Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Cədvəl 7 İnsanın müxtəlif bədən hissələri və orqanların titrəyişləri üçün
Yüklə 4,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 19.3. Qocalma nəzəriyyəsi
- Cədvəl 1 Dünyanın on inkişaf etmiş sənaye ölkəsində müxtəlif yaş qrupları Səbəbin yeri
- 65 və daha çox
|
Cədvəl 7 İnsanın müxtəlif bədən hissələri və orqanların titrəyişləri üçün rezonans tezlikləri (fo)-bədənin uzunu boyu olan titrəyişlər Bədənin hissəsi (uzanılı vəziyyət)
Vibrasiyanın təsirinə əsasən müxtəlif nəqliyyat vasitələrinin sürücüləri məruz qalırlar. Belə təsir işgörmə qabiliyyətinin kəskin aşağı düşməsinə, ümumi halsızlığa və ya xarakter ağrılara ola bilər; onlar həmçinin zəriflik tələb edən hərəkətlərin tənzim olunması və (göz almasının titrəməsi nəticəsində) görmə qabiliyyətinin itiliyinə təsir göstərirlər. Xroniki zəifləmələr əsasən oynaqlarda, xüsusilə dirsək və fəqərələrin birləşdiyi yerlərdə baş verir. Güclü elektrik mişarları və digər analoji alətlərlə işləyən şəxslər adətən əlin barmaq və bilək hissələrində damar pozğunluqlarından əziyyət çəkirlər.
downloaded from KitabYurdu.org 18.14. Təcil Həm müsbət, həm də mənfi qüvvələr generasiya edən müasir nəqliyyat vasitələri təcilin yaranmasına səbəb olaraq insan bədəninin hər 3 oxu boyunca təsir göstərə bilər. Yerin mərkəzindən keçən xətt boyunca yaranan təcil g - yükü adlanır. Nəqliyyatdan istifadə zamanı qarşılaşmalı olduğunuz təcil kinetoz və ya adları daha geniş yayılmış hərəkət xəstəliklərinə (dəniz, hava, kosmik xəstəliklər və s.) səbəb olur. Avtomobildə gedən zaman, xüsusilə sürət tez-tez dəyişərsə avtomobil xəstəliyi (yığılma) əmələ gəlir. Əyləci basan zaman, təcil avtomobil sürət yaxın zaman olduğundan yüksək olduğu üçün uzanılı vəziyyətdə xəstələrin daşınması zamanı baş irəliyə doğru hərəkət istiqamətində olmalıdır. Əks halda, tormozlanma zamanı qanın kifayət miqdarda həcmi aşağı təzyiqə malik vnetorkal sistemin aşağı hissəsinə toplanır; bunun nəticəsi ortotoksik huşunu itirməsilə böyük qüvvəyə malik olan təcilin təsirinə məruz qalır. Onlar uçuşun sürəti irəliyə doğru dəyişdikdə oturan sərnişinə alın-əncə istiqamətində, mürəkkəb trayektoriya boyunca uçuş zamanı müxtəlif istiqamətlərdə, əyri boyunca uçuş zamanı bədənin uzununa oxu istiqamətində təsir göstərirlər. Təcilin belə dəyişkənlikləri qəfil və qısamüddətli olur; onlar bir sıra təsirlərin meydana çıxmasına səbəb olurlar: 1 ) hava xəstəliyi; 2 ) məkanda görmə və ya müvazinət pozğunluqları ilə baş verən sensor illüziya (xülya); 3) arterial təzyiqin kritik aşağı düşməsi. Kosmik uçuşlar zamanı cazibə qüvvəsinin demək olar ki, tamamilə olmaması (mikroqravitasiya) müxtəlif fiziloji reaksiyaların səbəbkarı rolunda çıxış edir; 1 ) xüsusilə, birinci 3 gün müddətində ürək bulanma, bəzən qusma ilə müşayiət olunan kosmik xəstəliklər; 2 ) qanın həcminin aşağı düşməsi; 3 ) əzələlərin artrofiyası; 4) sümüklərdə kalsium itkisi və elektrolit tarazlığının pozulması.
