 həftədir. Eritropoezin intensivliyinə 

eritropoetin  nəzarət  edir.  Eritropoetin  böyrəklərdə  sintez  olunur. 

Eritropoetinin  əmələ  gəlməsi  üçün əsas stimul  -  qanda oksigenin 

miqdarının azalması hesab olunur (şəkil 2). 

Böyrəklərdə  sintez  olan  eritropoetin  qandan  çıxır  və 

eritrositlərin  (CFU-E)  unipotent  sələfi  və  eritroid  sıranın  sonrakı 

sümük iliyinə daxil olur. Nəticədə eritrositlərin qanda miqdarı artır. 

Uyğun olaraq böyrəklərə daxil olan oksigenin də miqdarı artır və 

eritropoetinin əmələ gəlməsini ləngidir. 

13 

downloaded from KitabYurdu.org

Oksigenin 

lozyiqinin 

artması 

♦ 

I 

I 

 ______ j ______  

Eritrositlərin 

əmələ gəlməsinin 

artması 

Şəkil 2. Eritropoezin tənzimi. 

Eritropez BFU-E vahidinin atəşəbənzər 

poliferatsiyasını interleykin - 3-ü stimulyasiya edir. Eritrositlə- rin unipotent sələfi olan 

CFU-E  eritropoetinə  həssas  olur.  Eritrositlərin  əmələ  gəlməsi  üçün  həlledici  amil 

böyrəklərdə, həmçinin dölün qaraciyərində eritropoetinin sintezini işə salan hipoksiyadır. 

Eritrositlər  rüşeym  dövründə  sümük  iliyindən  qana  daxil 

olanda  1-2  saat  müddətində  nüvəyə  malik  olur.  Eritrositlər  ana 

bətnində  qaraciyərdə  əmələ  gəlir.  Döl  anadan  olandan  sonra  isə 

bünlar  yalnız  sümük  iliyində  yaranır.  İlk  eritrositlər  mie-  loid 

toxumadan  əmələ  gəlir.  Hemoqlobin  və  eritrosit  sintezində 

tərkibində ferritin və siderofilin zülalları olan dəmir və riba- som 

iştirak  edir.  Eritroblastlar  sümük  iliyindən  qana  düşərək  bazofil 

maddə  ilə  zənginləşib  retikilosit  adlanır,  sonra  onlar  24-48  saat 

müddətində öz nüvələrini də itirərək, normab- lastlara, yəni normal 

eritrositlərə  çevrilirlər.  Eritrositlərin  120-  130-dan  sonra  ömrünü 

başa vurub sonra onlar əsasən qaraciyərdə və dalaqda parçalanırlar. 

Odur ki, bu orqanlara eritrositlərin «qəbiristanlığı» deyilir. Ömrünü 

başa  vurub  parçalanmış  eritrositlərdən  əvvəlcə  öd  piqmenti 

bilirubin  əmələ  gəlir.  Ondan  isə  öd  kisəsi  və  onikibarmaq 

bağırsaqda biliverdin və urobilin əmələ gəlir. Biliverdin ödə rəng 

verir.  Uroblinin  bir  hissəsi  sidiyə  rəng  verir,  qalan  digər  hissəsi 

sümük iliyinə təsir edir və qanın yaranmasına səbəb olur. Urobilin 

həm də ster- kobilin adlı piqmentə çevrilərək nəcisə rəng verir. 

Eritrositlər. (bax: şəkil 1 A) - diametrləri 7-8 mkm 

Oksigenin 

təzyiqinin 

azalması 

Eritrositlərin 

■ miqdarının • 

 

14 

downloaded from KitabYurdu.org

(normasitlər), qalınlığı 2,2 mkm, həcmi isə 90 mkm olan, nüvəsiz 

hüceyrələrdir.  Hesablamalara  görə  bir  dəqiqə  müddətində  160 

milyona qədər qırmızı qan cisimcikləri əmələ gəlir. Qırmızı sümük 

iliyindən qana daha çox nüvəli eritrositlər-re- tikulositlər daxil olur. 

Onlarda  formalaşmış  eritrositlərdən  fərqli  olaraq,  ribosomlar, 

mitoxondiri  və  Holçi  kompleksi  olur.  Qana  daxil  olan 

retkulositlərin miqdarı bütün dövran edən qanda olan qırmızı qan 

cisimciklərinin 1%-i qədər olur. 

