Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

CO3 

karboanhidraza fermentinin təsiri ilə 

CO2 

və H

2

O parçalanır. CCh-

karbon qazı alviollara diffuziya edir və orqanizmdən xaric olur. 

Bor  effekti  kimi,  Xolden  effekti  də  mühüm  fizioloji 

əhəmiyyətə  malikdir.  Belə  ki,  böyük  qan  dövranının  kapillyar- 

larmdan 02-nin diffuziyası hesabına, qanın CO

2

 udma qabi 

22 

downloaded from KitabYurdu.org

liyyəti yüksəlir, nəticədə CO

2

 qana daxil olur. Əksinə, ağciyərlərin 

kapillyarlarında qanın oksigenizasiyası hesabına onun CO

2

  udma 

qabiliyyəti azalır və nəticədə CO

2

 alvollara «atılır». 

9.7.  Hemoqlobinin nıetabolizmi 

Qandan  eritrositlərin  xaric  edilməsi  3  cür  olur:  1)  Faqa- 

sitoz yolu ilə 2) Hemoliz nəticəsində və 3) Tromb əmələgəlmə yolu 

ilə. 

Hemoqlobinin  parçalanması.  Eritrositlərin  parçalanması 

zamanı Hb hem  və qlobulinə ayrılır. Qlobin,  başqa zülallar kimi 

aminturşularına  qədər  parçalanır,  hemin  parçalanması  isə  dəmir 

ionları, karbon-oksid (CO) və protonorfirin (verdoq- lobin, hansı ki 

ondan  bilirubini  bərpa  edən  bilverdin)  əmələ  gəlir.  Bilirubin 

albumin kompleksi ilə qaraciyərə daşınır, ordan isə ödün tərkibində 

bağırsağa daxil olur. Orda isə onun urobilipogenə çevrilməsi baş 

verir. Hemin bilirubinə çevrilməsini hematomaddədə izləmək olar 

(hemin tünd qırmızı rəngi yaşıl rəngə, sonra sarı rəngə çevrilir). 

Dəmirin  metabolizmi.  Dəmir  orqanizmin  bütün  sistem-

lərinin funksiyasında iştirak edir. Dəmirə gündəlik tələbat kişilərdə 

10 mq, qadınlarda isə 18 mq təşkil edir (hamiləlik və lak- tasiya 

dövründə  isə  38  mq  təşkil  edir).  Orqanizmdə  dəmirin  ümumi 

miqdarı  3,5  qr  (qadınlarda  3  qr)  olur.  Dəmir  eritropo-  ez  üçün 

mütləq  lazımdır.  Hüceyrədaxili,  hüceyrəxarici  və  ehtiyat  dəmir 

ayırd edilir. 

Dəmirin  əsas  hissəsi  hemanın  tərkibində  olur  (Hb,  mi- 

oqlobin, sitoxrom). Dəmirin bir hissəsi ferritin (qaraciyərdə, sümük 

iliyinin  makrofaklarında  və  dalaqda)  və  siderofılin  (qaraciyərin 

Fonkupffer  hüceyrələrində  və  sümük  iliyinin  makro-  faq 

hüceyrələrində)  tərkibində  olur.  Müəyyən  qədəri  isə  transferin 

tərkibində  olur.  Hemin  sintez  üçün  lazım  olan  dəmir  əsasən 

eritrositlərin  parçalanması  zamanı  xaric  olan  dəmirdən  alınır. 

Dəmirin mənbəyi - qida ilə daxil olan və eritrositlərin 

23 

downloaded from KitabYurdu.org

parçalanması zamanı xaric olan dəmirdir. 

Qida  ilə  daxil  olan  dəmir  onikibarmaq  bağırsaqda  və 

acıbağırsağın  yuxarı  şöbəsindən  ikivalentli  (Fe

2+

)  dəmir  qana 

sorulur.  Mədə-bağırsaq  traktından  qana  sorulması,  onun 

plazmadakı  qatıldığından  asılı  olaraq  nəzarətdə  olur.  Sorul-  manı 

askorbin, piroüzüm, kəhrəba, sorbit, alkoqol sürətləndirir, oksalat, 

kalsi preparatı, şor, süd və s. isə sorulmanı ləngidir. Orta hesabla 

gün ərzində 10 mqr dəmir nazik bağırsaqların selikli qişasının epitel 

hüceyrələrinə sorulur və orada toplanır. Buradan transferin dəmiri 

sümük iliyinə (eritropoez üçün cəmi 5% sorulmuş Fe

2+

), qaraciyərə, 

dalağa, əzələ və digər orqanlara daşıyır (ehtiyat üçün). Məhv olmuş 

eritrositlərin  dəmiri  transferinin  köməyilə  qırmızı  sümük  iliyinin 

eritroblast hüceyrələrinə daxil olur (90%-ə qədər), bu dəmirin bir 

hissəsi isə (10%) ferritin və hemosiderin zülalın tərkibində ehtiyat 

halında olur. 