downloaded from KitabYurdu.org XIX FƏSİL QOCALMA VƏ QOCALIQ Bioloji qocalma prosesinin əsas əlamətləri 19.1. Qocalma və həyatın müddəti. «Bioloji qocalıq» anlayışının təyini «Qocalıq» terminindən həyatın son mərhələsini göstərmək üçün istifadə edilir. İnsanın sağlamlığı dövlətin tükənməz sərvətidir. Bu sərvəti qoruyub saxlamaq üçün hər bir insan qocalma və qocalıq - yəni yaş dövrləri haqqında məlumatı olmalıdır. İnsanı embrional (bətndaxili) və postnatal (anadan olandan sonra) inkişaf dövrünü - yaşın fiziologiyası elmi öyrənir. Bu yaş dövrləri isə fizioloqlar, biokimyacılar tərəfindən (1965) aşağıdakı kimi təsdiq edilmişdir. Gənclik (17-21), yetkinlik (21-61), ahıl (61-74), qocalıq (75-90) və uzunömürlük (90-dan ömrün sonuna qədər) yaş dövrləri insan həyatı boyu biri-digərini əvəz edir. İnsanın həyatı boyu onu üç cür qocalığı müşayiət edir: 1.Bioloji qocalma - anadan olan gündən başlayıb, bütün həyatı müddətində davam edir. 2.Cinsən qocalıq - qadınlarda 50-55 yaşında, kişilərdə isə 60 yaşından sonra başlayır. 3.Yaş dövrü ilə əlaqədar qocalıq - 75-90 yaşları və uzun ömürlük 90 yaşdan ölənə kimi davam edir. Hansı ki, bu mərhələdə orqanizmin psixiki və fiziki adap- tasiyasında qocalıq yaşına xas zəifləmə baş verir. Ciddi mənada bu termindən, ancaq insan, ali primatlar və digər ictimai məməlilər üçün istifadə edilə bilər. Qocalma təqribən orta yaşlarında eyni vaxtda reproduktiv qabiliyyətin zəifləməsi ilə başlayıb və orqanizmin son nəfəsi dayanana qədər davam edir. Həyatın müddəti. İnsanın mövcud olduğu bütün tarixi dövrlər müddətində qocalar mövcud olmuşdur; demək olar ki, bir çox insanlar yaşı keçmiş - uzun ömür yaş dövrünə kimi və
downloaded from KitabYurdu.org o dövr də daxil olmaqla yaşaya bilirlər. Hazırkı dövrdə də bu yaşa çatmaq mümkündür. Məsələn, Azərbaycanın Lerik rayonundan olan Şirəli baba 167 il mənalı ömür sürmüşdür. Lakin insanların orta yaş müddətinin artması populya- siyada yaşa dolmuş - ahıl adamların payını daimi artır. 1980- ci ildə orta yaş müddəti qadınlar üçün 76,1 yaş, kişilər üçün 69,5 yaş təşkil etmişdir. İnsan qazıntı qalıqlarının (skeletinin) öyrənilməsi nəticəsində məlum olmuşdur ki, daş dövrünün insanlarının orta yaş müddəti 20 yaş, orta əsr insanları üçün artıb 30 yaş, 1880-ci ildə 36 yaşa qədər, 1900-cü illərdə - 46 yaş təşkil etmişdir. Bu vaxtdan sonra, müharibələr - xüsusilə dünya müharibələri və müharibədən sonrakı dövrlər, Azərbaycan üçün represiya dövrləri nəzərə alınmasa, ahıl və uzun ömürlü yaş müddətinə çatan adamların sayı artmışdır. Lakin kişilərin və qadınların papiros çəkmələrini, çəkməyənlərlə müqayisə etdikdə məlum olur ki, papiros çəkənlər və alkoqolizmə düçar olanlar arasında ürək damar və tənəffüs sistemi xəstəliklərindən vaxtından əvvəl ölənlərin sayı artıb. Çox az adamlar, insanların çata bildikləri orta maksimal 115 yaşa çata bilirlər. İnsanların çoxunun vaxtından əvvəl ölümünə müxtəlif endogen və eqzogen amillərlə bərabər, həm də irsiyyət, bədbəxt hadisələr və xəstəliklər səbəb olur. İnsanlardan kiminin valideynləri yaşlı yaş dövrünə qədər yaşayıbsa, onların uzunömürlü olmağa şansları daha çoxdur. 