Eritrositləri  saymaq  üçün  Koryayevin  hesablama  ka-

merasından  və  ya  avtomatik  elektron  hesablama  cihazlarından 

istifadə edilir. Adətən 1 mkl qanda olan qırmızı qan ci- simciklərini 

sayırlar. Eritrositlərin miqdarı qadınlarda - 3,9- 4xl0

12

// və ya 4,0-

4,5  milyon,  kişilərdə  -  4,0-5,2xl0

12

//  və  ya  4,5-5,1  milyon  olur. 

Qanda  eritrositlərin  sayının  azalmasına  polisistemiya  (yunanca 

poly-sosytos - hüceyrə, naima - qan) çoxalması eritropeniya deyilir. 

Eritrositlərin ümumi səthi bədən səthindən 1500 dəfə çox, 3000 m

2

 

qədərdir. 

Hemoliz. Qanın bir çox xəstəliklərində (məsələn, sarılıqda, 

leykozda)  eritrositlərin  ölçü  və  formaları  onların  osmotik 

rezistenliyi dəyişir, bu isə qırmızı qan cisimciklərinin hemolizi- nə 

-  dağılmasına  səbəb  olur.  Buna  səbəb  hüceyrəətrafı  mühitdə 

mayenin osmotik təzyiqinin dəyişilməsi onlarda su mübadiləsinin 

pozulmasına  səbəb  olur.  Məsələn,  içərisində  3%-li  NaCl  olan 

hipertonik məhlula qan töksək, eritrositlər suyu itirməklə büzüşür, 

yəni plazmolizə uğrayır, əksinə, 0,3%-li hi- potonik məhlula qanı 

əlavə  etsək,  onda  su  tədricən  eritrosit  hüceyrələrinə  daxil  olaraq 

tədricən  onları  şişirdir  və  dağıdır,  yəni  bu  zaman  hemoqlobin 

eritrositlərdən  çıxaraq  plazmaya  qarışır  və  plazma  şəffaf  qırmızı 

rəng alır - hemoliz baş verir. Belə qana lak qan deyilir. Bu proses 

osmotik hemoliz adlanır. 

Beləliklə, əmələ gəlmə səbəbindən asılı olaraq hemoli- zin 

bir neçə növü müəyyən edilir: 

Mexaniki hemoliz - ampulada qanı bərk çalxaladıqda; 

Termiki hemoliz - temperaturun təsiri nəticəsində; 

Kimyəvi  hemoliz  -  eritrosit  qlafında  zülal  lipid  qişasının 

(saponin, benzol, efir, xlorform, öd turşuları, spirt və s.) 

15 

downloaded from KitabYurdu.org

təsirindən həll olması nəticəsində əmələ gəlir. 

Bioloji hemoliz - heyvan və ya bitki mənşəli hemolizlər, an, 

qurd, ilan zəhərləri, bakteriya toksinlərinin qan hemolizlərinin təsiri 

nəticəsində baş verir (qan qrupları müvafiq gəlmədikdə). 

Normada  insan  qanının  minimum  osmotik  davamlığı 

0,48%, maksimum 0,32% təşkil edir. 

Qırmızı  qan  cisimciklərinin  yaş  xüsusiyyətləri.  Anadan 

olandan  sonra  həyatın  birinci  saatlarında  qanda  qırmızı  qan 

cisimciklərinin  sayı  çox  -  6,0-7,0xl0

12

/l  olur.  Yeni  anadan  olmuş 

uşaqlarda eritrositlərin diametri iri, retikulositlərin miqdarı isə çox 

olur.  Postnatal  inkişafın  ilk  günü  müddətində  qırmızı  qan 

cisimciklərinin  sayı  azalır,  10-14  günündə  isə  sayı  yaş-  lılardakı 

səviyyəyə  çatır,  azalması  isə  davam  edir.  3-6  yaşlarda  minimal 

göstərici  müşahidə  edilir  (fizioloji  anemiya).  Bu,  erit-  rositin 

miqdarının  qaraciyərdə  sintezinin  azalması  və  böyrəklərdə  isə 

hazırlanması  ilə  əladəqar  olur.  Həyatın  3-4-cü  ilində  qırmızı  qan 

cisimciklərinin  sayı,  yaşlılardakı  normal  səviyyədən  aşağı  olur, 

başqa sözlə 4,5xl0

12

/l az olur. Cinsi yetişkənlik dövründə qırmızı 

qan  cisimciklərinin  sayı  sağlam  normal  adamlardakı  səviyyəyə 

çatır. 