Dəmirin  fizioloji  itirilməsi  nəcis  vasitəsilə  baş  verir. 

Dəmirin nəzərə çarpmayan hissəsi  isə tər və epidermis  Vasitəsilə 

olur.  Ümumi  bədəndən  xaric  olan  dəmir  gün  ərzində  -  lmqr/gün 

təşkil  edir.  Menstruasiya  qanı  və  döş  südü  ilə  itirilən  dəmir  də 

fizioloji hesab edilir. 

Əgər  dəmirin  gündəlik  itkisi  2mqr/gün  çox  olarsa,  dəmir 

çatışmazlığı başlayır. Bu zaman ən çox yayılmış xəstəlik ane- miya 

-  qan  və  ya  dəmir  azlığı,  başqa  sözlə  orqanizmdə  dəmir 

ehtiyatlarının azalması nəticəsi olan anemiya inkişaf edir. 

Qranulositopoez-dəıtəli leykositlər (şəkil 6). 

Qranulositlər  sümük  iliyində  əmələ  gəlir.  Neyrofıllər  və 

bazofıllər polipotent hüceyrələrdən - neytrofıllərin və basofıl- lərin 

(CFU-G) sələflərindən,  eozinofıllər isə  -  eozinofıllərin  (CFU-EO) 

sələfi  unipotent  hüceyrələrdən əmələ  gəlir. CFU-G və CFU-EO - 

qranlotsitlər  və  monositlərin  (CFU-GM)  sələfi  olan  -  polipeptid 

hüceyrələrin nəslidir. 

Qranlositlərin  inkişafı  zamanı  aşağıdakı  mərhələləri  ayırd 

etmək  olar:  Miloloblastlar—>promiositlər—>mieolisitlər  -

*metamieositlər-»çöpşəkill  və  seqment  nüvəli  qranlotsitlər  (şəkil 

6). 

24 

downloaded from KitabYurdu.org

 

Mielosit 

Çöpşəkilli 

Metamielosit teykositlər 

Seqmentnüvəli 

leykositlər 

 

Neytrofil 

Neytrofil 

 

Eozinofil 

Eozinofil 

 

Bazofil 

Bazofil 

Bazofil 

Şəkil 6. 

Qranulotsitopoez. Qranilositlərin sələfinin diferentsirovkası gedişində 

ayırd  edilir:  millosoblast,  promioblatsit,  mieotsit,  metamilolisit,  çöpşəkilli  və 

seqment nüvəli qranulositlər. 

9.8.  Monositopoez, trombositopoez, limfopoez 

Monositopoez. Monositlər və qranlositlərin ümumi sələfi - 

mieopoezin sələfi olan polipeptid hüceyrələrdən törəyən qranulosit 

və monositlərin  (CFU-GEMU) koloniyasını əmələ gətirən vahidi 

hesab edilir. 

Trombositopoez. Trombositlər sümük iliyində əmələ gəlir. 

Meqakarioblastlardan  sümük  iliyinin  ən  iri  hüceyrələri  (30-100 

MKM)-meqakariositlər inkişaf edir. 

Sümük iliyində olan meqakariotsitlərdən protromposi- tar 

psevdopodilər  əmələ  gəlir  və  kapillyarlarm  boşluğuna,  içərisinə 

daxil olur. Psevdopodilərdən trombositlər ayrılır və qan cərəyanına 

daxil 

olur. 

Meqakariotsitlər-meqakarioblastların 

sələfinin 

poliferatsiyasını  qaraciyərdə  əmələ  gələn  trombopoe-  tin 

stimulyasiya yerinə yetirir. 