19.2. Qocalma prosesi Bu vəziyyət həyatın son illərinə xasdir. Bioloji qocalma prosesi anadan olan andan başlayaraq və geriyə dönmədən bütün həyat müddətində davam edir. Yaşa dolma birinci növbədə ümumi fiziki və psixiki iş qabiliyyətinin artması ilə müşayiət olunur. Onun müəyyən həddə çatmasından sonra yeni yük daşımaq, ancaq digər yükdən əl çəkmək hesabına yerinə yetirilə bilər. Yaşa dolduqca ümumi iş qabiliyyəti tədricən zəifləməyə 438 downloaded from KitabYurdu.org başlayır və bu proses ölənə qədər davam edir. Qocalmaya adətən normal fizioloji proseslərin tədricən patoloji proseslərlə əvəz olunması kimi baxılır. Lakin müasir herantologiyamn inkişafı ilə əlaqədar olaraq hər şey daha da aydın olur ki, söhbət daha doğrusu çoxfazalı bioloji prosesdən gedir, hansı ki, müxtəlif dərəcədə patoloji proseslərlə mo- difıkasiya olunur. 19.3. Qocalma nəzəriyyəsi Qocalmanm mexanizmində iştirak edən vahid fikir mövcud olmasa da, bu haqda nəzəriyyələr vardır. Onları iki yerə bölmək olar:
- genetik olmayan (epigenetik), qocalmanm dəyişilməsi ilə izah edilir; - genetik, qocalmanm səbəbini genetik məlumatın veril- məsinin dəyişilməsi və ekspessiyası ilə əlaqələndirir. Daha ilkin dövrlərdə, genetik olmayan konsepsiya orqa- nizmin müəyyən hissələrinə təsir edir və onlarda inoksinlərin toplanması, həmçinin hidratsiya dərəcəsinin dəyişməsi və nəticədə toplanmış zərərli makromolekul, toxumanın hüceyrə funksiyalarını pozur. Genetik amillərə sonrakı dövrlərdə fikir verməyə başladılar: müəyyən edildi ki, qocalma prosesində həmişə hüceyrə sistemi DNT-də olan irsiyyət məlumatın verilməsi və ekspersiyasi cəlb edilib.
Lakin hələ də məlum deyildir ki, qocalmağa DNT-nin özündə olan dəyişiklik və ya buna onun əlavə təsiri səbəb olur. Nuklotidlər və zülalların dəyişilməsi qocalmanm əsas səbəbidir. Silardın nəzəriyyəsinə görə qocalma - xromosomlarm radiasiya nəticəsində zədələnməsidir: onlar toplanaraq son hesabda ölümə səbəb olur. Radiasiya - hüceyrənin irsiyyət aparatını zədələyən amillərdən biridir, çoxlu digər təsirlər (o cümlədən papiros çəkmə), çox hallarda energetik cəhətdən daha zəif olsa da, həmçinin insanın bütün həyatı boyu genetik mexanizmin işini pozmağa qadirdir. Bu, Optel tərəfindən təklif olunan qocalmanm genetik və 439 downloaded from KitabYurdu.org genetik olmayan səbəbləri birləşdirən toplama nəzəriyyəsində səhv nəzərə alınır. Həmin konsepsiyaya əsasən müxtəlif amillər cinsi zədələnmələrə səbəb olaraq ribonuklein turşusunun (RNK) molekulunu dəyişdirir, bu isə «düzgün olmayan» zülalın sintezinə səbəb olur. Əgər axırıncı özü-özünün zəncirinin proqramlaşmış halqasının biosintezinə xidmət edirsə (məsələn, DNT-dən asılı RNT-polimeraza), məlumat səhv yayılır. Zülalın dəyişməsi digər düzgün olmayan ribonuklin turşusunun sintezini induksiya edir. Təcrübi olaraq müəyyən edilmişdir ki, əmələ gələn səhv kritik həddi aşanda, proses sürətlə inkişaf edir. Lakin eksperiment göstərdi ki, belə hadisənin «özünü inqibirə etmə» mexanizmi ilə vaxtında qarşısı alınır. Qocalma prosesini müşayiət edən zülalın modifıkasiyası daha ətraflı öyrənilmişdir və müəyyən edilmişdir ki, yaşla əlaqədar olaraq müəyyən fermentlərin xüsusi fəallığı