Eritrositlərin  hüceyrə  membranı  çox  plastikdir.  Bu  hü-

ceyrəyə deformasiya olmaqla və kapillyarlarm 3-4 mkm olan dar 

diametrlərini asan keçməyə səbəb olur. 

9.5.  Hemoqlobin 

Eritrositlərin qana qırmızı rəng verən bərk hissəsinin 90%-

ni hemoqlobin adlanan maddə təşkil edir. 

Hemoqlobin  sadə  qlobin  zülalından  və  dörd  molekul 

hemdən  ibarətdir.  Hem  isə  protoporfirinlə  1  atom  ikivalentli 

dəmirin  (Fe

++

)  birləşməsindən  əmələ  gəlmiş  mürəkkəb  üzvi 

maddədir. Hemoqlobinin molekul çəkisi 68000-dir. 

Hem  molekulunun  tərkibindəki  dəmir  atomu  oksigeni 

asanlıqla  özünə  birləşdirir  və  ya  verir.  Bu  zaman  dəmir  valent- 

liyini dəyişmir. 

16 

downloaded from KitabYurdu.org

Hemin  molekulundakı  karboksil  qruplarından  biri  bir 

molekul qlobinlə birləşib hemoqlobinə çevrilir. 

Praktik  olaraq  eritrositin  bütün  həcmini  tənəffüs  zülalı  - 

hemoqlobin (Hb) tutur. 

Hb-nin  əsas  funksiyası  Ch-ni  daşımasıdır.  Orqanizmin 

inkişafının  müxtəlif  vaxtlarında  əmələ  gələn  və  qlobin  sırasının 

quruluşu  və  oksigenlə  yaxınlığına  görə  fərqlənən  bir  neçə  tip 

hemoqlobin mövcuddur. 

Embrional Hb (Ç -və s -sıra) 19 günlük embrionda əmələ 

gəlir, eritrosit hüceyrələrdə hamiləliyin ilk 3-6 aylarında fəaliyyət 

göstərir.  Fetal  Hb  (HbF-ör2^2)  hamiləliyin  8-36  həftəsində 

meydana  çıxır  və  dölün  hemoqlobulinin  90-95%-ni  təşkil  edir. 

Sağlam yaşlı adamlarda HBA formalaşır. 

Oksihemoqlobin. Ağciyərlərdə oksigenin parsial təzyiqinin 

yüksəlməsi  şəraitində  (PO

2

),  Hb-in  O

2

  ilə  birləşir  və  ok-

sihemoqlobin  (HbÜ

2

)  əmələ  gətirir,  oksihemoqlobin  oksigeni 

toxumalar  gətirir.  Burda  O

2

  asanlıqla  azad  olur,  oksihemoqlobin 

oksigensizləşmiş Hb halına keçir (HbH) (şəkil 3). 

Oksigenin assosiasiya (Hb02) və dissosiasiyası (HbH) üçün 

dəmir  atomu  hema  bərpa  vəziyyətində  olmalıdır  (Fe

2+

).  Hema 

üçvalentli  dəmir  ilə  birləşdikdə  (Fe

3+

)  oksigeni  çox  pis  daşıyan 

metahemoqlobin əmələ gəlir. 

Metahemoqlobin  (MetHb)-Hb,  dəmir  saxlayan  hema 

üçvalentli  formada  (Fe

3+

)  oksigeni  daşımır;  onunla  möhkəm 

birləşir  və  nəticədə  axırıncının  dissosiayası  çətinləşir.  Bu  mete- 

hemoqlobinə və qaz mübadiləsinin qaçılmaz çətinləşməsinə səbəb 

olur. MetHb əmələ gəlməsi anadangəlmə və qazanılma ola bilər. 

Eritrositlərə  qüvvəli  oksidləşdiricilərin  təsiri  buna  səbəb  olur. 

Bunlara nitratlar və qeyri-üzvi nitridlər, sulfanila- midlər və yerli 

anestetiklər (məsələn, lidokain) aiddir. 

