Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

351 

downloaded from KitabYurdu.org

İnsanın rasional şəkildə qidalanmasının fizioloji əsasları. 

İnsan  orqanizminin  normal  həyat  fəaliyyəti  plastik  və  enerji 

materiallarda,  mineral  birləşmələrə  və  vitaminlərə  orqanizmin 

fizioloji tələbatlarım nəzərə alıb düzgün qida rasionu tutan zamanı 

mümkün ola bilər. 

Qida  maddələrinin  plastik  rolu  əsasən  zülallar  vasitəsilə 

təmin  olunur.  İnsanın  qida  rasionunda  hüceyrə  ilə  toxumaların 

dağılmış, köhnəlmiş strukturların lazım bərpa olunması üçün zəruri 

olan müəyyən miqdarda zülalların  orqanizmə mü- təmadi  şəkildə 

daxil olması nəzərə alınmalıdır. 

Zülallar  əsasən  süd,  süd  məhsulları,  balıq,  ət,  yumurta, 

qarğıdalı,  düyü  və  s.  tərkibində  olur.  Heyvan  mənşəli  qida 

maddələrində zülal daha çox olur. 

Heyvan  mənşəli  zülal  məhsulları,  bitki  mənşəli  zülallı 

məhsullar kimi qarşılıqlı şəkildə əvəz olunurlar. Belə ki, ət insanın 

sağlamlığına  heç  bir  ziyan  vurmadan  balıq  və  yaxud  yumurta  ilə 

əvəz oluna bilər. 

İnsanın qida rasionu tərtib olunan zaman yağın miqdarı orta 

hesabla 50-90 qram olur (kərə və bitki yağından başqa, ət piyi, balıq 

piyi,  pendir, süd, şirniyyat  məhsullarını da daxil etməklə  yanaşı). 

Bitki  yağı  insanın  qida  rasionuna  daxil  olan  yağın  ümumi 

miqdarının təqribən 1/3 hissəsini təşkil etməlidir. 

Əqli  və  yüngül  fiziki  əmək  ilə  məşğul  olan  sağlam,  yaşlı 

insanın qida rasionu 400-500 qram karbohidratlardan ibarət olsa da, 

bu  zaman  qənd  ilə  şirniyyatın  miqdarı  80-100  qramdan  artıq 

olmamalıdır. 

Enerjinin külli miqdarda sərf olunması, məsələn, ağır fiziki 

iş  və  yaxud  idman  müsabiqələri  zamanı  qida  rasionunda 

karbohidratların miqdarı 800-900 qrama qədər çoxalmalıdır. 

Kökəlməyə  meylli  insanlar  çovdar  unundan  hazırlanmış 

çörəyin  nisbətən  cüzi  kaloriliyini  nəzərə  alaraq  ondan  daha  çox 

istifadə edirlər. Sağlam yaşlı insanın qida rasionu adətən 150-200 

qram çovdar və 150-200 qram buğda çörəyindən ibarət olmalıdır. 

Qida rasionunda fizioloji baxımdan vacib birləşmələr 

352 

downloaded from KitabYurdu.org

olan  vitaminlər,  eləcə  də  energetik  dəyərlərə  malik  olmayan 

maddələr olan mineral duzlar iştirak etməlidirlər. 

Təzə-tər  meyvələr  vitaminlərin  əsas  mənbəyidirlər.  İnsan 

praktiki  olaraq  yalnız  meyvələrdən,  giləmeyvələrdən  və 

tərəvəzlərdən C vitamini, karotin, bəzən isə PP vitamini alır. İnsanın 

vitaminlərə olan gündəlik tələbatı C-70 mq, PP-15 mq,  A-1,5 mq 

təşkil edir. 