Limfopoez.  Əsas  qanyaradıcı  hüceyrələrdən  (CFU-  blast) 

polipeptid hüceyrələr-limfopoezin sələfi (CFU-Ly) əmə 

25 

downloaded from KitabYurdu.org

lə gəlir, hansı ki, nəticədə B-limfopoezin sələvi - T-limfopoe- zin 

və  MK-hüceyrələrinin  sələfi  olan  hüceyrələrə  başlanğıc  verir.  B-

limfosirtlərin ilk sələfləri sümük iliyində, T-limfositlə- rininki isə - 

timusda  əmələ  gəlir.  Qanın  digər  hüceyrələrindən  fərqli  olaraq 

limfositlər  sümük  iliyində  deyil,  stimula  cavab  olaraq,  həm  də 

immun sistemin toxumasında da əmələ gəlir. 

Leykositlərin  əmələgəlmə  intensivliyi  (leykopoez)  birinci 

növbədə  nuklein  turşuları  və  onların  törəmələrinin  təsirindən 

asılıdır. Leykopoezi tənzim edən maddələr toxumanın zədələnməsi 

və  ya  iltihab  prosesləri  zamanı  meydana  çıxır.  Müəyyən 

olunmuşdur  ki,  adrenokortikotor  və  somatotrop  hormonların 

təsirindən qanda neytrofillərin miqdarı artır, eo- zinofıllər isə azalır. 

9.9.  Leykositlər və ya ağ qan cisimcikləri 

Leykositlər (yunanca Leukas - ağ) və ya ağ qan cisimcikləri 

- kürəyə bənzər formalı, rəngsiz, nüvəli hüceyrələrdir (şəkil 24-1). 

Leykositlər  dalaqda,  limfa  düyünlərdə  əmələ  gəlir.  Sağlam,  orta 

yaşlı adamın lmkl qanında 4000-9000 leykosit olur. Leykositlərin 

sitoplazmasmda  dənələr  olur.  Dənələrin  tipindən  asılı  olaraq, 

leykositlər  iki  böyük  qrupa  bölünür:  1)  dənəli  leykositlər  və  ya 

qranulositlər; 2) dənəsiz leykositlər və ya aqranulositlər. 

Dənəli leykositlərin protoplazmasında dənələr olduğu üçün 

belə  adlanır.  Qranulositlər  öz  növbəsində  üç  növə  bölünür: 

eozinofıllər, bazofıllər və neytrofıllər. 

Beləliklə, leykositlərin ayrı-ayrı növləri arasındakı bu faiz 

nisbəti leykositar formula adlanır (cədvəl 1). 

Cədvəl 1 

Dənəli leykositlər

 

Dənəsiz leykositlər

 

Eozinofil-

 

lər

 

bazo-

 

fıllər

 

neytrofillər

 

limfo

 

sitlər

 

monosit-

 

lər

 

gənc

 

nüvəli

 

çubuq

 

nüvəli

 

seqment

 

nüvəli

 

 

 

2-4

 

0,5-1

 

1-0

 

3-5

 

54-67

 

25-40

 

4-8

 

26 

downloaded from KitabYurdu.org

Leykositar formanın öyrənilməsi, kliniki təcrübə üçün çox 

mühüm  əhəmiyyəti  var.  Ona  görə  ki,  leykositlər  qanın  digər 

elementlərinə nisbətən həm daxili, həm də xarici mühitdə baş verən 

dəyişikliklərə, xüsusilə iltihabı proseslərə cavab verir. 

Müəyyən  xəstəliklər  zamanı,  məsələn,  bağırsaq  qurdu 

xəstəliklərindən  eozinofillərin,  sepsisdə  neytrofillərin  artması 

müşahidə edilir. 

Nüvə.  Dənəli  leykositlər  müxtəlif  formalı  nüvələrə  ma-

likdir. Buradan da onların adı - polimorf nüvəli leykositlər adlanır. 

Limfositlər və monositlərin dənə formalı nüvələri olmur. Bunlar - 

mononuklear leykositlərdir. 

Hərəkiliyi. Leykositlər qan cərəyanından passiv hərəkətləri 

üçün istifadə edirlər. Leykositlərin yığıcı zülalları (ak- tin, miozin) 

var  və  onlar  fəal  yerdəyişməyə  malikdirlər.  Bu  onlara  qan 

damarlarından  çıxıb  endotel  hüceyrələri  arasına  fer-  ment  ifraz 

etməyə imkan verir. Nəticədə ifraz etdikləri fer- mentlərin təsiri ilə 

endotelin 

bazal 

membranmı 

parçalayırlar. 