Karboksihemoqlobin  -  oksigenin  çox  pis  daşıyıcısıdır. 

Hemoqlobin  02-nə  nisbətən  200  dəfə  asan  monooksid  karbonla  - 

karbon  oksidlə  -  CO  (dəmqazı)  ilə  birləşir  və  karbooksi- 

hemoqlobin dəmqazım əmələ gətirir. Dəm qazı ilə zəhərlənmələr 

zamanı təcili təmiz havaya çıxarmaq lazımdır. 

Qlükozalaşdırılmış hemoqlobin (HbAic)-(HbAı), ona 

17 

downloaded from KitabYurdu.org

modifısirə  olunmuş  kovalent  qlükoza  birləşmişdir  (normada  5,8-

6,2%).  Şəkərli  diabet  xəstəliyinin  ən  mühüm  göstəricilərindən 

birincisi HbAı

c

 miqdarının 2-3 dəfə artmasıdır. Bu hemoq- lobinin 

oksigenlə yaxınlığı, adi hemoqlobinə nisbətən zəif olur. Skelet və 

ürək əzələsində olan xüsusi hemoqlobin mioqlo-bin adlanır. Bunun 

prostetik qrupu hemoqlobin molekuluna bənzəyir. 

İnsanda  mioqlobin  ümumi  oksigenin  14%-ə  qədərini 

birləşdirə  bilir.  Bu  isə  işləyən  əzələnin  oksigenlə  təmin  olun-

masında böyük rol oynayır. 

Orta  yaşlı  sağlam  adamların  qanında  hemoqlobinin  orta 

səviyyəsi  kişilərdə  14,5q%  (145q/l),  13,0-16q%  (130-160  q/1), 

qadınlarda isə 13q% (130 q/1), 12,0-14,0q% (120-140q/l) arasında 

tərəddüd  edir.  Yəni  100  ml  qanda  hemoqlobinin  mütləq  miqdarı 

16,67q%,  yəni  160,7q/l-ə  bərabər  olur.  Hemoqlobinin  qanda 

ümumi miqdarı təxminən 700 qramdır. 

Qanda  hemoqlobini  bir  çox  üsullarla  təyin  etmək  olar. 

Oksihemoqlobinlə  zəngin  olan  qana  bir  qədər  qırmızı  qan  duzu 

əlavə edib, oksihemoqlobini methemoqlobinə çevirirlər. Bu zaman 

azad olunmuş oksigenin miqdarı Van Slayk və ya Bar- kroft cihazı 

ilə  müəyyən  edilir.  Sonra  0°  temperatur  və  760  mm  təzyiqdə  lq 

hemoqlobinin 1,34 ml oksigeni özünə birləşdirə biləcəyini nəzərə 

alıb,  hemoqlobinin  orta  miqdarını  hesablayırlar.  Buna 

hemoqlobinin  oksigen  tutumu  da  deyirlər.  Normada  19  ml-ə 

bərabər olur. 

Hemoqlobinin  miqdarını  təyin  etmək  üçün  ən  sadə  üsul 

kalorimetrik  üsuldur.  Bunun  üçün  Sali  hemometrindən  istifadə 

olunur. 

Klinikada  eritrositlərin  hemoqlobinlə  doyma  dərəcəsini 

rəng göstəricisinə görə təyin edirlər. Normada rəng göstəricisi 0,8-

1-ə  bərabər  olur.  Belə  göstəriciyə  malik  eritrositlər  normo-  xrom 

adlanır. Rəng göstəricisi 1-dən çox olan eritrositlərə hi- perxrom, 

0,8-dən az olana hipoxrom deyilir. 

18 

downloaded from KitabYurdu.org

9.6.  Oksigenin daşınması 

Qan hər gün ağciyərlərdən toxumalara 600L O

2

 aparır. 

02

-

in az bir hissəsi qanla fiziki həll olmuş halda olur. Oksigenin qanda 

miqdarı  oksigenin  parsial  təzyiqindən  (PO

2

)  asılılığı  şəkil  3,  4 

verilmişdir. 

 

Şəkil 

3. 

O

2

  və  CO

2

  qanla  daşınması. 

A.  CO

2

  və  H

+

  toxumalarda 

hemoqlobin  kompleksində  02-nin  azad  olmasına  təsiri  (Bor  effekti).  B.  Ağciyərlərdə 

dezoksihemoqlobinin oksigenizasiyası və CO

2

 əmələ gəlməsi və xaric olması. 