Təzə  göyərti  (yaşıl  soğan,  cəfəri,  şüyüd)  C  vitamini,  ka- 

rotindən ibarət olur. Şaftalı, banan (0,7 mq) və gavalı (0,5 mq) C 

vitamini ilə zəngin olur. Ona daha çox qara meyvəli quş armudunda 

(1000  mq),  qara  qarağatda  (300  mq),  çaytikanınla  (120  mq), 

çiyələkdə (51 mq), giləmeyvədə (47 maq), almalarda (50 mq), sitrus 

meyvələrində  (30-40  mq)  rast  gəlinir.  Karotin  qaratikanında  və 

qarameyvəli quş armudunda 

(8

 mq), itburnunda (5 mq), ərikdə (70 

mq) olur. 

Mineral  duzlara  külli  miqdarda  təzə  göyərtidə,  tərəvəzdə, 

bitki mənşəli müxtəlif qida məhsullarında rast gəlinir. Təzə tərəvəz 

Ca və P duzlarından ibarət olur. Mineral duzlar, o cümlədən də Ca 

və  Fe  duzları,  mədəni  bostan-tərəvəz  bitkilərinin  xüsusilə  də 

qarpızın  tərkibində  olur.  Mn,  Fe  və  Cu  duzlarına  isə  itburnu 

meyvələrində rast gəlmək mümkündür. 

İnsanın  qida  rasionunun  tərtib  olunması  zamanı  onun 

hüceyrənin pektin kimi xaric olan ballastlı maddələrə olan tələbatını 

da  (ballastlı  maddələr,  xüsusilə  yerkökündə,  çuğundurda,  yaşıl 

noxudda,  lobyada,  qara  gavalıda,  çörəkdə,  soğanda,  pomidorda, 

badımcanda) nəzərə almaq lazımdır. Bal- lastlı maddələr bağırsaq 

selikli  qişasının  sinir  uclarını  qıcıqlandıraraq,  onun  hərəkətli 

fəallığını  gücləndirərək,  həzm  şirələrinin  ifrazım  stimullaşdırırlar. 

Onlar  həm  də  xolestrin  ilə  zərərli  mübadilə  maddələrinin 

orqanizmdən  xaric  olunmasına,  bağırsağın  mikroflorasının 

normallaşmasına,  maddələr  mübadiləsinin  yaxşılaşmasına  da 

yardım edirlər. 

Beləliklə,  insanın  qida  rasionu  tərtib  olunan  zaman  enerji 

sərfinə  görə  4  qrupa  bölünmüş  sənət  adamlarının  enerjiyə  olan 

gündəlik tələbatı nəzərə alınaraq tutulmuş cədvəl nəzərə alınmalıdır 

və həmin enerjini hər iş növü nəzərə alınaraq 

353 

downloaded from KitabYurdu.org

(səhər  yeməyi  üçün  25%,  nahar  50%,  günorta  15%,  axşam 

10

%) 

yeyilən  qidanın  tərkibində  olan  zülalların,  yağların,  kar- 

bohidratların (mineral duz və vitaminlərin) miqdarına uyğun həmin 

enerjinin miqdarı hesablanmalıdır. Məsələn, cədvəldə 4- cü qrupa 

daxil olan ağır fiziki iş adamları üçün 12142-1591 kC (2900-4200 

kkal)  enerji  nəzərdə  tutulur.  Ona  görə  də  qida  ra-  sionunu  tərtib 

edərkən bu enerjiyə uyğun istifadə olunan zülal, yağ, karbohidrat 

mənşəli  qidalar  səhər,  nahar,  günorta  və  axşam  yeməyindəki 

miqdarı nəzərə alınaraq 4 yerə bölünməlidir. 

15.8.  Vitaminlər 

Vitaminlər  insan  və  heyvan  orqanizmində  normal  mü-

badiləni təmin etmək üçün zülal, yağ və karbohidratlardan sonra, 

əlavə  olaraq  minimal  miqdarda  qida  və  provitaminlərlə  bədənə 

daxil  olması  mütləq  lazımdır.  Orqanizmə  vitaminlərin  lazım 

olduğunu Rus alimi N.İ.Lunin 1880-ci ildə bir qrup siçovula süni, 

digərinə  isə  təbii  qida  verməklə  müəyyən  etdi.  O,  süni  qida  alan 

heyvanların  ölməsini  qidada  həyat  üçün  zəruri  olan  maddənin 

olmaması  ilə  izah  etdi.  Maddələrin  əsas  hissəsini  vitamində  olan 

amin  qrupu  təşkil  etdiyi  üçün  vitamin  (vita  -  həyat,  vitaminlər  - 

həyat amilləri) adını ilk dəfə 1912-ci ildə Polşa alimi Funk təklif 

etdi.  Sonralar  məlum  oldu  ki,  bəzi  vitaminlərin  tərkibində  amin 

qrupları  və  hətta  azot  da  yoxdur.  Olmasa  da  onlarda  vitamin  adı 

saxlanılmışdır. 