Leykositlərin 

miqrasiyasına  (xemokinez,  xemotaksis)  müxtəlif  maddələr,  o 

cümlədən xemotraktan nəzarət edir. 

Funksiyalar. Leykositlər mikroorqanizmləri məhv edərək 

müdafiə  reaksiyalarında  iştirak  edirlər.  Yalançı  ayaqları  ilə  yad 

cisimləri, toxumaların çöküntü məhsullarını sitoplaz- masına daxil 

edib həzm edir. Himoral və hüceyrə immunitetini həyata keçirir. 

Beləliklə,  leykositlərin  əsas  vəzifəsi  qana  və  toxumalara 

daxil  olmuş  mikroblardan  orqanizmi  müdafiə  etməkdir.  Bunun 

üçün,  kapillyar  damarların  divarından  çıxıb,  qan  damarlarını  tərk 

edərək bütün bədənə yayılır. Əsasən, əvvəlcə orqanizmin yad cisim 

düşmüş  yerinə  toplaşıb,  sonra  mikroorqa-  nizmə  yaxınlaşaraq 

amyöb  kimi  yalançı  ayaqcıqları  ilə  onu  hər  tərəfdən  əhatə  edib, 

udub, həzm etməkdir. Bu mübarizədə leykositlərin özləri də məhv 

olur  və  nəticədə  onların  «cəsədlərin-  dən»  irin  əmələ  gəlir. 

Orqanizmə  düşmüş  zərərli  mikroorqa-  nizmlərin  leykositlər 

tərəfindən udulması prosesi faqositoz (faqo-əridilmə, faqosit əridici 

hüceyrələr), leykositlərin özü isə 

27 

downloaded from KitabYurdu.org

faqositlər adlanır. Faqositoz haqqında təlimi ilk dəfə görkəmli rus 

alimi  I.İ.Meçnikov  yaratmışdır.  I.İ.Meçnikov  bütün  leyko-  sitləri 

faqositoz  prosesində  iştirak  etməsinə  görə  iki  qrupa  ayırır: 

makrofaqlar və mikrofaqlar. Makrofaqlara - limfosit və monositlər, 

mikrofaqlara isə neytrofıllər aid edilir. 

Qanda  leykositlərin  miqdarı.  Sağlam  yaşlı  insanın  1  litr 

qanında  3,8-9,8xl0

9

  leykositlər  olur.  Leykositlərin  sayının 

artmasına leykositoz, azalmasına isə leykopeniya deyilir. Məsələn, 

kəskin  bakterial  infeksiyalarda  qanda  neytrofillərin  miqdarı  artır 

(neytrofıl  leykositoz).  Virus  və  xroniki  infeksiyalar  zamanı 

limfositlərin  (limfositoz),  parazitlərin  iştirakı  ilə  əmələ  gələn 

iltihabi proseslərdə eozinofıllərin sayı artır (eozinofiliya). 

Fizioloji  leykositoz  -  qanın  həcm  vahidində  leykositlərin 

sayının  normadan  artıq  olması  vəziyyətinə  deyilir  (>9xl0

9

/L). 

Fizioloji  leykositoza  misal,  funksional  və  müdafiə  uyğunlaşma 

leykositozunu göstərmək olar. 

Orqanizm müəyyən funksiyalar yerinə yetirdikdə məsələn, 

hamiləlik zamanı, qida qəbulundan sonra və ya uzun müddətli fiziki 

işdən sonra funksional leykositoz əmələ gəlir. 

Müdafiə-uyğunlaşma  leykositozu  isə  iltihabi  proseslər, 

hüceyrə  və  toxumaların  zədələnməsi,  stress  reaksiyaları  zamanı 

inkişaf edir. 

Qan  hüceyrələrinin  yaş  dəyişiklikləri.  Anadan  olan 

uşaqlarda həyatın birinci saatlarında qanda qırmızı qan hüceyrələri 

yüksək olur və 6,0-7,0xl0

12

// təşkil edir. Anadan olmuş uşaqlarda 

retikulositlər  də  çox  olur.  Postnatal  inkişafın  ilk  sutkasında 

eritrositlərin miqdarı azalır, 10-14 günündə yaş- lılardakı səviyyəyə 

çatır  və  azalmaqda  davam  edir.  Minimal  göstərici  eritropoetinin 

səviyyəsi  aşağı  olanda  -  3-6  ayında  müşahidə  edilir  (fizioloji 

anemiya).  Bu  eritropoetinin  sintezinin  qaraciyərdə  azalması  və 

böyrəklərdə onun ilk hazırlanmasının başlanması ilə əlaqəli olur. 3-

4  yaşında  eritrositlərin  sayı  azalır  və  yaşlılardan  az  olur,  başqa 

sözlə, 1 litr qanda 4,5xl0

12

-dən az olur. Eritrositlərin miqdarı, cinsi 

yetişkənlik dövründə yaşlı- lardakı səviyyəsinə çatır. 