 

Şəkil 4. Qanla CO

2

 daşınma mexanizmi. 

19 

downloaded from KitabYurdu.org

Qanda qazın fiziki həllolması. Henri qanununa görə qanda 

həll olmuş O

2

-İ

11

 və ya hər hansı bir qazın miqdarı, hər hansı digər 

bir qazm  miqdarı və oksigenin  parsial  təzyiqi (PO

2

) və müəyyən 

qazm  həllolma  əmsalı  ilə  mütənasibdir.  Oksigenin  qanda  fiziki 

həllolması, C02-nin həll olmasına nisbətən 20 dəfə azdır, həm də 

bu həllolma hər iki qaz üçün çox cüzidir. 

Qanın oksigen tutumu - Hbo

2

 ilə mümkün olan maksimal 

birləşməsi - nəzəri olaraq lqr Hb-nə 0,062 mml O

2

  (1,39 ml O

2

), 

(real miqdar isə bir qədər az - lqr Hb 1,34 mlOı) təşkil edir. Normal 

sağlam adamlarda kişilər üçün-9,4 mmol// (210 ml Oılt), qadınlar 

üçün isə - 8,7 mmol// (195 ml Odt). 

PH.  PCO

2

  və  Bor  effekti.  PH  təsiri  ilə  əhəmiyyətlidir. 

Hidrogen  göstəricilərinin  azalması  (turşu  tərəfə  meyl  -  asidoz 

zonası) hemoqlobinin dissosiasiya əyrisini sağa doğru sürüşdürür, 

bu  O

2

  dissosiasiyasına  səbəb  olur),  PH  artması  isə  (qələvi  tərəfə 

hərəkət - alkaloz zonası) Hb dissosiasiyasının əyrisini sola hərəkət 

etdirir (bu O

2

 affinetetini artırır) (şəkil 5). 

Oksihemoqlobinin  dissosiasiya  əyrisinə  PC02-nin  təsiri 

hidrogen  göstəricisinin  əhəmiyyətli  dərəcədə  dəyişməsi  hesabına 

həyata keçirilir: C02-nin toxumalardan qana daxil olması zamanı 

PH azalması baş verir, bu isə O

2

 dissosiasiyasına və onun qandan 

toxumalara diffuziyasma səbəb olur. Əksinə, ağciyərdə C

02

 qandan 

alviollara  keçir,  bu  isə  PH-in  artmasına,  başqa  sözlə  Ch-nin  Hb 

birləşməsinə səbəb olur. Bu CO

2

 və H

+

- nin 

02

-nin Hb-nə affmeteti 

Kristian Borun effekti kimi məlumdur (dahi fizik Nilis Borun atası). 

Beləliklə,  Borun  effekti  CO

2

  miqdarının  artması  zamanı  PH 

əhəmiyyətli  səviyyədə  dəyişməsinə  əsaslanır  və  ancaq,  hissəvi  - 

CCh-nin  Hb-lə  birləşməsinə  əsaslanır.  Bor  effektinin  fizioloji 

nəticəsi  -  O

2

  qandan  toxumaya  diffuziyasmm  asanlaşması  və 

molekulyar  oksigenin  ağciyərin  arterial  qanı  ilə  birləşməsinin 

asanlaşmasıdır. 

Temperatur.  Temperaturun  Hb  affmetetin  O

2

  təsirinin 

əhəmiyyəti  homoyoterm  heyvanlar  üçün  nəzəri  olaraq  yoxdur, 

lakin bir sıra hallarda mühüm ola bilər. Belə ki, intensiv əzələ işi 

zamanı bədənin temperaturu yüksəlir, bu isə dissosiasiya əyrisinin 

sağa hərəkətinə səbəb olur (Ch-nin toxumaya daxil 

20 

downloaded from KitabYurdu.org

olması  artır).  Temperaturun  azalması  zamanı  (xüsusilə  barmaqlar, 

dodaq,  qulaq  seyvanı)  dissosiasiya  əyrisi  sola,  başqa  sözlə  O

2

 

affinenti artır; belə ki, C>

2

-nin toxumalara daxil olması baş vermir. 

 

Şəkil 5. 

Qanda oksihemoqlobinin dissosiasiyasınm 

PCh-dən asılılığı. 