Hazırda  13-ə  qədər  vitamin  var  (daha  dəqiq  qrup  və  ya 

vitaminlər fəsiləsi). Hər bir fəsilə isə bir neçə vitamindən ibarətdir. 

Onları  vitaminlər  adlandırmaq  təklif  edilmişdir.  Vitaminləri  həll 

olmalarına görə iki qrupa bölürlər: 

1.  Suda həll olan vitaminlər, bura B qrupu vitaminləri və 

askorbin turşusu, P vitamini və ya rutin. 

2.  Yağda  həll  olan  vitaminlər,  bura  isə  A,  D,  F  və  K 

vitaminləri daxildir. Son illər bir sıra yağda həll olan vitamin 

354 

downloaded from KitabYurdu.org

lərin suda həll olan formalarını almaq mümkün olmuşdur. 

Vitaminlərin əksəriyyəti qida ilə daxil olsa da, ancaq biotin 

(H  vitamini)  və  vitamin  K  orqanizmin  tələbini  ödəyən  miqdarda 

orqanizmdə  sintez  olunur.  Bir  çox  suda  həll  olan  vitaminlər 

bağırsaq  mikroflorası  (bakteriyalar)  tərəfindən  sintez  olunur. 

Vitaminlər  zülallardan,  yağlardan  və  karbohid-  ratlardan  fərqli 

olaraq enerji mənbəyi və plastik material olmayıb, bir qayda olaraq 

hüceyrələr  və  toxumaların  qurulması  məqsədilə  istifadə 

olunmasalar  da,  onlar  maddələr  mübadiləsinin  tənzimlənməsində 

vacib  rol  oynayırlar.  Bu  vitaminlərdən  bir  çoxları  orqanizmdə 

gedən  səviyyəvi  mübadilə  reaksiyalarında  koferment  rolunu  ifa 

edirlər. Buna görə də, qidada vitaminlərin yoxluğu və yaxud kifayət 

qədər olmaması maddələr mübadiləsinin və heyvan orqanizminin 

bir sıra fizioloji funksiyalarının əhəmiyyətli şəkildə pozulması ilə 

nəticələnir. 

Vitaminləri az miqdarda olsa da bütün hüceyrələr de- ponirə 

edir.  Qaraciyər  A  vitaminini  orqanizmin  tələbini  5-10  ay  ödəyə 

biləcək  miqdarda  deponirə  edir.  Vitamin  D-yə  olan  gündəlik 

tələbatı  ödəmək  üçün  onun  qaraciyərdə  olan  miqdarı  2-4  ay 

orqanizmin tələbini ödəyə bilər. Suda həll olan B qrupu vitaminin 

(vitamin B

12

 başqa) orqanizmdə ehtiyatı olmur. Ona görə də qidada 

onun çatışmazlığı qorxulu xəstəliklərə səbəb olur. Qaraciyərdə olan 

vitamin  B

12

  miqdarı  bir  il  orqanizmin  təbəbatını  ödəməyə  çatır. 

Vitamin C qidada çatışmazlığı orqanizmdə bir neçə həftədən sonra 

öz təsirini göstərir. 