Leykositlər. Leykositlərin sayı yeni anadan olmuşlarda 

28 

downloaded from KitabYurdu.org

yüksək  olur  və  10-30xl0

9

//  təşkil  edir.  Neytrofillərin  sayı  60,5%, 

eozinofillərin  2%,  bazofıllərin  0,2%,  monositlərin  1,8%, 

limfositlərin  -  24%  təşkil  edir.  Birinci  iki  həftə  müddətində 

leykositlərin sayı 9-15xl0

9

// qədər azalır, 4 yaşında 7-13xl0

9

// qədər 

azalır.  14  yaşında  yaşlılara  xarakterik  olan  səviyyəyə  çatır. 

Neytrofil və eozinofillərin münasibəti yeni anadan olan uşaqlarda 

yaşlılardakı  qədər  olur.  Sonra  neytrofillərin  miqdarı  azalır, 

linforsitlərinki isə artır. 3-4 gündə isə bərabərləşir. 14 yaşında həm 

neytrofil və limfositlərin miqdarı yaşlılardakı səviyyəsinə çatır. 

Leykositlərin  yaşama  müddəti.  Dənəli  leykositlər  dövran 

edən  qanda  4-5  saat,  toxumalarda  isə  4-5  gün  yaşayır.  Təhlükəli 

toxuma  infeksiyalarında  qranulositlər  iltihab  nahiyəsinə  daxil 

olaraq  bir  neçə  saat  müddətinə  öz  funksiyalarını  yerinə  yetirərək 

parçalanırlar. 

Monositlər  qana  daxil  olduqdan  10-12  saat  sonra  to-

xumalara daxil olurlar. Toxumaya daxil olduqdan sonra ölçülərini 

artırır  və  toxuma  limfositləri  adlanırlar.  Bu  şəkildə  onlar  aylarla 

faqasitoz funksiyasını yerinə yetirənə qədər parçalanmadan yaşaya 

bilərlər. 

Limfositlər  qan  dövranına  limfa  düyünlərində  əmələ  gə-

ləndən  sonra  daxil  olurlar.  Bir  neçə  saat  keçəndən  sonra  onlar 

yenidən toxumaya qayıdırlar və sonra yenidən limfa vasitəsilə qana 

qayıdırlar.  Beləliklə,  limfositlərin  toxumadan  keçməklə  daimi 

dövranı  həyata  keçirilir.  Limfositlər  orqanizmin  tələbindən  asılı 

olaraq aylar və illərlə yaşaya bilirlər. 

Mikrofaqlar  və  Makrofaqlar.  Neytrofil  və  monositlərin 

əsas  funksiyaları  faqasitozudur.  Yəni  bakteriyaların,  virusların, 

zədələnmiş  və  ömrünü  başa  vurmuş  hüceyrələrin,  yad  cisimlərin 

hüceyrədaxili  parçalanmasını  həyata  keçirməkdir.  Neytrofıllər 

(müəyyən  səviyyədə  eozinofıllər)  -  yetişmiş  hüceyrələr  olub, 

müxtəlif  maddələri  faqasitozə  edirlər  (başqa  adı  faqasitoz  edən 

neytrofıllər - mikrofaqlar). 

Qanın monositlər i - yetişməmiş hüceyrələrdir. Monositlər, 

ancaq qana daxil olduqdan sonra yetişir və toxuma makrofaqı adını 

alır və xəstəlik əmələ gətirən amillərə qarşı 

29 

downloaded from KitabYurdu.org

mübarizə  etmək  üçün  uyğunlaşma  qabiliyyəti  qazanır.  Miko-  və 

makrofaqlar  amyöbvarı  hərəkət  sayəsində  toxumada  iltihab 

nahiyəsində  əmələ  gələn  maddənin  hesabına  stimulyasiya  olaraq 

yerini  dəyişir.  Neytrofll  və  makrofaqların  iltihab  nahiyəsinə 

hərəkətinə xemotaksis deyilir. 