Şəkildə  əyrinin  sağa  sürüşməsi  hemoqlobini 

O2-İƏ 

az 

doymasım və ya sol sürüşməsi isə oksigenlə çox doymasını göstərir. 

Əyridə dairəcik vəziyyəti hemoqlobinin oksigenlə yarım doymasma 

uyğun gəlir 

(S0.5).

 

Qlükolizin aralıq məhsulu olan 2,3-Bifosfoqliserat (BFQ) - 

eritrositlərdə  qatılığı  Hb-nin  molekulyar  qatılığı  qədər  olur.  BFQ-

Hb-lə  birləşir.  Bu  isə  Hb-in  dissosiasiya  əyrisini  sağa  sürüşdürür. 

Belə  ki,  qlükolizin  güclənməsi  zamanı  (an-  aerob  oksigenləşmə) 

eritrositlərdə BFQ-nin qatılığı artır, bu isə orqanizmin hipoksiyaya 

uyğunlaşma  mexanizmi  hesab  olunur.  Hansı  ki,  ağciyər,  anemiya 

xəstəliyində yüksəkliklərə qalxan zaman müşahidə edilir. 

Belə ki, dəniz səviyyəsindən 4 km yüksəkliyə uyğun 

21 

downloaded from KitabYurdu.org

laşma  dövründə  BFQ-nin  qatılığı  iki  gündən  sonra  iki  dəfə  artır. 

Aydındır  ki,  bu  Hb-nin  oksigenlə  əlaqəsini  azaldır  və  ka- 

pillyarlardan  toxumalara  daxil  olan  molekulyar  oksigenin  (O

2

) 

miqdarını artırır (şəkil 5). 

COi-nin nəqliyyatı (daşınması). CCh-da Cfi-en kimi, qanla 

fiziki  həll  olmuş  və  kimyəvi  birləşmiş  halda  daşınır.  CCE-nin 

kimyəvi birləşməsi zamanı H

+

 ionları əmələ gəlir: 

C0

2

 + H

2

0 <-> H

2

C

O

3

 <-» 

H

+

HCO

; 

R - NH, + C 0

2

± * R - N H - C O O ~  + H

+

 

Hər  iki  reaksiyadan  görünür  ki,  CCE-nin  kimyəvi  bir-

ləşməsi  H

+

  ionların  əmələ  gəlməsi  ilə  gedir.  Beləliklə,  CC>

2

-nin 

kimyəvi birləşmə üçün H

+

 ionların neytrallaşdırılması lazımdır. Bu 

vəzifəni hemoqlobin buffer sistemi yerinə yetirir (şəkil 24-9, şəkil 

24-10).  Böyük  qan  dövranının  kapillyarlarmda  HbCE  oksigenini 

verir,  qana  isə  CO

2

  daxil  olur.  Eritrositlərdə  karboanhidrazanm 

təsiri  ilə  karbon  qazı  (CO

2

)  su  ilə  (H

2

O)  qarşılıqlı  təsirdə  olub, 

HCO

3

 və H

_

 dissosiasiya edən karbonat turşusunu (H

2

 CO

3

) əmələ 

gətirir. 

H

+

 ionları Hb birləşir (bərpaedici Hb-HHb), HC0

3

 isə 

eritrositlərdən qanın plazmasma daxil olur; əvəzində eritrosit- lərə 

ekvivalent  miqdarda  Ck  ionları  daxil  olur.  Eyni  vaxtda  CO

2

  bir 

hissəsi Hb birləşib karbohemoqlobini əmələ gətirir. 

Ağciyərlərin kapillyarlarmda, başqa sözlə, PCO

2

 aşağı P02-

nin  isə  yuxarı  parsial  təzyiqində  Hb  O

2

-İƏ  birləşib  və  ok- 

sihemoqlobini  (HbCh)  əmələ  gətirir.  Eyni  vaxtda  karboamin 

əlaqələrinin  parçalanması  nəticəsində  CO

2

  xaric  olur.  Bununla 

bərabər HC0

2

 qanın plazmasından Ck ionlarının əvəzinə erit- 

rositlərə daxil olur və Hb-dən onun oksigenasiyası anında ayrılan 

H

+

 qarşılıqlı təsirdə olur. Əmələ gələn karbonat turşusu isə H

2