Bundan  başqa,  heyvanların  bağırsaqlarında  mövcud  olan 

bir  sıra  mikroorqanizmlər  B  qrupu  vitaminlərini  qeyri-  kafi 

miqdarda  hasil  edirlər.  Heyvanın  müxtəlif  qida  rasionu  adətən 

orqanizmin  vitaminlərə  olan  tələbatını  təmin  edir.  Vitamin 

çatışmazlığı  zamanı  isə  hipovitaminoz  adlanan  xəstəlik  meydana 

çıxır (nadir hallarda vitaminin tam yoxluğu - avita- minoz müşahidə 

olunur).  Hipovitaminozun  təzahürü  orqanizmin  qida  rasionunda 

iştirak etməyən konkret vitamindən asılıdır. 

Ən  nəhayət,  orqanizm  antibiotiklər  və  sulfanilamidli 

preparatlar kimi antibakterial vasitələrin uzun müddətli tətbi 

355 

downloaded from KitabYurdu.org

qi nəticəsində vitaminlərə qarşı çatışmazlığı hiss edə bilər. 

Bir  neçə  vitaminin  olmaması  nəticəsində  inkişaf  edən 

xəstəlik  poliavitaminoz  adlanır.  Lakin  belə  avitaminozun  tipik 

forması  çox  az  rast  gəlir.  Əksər  hallarda  hər  hansı  bir  vitaminin 

müəyyən  dərəcədə  çatışmaması  təsadüf  edilir.  Orqanizmin  bu 

vəziyyətinə hipovitaminoz deyilir. Bəzən qidanın tərkibində kifayət 

qədər  vitamin  olduğu  halda,  onun  sorulması  pozulur  və 

hipovitaminoz  baş  verir.  Bu  zaman  vitaminləri  parenterial  yolla 

(dərialtma, əzələ daxilinə, venaya) yeritmək lazımdır. Vitaminlərin 

həddindən  çox  mənimsənilməsi  isə  hipervitaminoz  adlı  xəstəlik 

törədə bilər. 

Vitamin  A  (retinol  (provitamin-  /3  -karotin),  retinol 

(provitamin-kriptoksantin),  retin  turşusu)  toxumalarda  retinol 

şəklində olur. Yaşlı insanın A vitamininə olan gündəlik tələbatı 

1

 

mq təşkil edir.Bitki qidası ilə provitaminlər daxil olur (qırmızı və 

sarı  karotinoidlər).  Vitamin  A-nın  əsas  funksiyası  görmə 

piqmentinin  əmələ  gəlməsində,  böyümə  və  inkişafı  təmin  edən 

epitel  və  sümük  toxumasının  normal  inkişafını  təmin  etməkdir. 

Çoxlu  hüceyrə  funksiyaları  üçün  modifikator  rolu  oynayan 

retinoidlərə qarşı çoxlu hüceyrələrdə reseptorları olur. 

A  vitamini  çoxalma  və  görmə  funksiyasına  spesifik  təsir 

göstərir. 

Əsasən  A  vitamini  karotinoidlərin  bitki  piqmentli  mad-

dələrindən əmələ gəlir. Heyvan orqanizmində V provitamini kimi 

bitki karotini karotinaz fermenti ilə hidroliz zamanı A vitamininə 

çevrilir. 

Karotinaza  heyvanların  qaraciyərində  də  aşkar 

olunmuşdur. 

A  vitamini  müxtəlif  qida  məhsullarında  daha  çox  balıq 

yağında, kərə yağında, yumurtalarda, qaraciyərdə, balıq kürüsündə, 

süddə  olur.  Bitki  karotininə  yerkökündə,  göbələklərdə,  ərikdə, 

qırmızı bibərdə rast gəlinir. 

A vitaminin onurğalı heyvanlarda görmə piqmentin sintezi 

zamanı  iştirak  edirlər.  Onurğalı  heyvanların  gözündə  görmə 

piqmentinin  formaları  radopsin  və  iodoropsin  mövcuddurlar.  A 

vitamininin  çatışmaması  toyuq  korğulu  xəstəliyinin  inkişafına, 

gözün buynuz təbəqəsinin zədələnməsinə səbəb 

356 

downloaded from KitabYurdu.org

olur: A avitaminoz xəstəliyinin ağır formalarının təzahürü zamanı 

skeletin  inkişafında  ləngimə  və  dərinin  bəzi  zədələnmələ-  ri 

müşahidə  olunur.  Avitaminoz  zamanı  görmə  zəifliyi,  kserof- 

talmiya, keratomolyasiya meydana çıxır. 