onların strukturunun dəyişməsi nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Ahıl yaşlarda lazım olan ka- talitik effektə çatmaq üçün hüceyrə böyük molekulalı ferment- ləri sintez etməlidir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, yaşla əlaqədar olaraq bir çox qrup fermentlər nəinki dəyişikliyə uğramır, hətta digərləri öz xüsusi fəallığını arıtırır. Ona görə də bunu qocalmaya aid etmək düzgün olmaz. Beləliklə, demək olar ki, qocalma - bu çoxamilli hüceyrə fenomeni olub, əsas element genetik aparatın dəyişməsidir. Cədvəl 1 Dünyanın on inkişaf etmiş sənaye ölkəsində müxtəlif yaş qrupları Səbəbin
bədbəxt
əlmə
xərçəng
pozğunluqlar
downloaded from KitabYurdu.org 4
pnevmo-
infeksi-
yollarının xroniki infeksiyası
İnsanın yaşa dolması səviyyəsindən asılı olaraq, onun orqanları müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. Onlardan heç biri çox qorxulu olmur. Lakin yaşlı dövrlərdə patoloji inkişafa meyllik artır. Cədvəldən görünür ki, həyatın bu yaş dövründə ölümün əsas səbəbi ürək xəstəliyi, insult və bəd xassəli şişdir. Qocalma prosesi özü heç bir zaman ölümə səbəb olmur; o yaşlı dövrün xəstəliklərinin hesabına baş verir.
formalı elementlərin yaranma sisteminə toxunur. Cavan adamlarda qırmızı sümük illiyinin ümumi həcmi 1500 ml təşkil edir. Yaşlı yaşdan (ahıl) əvvəl (40-60 il) onun əhəmiyyətli hissəsi yağ və birləşdirici toxum ilə əvəz olunur və daha yaşlı adamlarda da bu proses davam edir. 70 yaşlı insanın döş sümüyünün hüceyrə populyasiyasının sıxlığı cavandan iki dəfə azdır. Bu nəzərdə carpacaq dərəcədə leykopoeza nisbətən eri- tropoeza təsir edir. Qocalmanın səviyyəsinə uyğun olaraq erit- rositlərin ümumi hemoqlobinin və hemotokritin miqdarı aşağı düşür. Lakin eritrositlərin ömrünün müddəti praktiki olaraq əvvəlki kimi qalır. Metobolizm dəyişikliklər haqqında ATF- nin və 2,3- difosfoqliseratm eritrositlərdə azalması göstərilir. 40 yaşından sonra leykositlərin miqdarı 25% azalır. Yaşlı yaşda immunoloji komponentlərin azalması ola bilsin ki əlavə olaraq timusun degenerasiyası ilə əlaqədardır. Ürək. Sağlam yaşlı adamda ürəyin və bütün bədənin kütləsi arasında münasibət dəyişmir, lakin əzələ kütləsi azalır və o müəyyən qədər birləşdirici toxum ilə əvəz edilir. Onlarda hüceyrə nüvəsinə yaxın linofussinin çökməsi he 441 downloaded from KitabYurdu.org sabına xarakter degenerativ dəyişikliklər müşahidə olunur. Yaşla əlaqədar olaraq endokard qalınlaşır. 70 yaşdan yuxarı insanlarda ürəyin klinik əhəmiyyətli morfoloji dəyişiklikləri arasında koranar (tac) ateroskleroz əsasdır. O, miokardın qanla kifayət qədər təmininin çatışmazlığına səbəb ola bilər. Ürək yığılmasının funksional pozğunluğuna çox hallarda ürəyin nəqledici sistemində dəyişikliklərə səbəb olur. Nəticədə çox və az dərəcədə oyanmanın nəql olunmasının blokada olunması ilə nəticələnir. Hüceyrə membranın keçiriciliyinin dəyişməsi bu prosesdə iştirak edən ionlar üçün (ürəyin aparıcı sistemində) ektopik oyanma nahiyəsində ürək ritminin pozğunluğunun əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Belə funksional dəyişikliklər 50%-dən çox yaşlı adamların EKQ-sında da dəyişiklərə səbəb olur.