Neytrofillər - daha çox sayı olan leykositlər tipidir. Onlar 

leykositlərin ümumi sayının 40-75%-ini təşkil edir. Neytrofillərin 

ölçüsü  qan  yaxmasında  -  12mkm;  toxumalara  miqrasiya  edən 

neytrofıllərin diametri 20 mkm-dək böyüyür. 

Sümük iliyində neytrofillər 7 gün müddətində əmələ gəlir, 

4 gündən sonra qan cərəyanına daxil olurlar və onlar 8-12 saat orda 

olur.  Yaşama  müddəti  8  günə  qədər  olur.  Yaşlı  hüceyrələr 

makrofaqlar tərəfindən faqasitozə edilir. 

Diferensirovka  dərəcəsindən  asılı  olaraq  çubuq  nüvəli  və 

seqment nüvəli neytrofillər ayırd edilir (şəkil 1, B). Çubuq nüvəli 

neytrofillər  -  nalşəkilli  nüvəli  yetişməmiş  formalı  hüceyrələrdir. 

Normada leykositlərin ümumi sayının 3-6%-ni təşkil edir. Seqment 

nüvəli  neytrofillər  -  yetişmiş  hüceyrələr  olub,  nazik  bağ  ilə 

birləşmiş 3-5 seqmentdən ibarət olur. 

Kəskin  irinli  -  iltihabi  xəstəliklər  zamanı  leykositozdan 

əlavə,  gənc  neytrofıllərin  (metamieolisitlər  və  mielositlərin) 

miqdarı  artır.  Bu  isə  bədəndə  ciddi  iltihabi  prosesin  olmasını 

göstərir. 

Neytrofillərin funksiyası. Neytrofillər qanda cəmi bir neçə 

saat olurlar və onlara xas olan funksiyaları isə qan damarlarından 

xaricdə iltihab nahiyəsində yerinə yetirirlər. Damarlardan çıxması 

isə,  xemotasis  nəticəsində  fəallaşmasmdan  sonra  baş  verir. 

Neytrofıllərin fəallaşmasına müxtəlif mənşəli bioloji fəal maddələr 

(trombositlərin  qranulunda  olan  möhtə-  viyyat  lipid  mediatorlar) 

təsir  edir.  Neytrofillər  stimulyasiya-  sından  əvvəl  ilk  saniyədə 

oksigen udulmasmı kəskin artırır və onun çox hissəsini istifadə edir. 

Bu  hadisə  respirator  (oksigen)  partlayışı  kimi  elmə  məlumdur. 

Bununla mikroorqanizmlər üçün toksiki olan H

2

O

2

, superoksid 0

2

“ 

və hidrooksil radikalı OH- əmələ gəlir. 

Neytrofillərin infeksiya nahiyəsinə çoxlu kimyəvi amil 

30 

downloaded from KitabYurdu.org

lərin  qatılıq  qradientinə  uyğun  miqrasiya  etməsinə  xemotaksis 

deyilir.  Bu  kimyəvi  maddələrin  əmələ  gəlməsi  və  ya  hüceyrənin 

zədələnməsi  və  mitoxondrinin  zülalının  parçalanması  zamanı 

əmələ  gəlir.  Fəallaşmış  neytrofilin  damarın  endoteinə  (daxili 

qişasına)  birləşməsinə  adqeziya  deyilir.  Endotelə  birləşdikdən  və 

ordan  çıxdıqdan  sonra  neytrofillər  ölçüsünə  görə  böyüyürlər  və 

amyöbvarı hərəkətlə iltihab ocağına hərəkət edirlər. 

Faqasitoz bir neçə mərhələdə həyata keçirilir. Faqasi- toza 

aid materialların əvvəlcədən spesifik müəyyən edilməsindən sonra 

hissəciyin  ətrafında  neytrofilin  membranın  invaqi-  nasiyası  və 

faqsomun əmələ gəlməsi baş verir. Sonra faqso- mun lizosomailə 

birləşməsi  nəticəsində  faqalizosoma  yaranır  və  bundan  sonra 

bakteriyanın  məhv  edilməsi  və  tutulmuş  materialın  parçalanması 

baş verir. Bunun üçün faqolizosoma pespripator partlayış zamanı 

əmələ  gələn  (H

2

O

2

  ilə  bir  sırada)  maddələr  daxil  olur:  lizosim, 

katepsin, 

elastaza, 

laktoferin, 

de- 

fenezin,  kationzülalı, 

mieloperoksidoza,  super-oksid  O

2

~  və  hidrooksil  radikalı  OH\ 

Birinci  partlayışdan  sonra  neytrofil  məhv  olur.  Belə  neytrofillər 

iltihab ocağında əmələ gələn irinin əsas komponentlərini təşkil edir 

(«irinli» hüceyrə). 