Sutkalıq tələbat (dozanı ME ilə təyin edirlər: ME=0,3 Mkq) 

yaşlılar üçün - 1,5 mqr (5000 ME), hamilə qadınlar üçün - 2 mqr 

(6600 ME), süd verən analar üçün - 2,5 mqr (8250 ME), 1 yaşında 

uşaqlar üçün - 0,5 mqr (1650 ME), 1-6 yaş - 1 mqr (3300 ME), 7 

yaşından yuxarı - 1,5 mq (5000 ME) təşkil edir. 

Vitamin  Bı  (tiamin)  tiaminfosfat  formasında  metobo- 

lizmdə  iştirak  edir.  Mədə-bağırsaq  traktında  sorulduqdan  sonra 

tiamin  tiaminfosfata  fosforlaşır.  Bı  vitamini  karbohidrat-  lar 

sayəsində,  kofermentlərin  kokarboksilaza  və  dehidrazanm 

sintezində, üzüm turşusunun dekarboksilləşməsində iştirak edirlər. 

Tiamin  bitki  və  heyvan  toxumalarında  geniş  yayılaraq,  həm 

aeroblu,  həm  də  anaeroblu  hüceyrələr  üçün  zəruri  olur.  Yaşlı 

insanda tiaminin gündəlik tələbatı 2-3 mq təşkil edir. Bı vitamini 

pivə  mayasında,  yunan  fındıqlarında,  yumurtalarda  (yumurta 

sarısında), çovdar ununda, qarğıdalıda rast gəlinir. 

Bı  avitaminozu  zamanı  amin  turşularının  mübadiləsi, 

karbohidratlarm  yenidən  sintezi,  eləcə  də  sinir  sistemində  ase- 

tilxolinin  əmələ  gəlməsi  pozulur.  Avitaminozlu  heyvanların 

qanında  karbohidratlarm  parçalanmasının  pentozafosfatlı  aralıq 

məhsullarının əhəmiyyətli miqdarı aşkar olunur. Qanda pirivat və 

laktatların miqdarı artır. 

Orqanizmdə  tiaminin  çatışmaması  zamanı  maddələr 

mübadiləsinin pozulması kəskin polinervit xəstəliyinin inkişafı ilə 

nəticələnir. Nəticədə heyvanın hərəkətində pozğunluqlar gəzməklə 

müxtəlif pozğunluqlar meydana çıxarır. 

Vitamin  B

2

  (riboflavin)  toxumalarda  ATF-lə  birləşir, 

flavinmononukleotid  və  flavinadenin  nukletotidə  çevrilir.  Ko- 

fermenti  dehidrogenez  və  oqksidoz  oksidləşdirici-bərpaedici 

proseslərdə  iştirak  edir.  Riboflavin  görmə  funksiyası  və  he- 

moqlabinin sintezini həyata keçirməsi üçün lazımdır. 

B

2

 vitamini quruluşuna görə toxuma piqmenti flavinə 

357 

downloaded from KitabYurdu.org

yaxın olur. Riboflavin toxuma flävininin 5 atomlu spirt ribitol ilə 

birləşməsidir.  B

2

  vitamini  orqanizmin  toxumalarında  baş  verən 

oksidləşmə-bərpaedici  proseslərində  iştirak  edən  bir  sıra 

kofermentli sistemlərə daxil olur (tənəffüs fermenti, oksidaza və b.). 

Riboflavin  bir  çox  mikroorqanizmlər,  bakteriyalar,  mayalar,  ali 

heyvanların  orqanizmində  mövcud  olan  mikroorqanizmlər 

vasitəsilə sintez edilir. 

B

2

  vitamininə  mayalarda,  dənli  bitkilərdə,  pomidor 

pastasında,  kələmdə,  yumurtalarda,  qaraciyərdə,  beyində  rast 

gəlinir. Qidada B

2

 vitamininin çatışmaması zamanı dərinin, gözün 

buynuz  təbəqəsinin  zədələnməsi  müşahidə  olunaraq,  cavan 

heyvanlarda  artım  dayanır.  Yaşlı  insanda  B

2

  vitamininə  olan 

gündəlik tələbat 

1,8

 mq-dir. 

Vitamin  E  (a  -taxoferol, 

7

-tokoferol)  doymamış  yağ 

turşularının  oksidləşməsinin  qarşısını  alır.  Hema  və  zülalların 

sintezində və toxuma tənəffüsündə iştirak edir. Gündəlik tələbat - 

15  ME.  Bitki  yağı,  tərəvəzin  yaşıl  yarpaqları,  yumurtada  olur. 

Avitaminoz  zamanı  skelet  əzələlərinin  distrofiyalaşır,  cinsi 

fəaliyyət zəifləyir, mitoxondirinin lizosom və hüceyrə membranın 

funksiyası pozulur. Dölün ölümünə səbəb olur. E vitamini çoxalma 

funksiyasının təmin olunmasında vacib rol oynayır. Onun yoxluğu 

zamanı  xayada  spermotozoidlərin  normal  inkişafı  pozularaq, 

onların hərəkətinin itməsi, embrio- nun sorulması müşahidə olunur. 

E vitamini bütün onurğalı heyvanlar üçün zəruridir. 

Vitamin 

B3 

(pantoten  turşusu)  -  mübadilə  prosesinə 

koenizm  A  formasında  daxil  olur,  yağlar  və  karbohidratlarm 

mübadiləsində  iştirak  edir.  Bütün  qidaların  tərkibində  pantoten 

turşusu olduğu və həm də orqanizmdə sintez oluna bildiyinə görə 

insan orqanizmində onun çatışmazlığına az təsadüf edilmir. Dənli 

və  paxlalı  bitkilərdə,  kartofda,  qaraciyərdə,  yumurtada,  balıqda 

olur. 

Sutkalıq  tələbat  -  10  mq-dır.  O,  yağ  turşuları,  steroid 

hormonlar  və  s.  sintezində  iştirak  edir.  Təsadüfən  çatışmazlığı 

olanda tez yorulma, halsızlıq, huşsuzluq, dermatit nevritlər, selikli 

qişalarda zədələnməyə təsadüf edir. 

358 

downloaded from KitabYurdu.org

Pantoten  turşusu  həşəratların  bağırsaqlarında  mikro- 

orqanizmlərin  varlığından  asılı  olmayaraq  bütün  həşəratlar  üçün 

zəruridir.  Göyşəyən  heyvanlarda  pantoten  turşusu  külli  miqdarda 

birinci  mədə  mikroorqanizmləri,  dovşanlarda  kor  bağırsaq 

bakteriyaları, insanda isə yoğun bağırsağın mikroflo- rası tərəfindən 

sintez  olunur.  Yaşlı  insanın  pantoten  turşusuna  olan  gündəlik 

tələbatı  10  mq  təşkil  edir.  Onun  çatışmaması  zamanı  artımda 

yubanma,  bədən  kütləsinin  azalması,  saçların  ağarması,  anemiya 

əlamətləri müşahidə olunur. 

Vitamin Be (pridoksin) - suda həll olan vitamindir. Bitki və 

heyvan mənşəli qidalarda (mal əti, qaraciyər, donuz əti, qoyun əti, 

balıq ətində (bağırsaq mikroflorası sintez edir) olur. 

Pridoksin  çatışmaması  hemoqlobinin  normal  bioloji 

sintezinin  pozulması  ilə  nəticələnə  bilər.  Müxtəlif  heyvanların 

qidalarında B

Ö

 vitamininin çatışmaması dermatit ilə nəticələnir. Bir 

çox  heyvanların  qidasında  B

Ö

  vitamininin  yoxluğu  və  yaxud 

kifayət  qədər  olmaması  anemiya  üçün  xarakterik  olan  qan 

tərkibinin dəyişilməsində təzahür edir. Yaşlı insanda B

Ö 

vitamininə 

olan gündəlik tələbat 2-4 mq təşkil edir. 