Eozinofillər.  Eozinofillə  dənəli  leykositlər  allerqik,  ilti- 

habi  və  antparazitar  reaksiyalarda  iştirak  edir.  Eozinofillər  qanda 

cərəyan edən leykositlərin 1-5%-ni təşkil edir. Onların miqdarı gün 

ərzində  maksimum  olaraq  səhərlər  dəyişir.  Eozinofillər 

yarandıqdan sonra bir neçə gün müddətində sümük iliyində qalırlar, 

sonra  qanda  3-8  saat  dövran  etdikdən  sonra,  onların  çoxu  qan 

cərəyanından  çıxırlar.  Eozinofillər  xarici  mühitlə  təmasda  olan 

toxumalara  (tənəffüs  və  sidik-cinsiyyət  yolun  selikli  qişası, 

bağırsaqlar)  miqrasiya  edirlər.  Qanda  eozi-  nofillərin  ölçüsü  12 

mkm-dən böyükdür, birləşdirici toxumaya çıxdıqdan sonra 20 mkm 

qədər  böyüyürlər.  Eozinofillərin  ömrü  təqribən  8-14  gündür. 

Eozinofillərin  toxumalara  miqrasiyasını  eotaksin,  histamin, 

intorleykin-5  və  başqaları  sti-  mulyasiya  edir.  Eozinofillər  öz 

vəzifələrini yeıinə yetirdikdən sonra (deqranulyasiyadan sonra) və 

ya fəallaşdırma amili ol- madıqda məhv olurlar. 

31 

downloaded from KitabYurdu.org

Eozinofillərin  əsas  funksiyası  parazitləri  məhv  etmək, 

allerqik  və  iltihabi  proseslərdə  iştirak  etməkdir.  Eozinofillərin 

faqasitoz qabiliyyəti neytrofıllərə nisbətən zəif ifadə edilir. 

Bazofillər.  Bazofillər  qanda  dövran  edən  ümumi  leyko- 

sitlərin  0-1%-ni  təşkil  edir.  Qanda  diametrləri  1-12  mkm  olan 

bazofillər 1-2 gün qalır. Digər dənəli leykositlər kimi bazofillər də 

stimulyasiya zamanı qan cərəyanını tərk edə bilərlər. Lakin onların 

amyöbəbənzər  hərəkət  qabiliyyətləri  məhduddur.  Toxumalarda 

onların  həyatının  davamlı  müddəti  və  taleləri  məlum  deyil. 

Fəallaşmış bazofillər qan cərəyanını tərk etdikdən sonra toxumada 

allerqik reaksiyada iştirak edir. 

Monositlər  və  makrofaqlar.  Monositlər  (şəkil  1  E)-ən  iri 

leykositlər olub, onların miqdarı qanda dövran edən leykosit- lərin 

2-9%-ni  təşkil  edir.  Diametrləri  qan  yaxmasında  15  mkm  olan 

monositlər  sümük  iliyində  əmələ  gəlir,  sonra  qana  daxil  olur  və 

orda  2-4  gün  dövran  edir.  Qanın  monositləri  -  sümük  iliyindən 

toxumalar  doğru  istiqamətdə  olan  demək  olar  ki,  yetişməmiş 

hüceyrələrdir. 

Toxumalarda 

monositlər 

makrofaqla- 

ra 

diferensiasiya  edirlər.  Monosit  və  makrofaqların  cəmi  - 

mononuklyar faqositlər sistemidir. 

Monositlərdən  törəyən  makrofaqların  əsas  funksiyası 

faqositozdur.  Mokrofaqların  ömrü  bir  aya  yaxındır.  Makrofaqlar 

qandan denaturasiya olunmuş zülallar, qaraciyərdə, dalaqda, sümük 

iliyində fıksasiya olunmuş, ömrünü başa vurmaqda olan eritrositləri 

tutur və faqasizə edir.