Vitamin B

9

 (folturşusu) bağırsaq bakteriyaları sintez edir. 

Əsasən  heyvan  (qaraciyər,  böyrəklər,  mal  əti,  yumurta)  və  bitki 

(buğda, arpa, yerkökü, pomidor, kələm, turşəng) mənşəli qidalarda 

olur.  Qanın  yaranmasını  stimul  və  tənzim  edir.  Hüceyrələrin 

çoxalmasında iştirak edir. Vitamin 

B9 

olan gündəlik tələbat 400 mq-

dır. 

Vitamin  Bn  (stankobalamin)  pibonukleotidlər  üçün  ke- 

onzim kimi təsir edir. Boy və eritrositlərin yaranmasına təsir edir. 

Vitamin  Bi

2

  fəal  kaferment  formaları  -  metilkobalamin  və 

dezoksiadenozinoko-balamindir.  Əsas  funksiyası  hərəkətli  metil 

qrupları  və  hidrogeni  daşımaqdır.  Vitamin  B

12

  çatışmazlığı 

anemiya  və  onurğa  beyninin  arxa  və  yan  sütunda  nəqledici 

yollarının  mielinləşməsində  pozğunluğa  səbəb  olur.  Gündəlik 

tələbat 2-5 mkq. 

Orqanizmdə  B

12

  vitamininin  çatışmaması  qida  məhsul-

larında  onun  yoxluğu  ilə  deyil,  onun  aşağı  səviyyədə  mənim-

sənilməsi, onun mədə-bağırsaq traktına daxil olmasının po- 

359 

downloaded from KitabYurdu.org

zulması  ilə  əlaqədardır.  B

12

  vitaminin  mənimsənilməsi  üçün 

mədənin bəzi hüceyrələri ilə ifraz olunan kastla amili kimi xüsusi 

maddə  zəruridir.  Külli  miqdarda  B

12

  vitamini  heyvanların 

qaraciyər, böyrək kimi bəzi orqanlarında aşkar olunur. 

Vitamin C (askorbin turşusu)-suda həll olan vitamindir. Bitki 

mənşəli  qida  maddələrində  (limon,  bibər,  şüyüd,  portağal,  qara 

qarağat,  göy  soğan,  pomidor  pastası,  kartof,  kələm,  itburnu 

meyvəsi) 

olur. 

Hüceyrədaxili 

oksidləşmə-bərpa- 

edici 

proseslərində  iştirak  edir.  Kallogenin,  hialuron  turşusu, 

kortikosteroidlərin  sintezində,  triozin,  fenilalanin  və  foli  tur-

şusunun  mübadiləsi  üçün  lazımdır.  Vitamin  C  gündəlik  tələbat 

yaşlılar üçün - 70 mq, uşaqlar üçün: 6 aylıq - 1 yaşa qədər - 20 mq, 

1-1,5 yaş - 35 mq, 1,5-2 yaş - 40 mq, 3-4 yaş - 45 mq, 510 yaş - 50 

mq,  11-13  yaş  -  60  mq  olur.  Avitaminozu  zamanı  əmələ  gələn 

xəstəliklər  qanaxma,  damarların  sürüşməsi,  dişlərin  tökülməsi, 

dəridə  kiçik  qansızmalar,  diş  dibindən  qan  axma  (sinqa)  və  s. 

xəstəliklər meydana çıxır. 

Onurğalı  heyvanların  bir  çoxu  askorbin  turşusunu  külli 

miqdarda sintez etsələr də, dəniz donuzu, meymun və insan qida ilə 

askorbin turşusunu almalıdır. 

Vitamin  D  (xolekalsiferol-D3,  erqokalsiferol-02)  yağda 

həll olan vitamindir. Sümük və dişlərin sintezi üçün lazımdır. Bioloji 

cəhətdən  az  fəal  olan  bitki  (erqosterol,  provitamin  D

2

)  və  heyvan 

(provitamin D

3

) mənşəli provitaminlər ultrabənöv- - şəyi şüaların təsiri 

ilə dəridə, sonra qaraciyərdə, sonra böyrəklərdə bioloji fəal formaya - 

kalsiyə  (1.25-(OH)2-D3)  çevrilir.  Vitamin  D

3

 

reseptorları 

transkripsiyanm  nüvə  amilidir.  Heyvan  orqanizminin  toxumalarında 

(əsasən  dəridə)  D  vitamini  ultrabənövşəyi  şüaların  təsiri  altında  7-

dehidroxolesterindən  sintez  edildiyindən  onun  sintezi  üçün  optimal 

şərait yay mövsümündə yaranır. Onurğasız heyvanlarda D vitamininə 

olan tələbat aşkar olunmur. Külli miqdarda D vitamininə əsasən balıq 

yağında  və  yumurta  sarısında,  quşların  və  balıqların  qaraciyərində, 

balığın kürüsündə rast gəlmək mümkündür. 

Uşaqlarda D vitamininin çatışmaması zamanı kalsiu- 

360 

downloaded from KitabYurdu.org

mun həcmindəki kəskin dəyişikliklər və sümükdə kalsium duzunun 

çatışmaması  ilə  müşayiət  olunan  raxit  xəstəliyi  inkişaf  edir. 

Südəmər uşaqlarda D vitamininə olan gündəlik tələbat 10-25 mq 

təşkil  edir.  Yaşlı  insanda  D  vitamininin  çatışmaması  zamanı 

osteomalyasiya,  yəni  orqanizmdə  kalsiumun  mübadiləsinin 

pozulmasının nəticəsi kimi sümüklərin yumşalması başlanır. 

Vitamin  K  (filloxinon).  K  vitamininə  qida  məhsullarında 

rast gəlinir. Daha çox turşəng, kələm, pomidor, qaraciyərdə olur. 

Heyvanın orqanizmində yoğun bağırsaq bakte- riyaları sintez edir. 

K vitamininin çatışmaması zamanı qanın laxtalanması pozularaq, 

protrombinin qanda iştirakı zəifləyir. Protrombin sintezində iştirak 

edir, qanın normal laxtalanma- sına təsir edir. 

K vitaminin fəaliyyəti qaraciyərin funksiyası ilə sıx şəkildə 

əlaqədardır.  Qaraciyərdə  qanın  laxtalanmasmı  müşayiət  edən 

proseslərdə  iştirak  edən  maddələr  sintez  olunur.  Bitki 

məhsullarında  daha  çox  K  vitamini  olur.  Avitaminoz  qidada  K 

vitamininin  çatışmaması  nəticəsində  deyil,  onun  mədə-bağırsaq 

traktında  sorulması  prosesinin  pozulması  zamanı  baş  verir. 

Avitaminoz  zamanı  laxtalanma  müddəti  artır,  mədə-  bağırsaq 

qanaxması, dərialtı qanaxma baş verir. 

H  vitamini  (biotin).  H  vitamini  və  trikarbon  turşularının 

karboksidləşməsi proseslərində iştirak edən bir sıra fer- mentlərin 

tərkibinə  daxil  olur.  Heyvanlarda  biotin  bağırsaq  traktının 

bakteriyaları  ilə  sintez  edilir.  Lakin  bəzi  hallarda,  məsələn,  çiy 

yumurta  zülalının  qəbul  olunması  zamanı  qidanın  ayrı-ayrı 

komponentlərinin biotin ilə birləşməsi və bununla da biotinin həyat 

üçün zəruri vacib proseslərindən istisna olunması baş verir. Digər 

hallarda  H  vitamininin  çatışmaması  sul-  fanilamidli  preparatların 

qəbul  olunması  zamanı  bağırsaq  bakteriyalarınm  həyat 

fəaliyyətinin  pozulması  nəticəsində  inkişaf  edir.  Toyuqlarda 

biotinin çatışmaması rüşeymlərin tələf olması və cücələrdə skeletin 

patoloji dəyişikliklərə məruz qalmasına səbəb olur. 

Yaşlı insanda H vitamininin gündəlik tələbatı 10 mq və