da, lakin vena və limfa damarlarında nə baş verməsi haqqında məlumatlar nisbətən azdır. Yaşlı arterianın əsas əlamətləri - elastikliyinin tədricən aşağı düşməsidir. Elastiki liflər və saya əzələ daha çox dərəcədə kollagenlə əvəz olunur. Arteriya damarlarının divarlarında patologiya hesab edilən arterioske- rotik dəyişiklər həm genetik amil, həm də qidalanma xarakteri və digər həyat tərzləri xüsusiyyətləri ilə izah edilir. Bu dəyişikliklər yaşlı dövrün çoxlu xəstəliklərinin əsasıdır, məsələn, in- sult, tromboz və emboliya. Çox vaxt belə hesab edirlər ki, arteriya divarının elastikliyinin itməsi yaşla əlaqədar statistik qan təzyiqinin artmasının səbəbi hesab edilir, bəziləri isə bu fikirlə razılaşmır. Tənəffüs orqanları. Hətta sağlam, papiros çəkməyən in- sanlarda tənəffüs sistemi yaşla əlaqədar olaraq xarakter dəyi- şikliklərə məruz qalır. Alveolun ölçüsü bir neçə dəfə artır, onların arasında olan arakəsmələr itir. Ağçiyər kapillyarları və elastiki liflərin sayı azalır. Bu morfoloji dəyişikliklər məlum dərəcədə ağçiyərin funksiyasını məhdudlaşdırır. Ağçiyər parenximasınm elastikliyinin azalması və döş qəfəsinin nəfəsalma və nəfəsvermə zamanı genişlənməsi və kiçilməsi, ağırlaşması ağçiyərlərin həyat
downloaded from KitabYurdu.org tutumunun azalmasına səbəb olur. Belə ki, elastiki liflər vasitəsilə təmin olunan gərginlik, ən kiçik bronxiolları belə genişlənməsi üçün lazımdır, həmin liflərin itirilməsi hava yollarının müqavimətinin artması ilə müşayiət olunur. Tənəffüs yollarının müqavimətinin tədricən artması ağçiyərin funksional qalıq həcminin artmasına səbəb olur. Və nəhayət, tənəffüs səthinin azalması hesabına ağçiyərlərin diffuziya qabiliyyəti azalır.
kordinasiya olunmuş peristaltik dalğaların anormal yığılmaları hesabına yemək borusunun peristaltikasının pozğunluğu tezləşir, bu isə qidanı mədəyə doğru itələməyə kömək etmir. 60 yaşından sonra mədənin selikli qişasının tədricən atrofıyası son nəticədə atrofıyalı qastritə səbəb ola bilər. Nazik bağırsağın kütləsi azalır və onun selikli qişasının regenerasiyası ləngiyir. Nəticədə bir çox maddələrin reabsorbsiyası azalır. Yaşla əlaqədar yoğun bağırsağın səciyyəvi cəhəti selikli qişanın əzələ lövhəsinin (muscolaris mucosal) hipertrofiyası və özünün əzələ qatının (muscularis propria) atrofıyası aid edilir. Yaşlı adamlar çox hallarda zapordan əziyyət çəkir, lakin kobud bitki mənşəli liflərlə zəngin qidalar qəbul etmək və fiziki fəallıqla qarşısını almaq olar. Daha yaşlı dövrlərdə sfınqter əzələlərinin çatışmazlığı meyli artır. Qaraçiyər. Qaraçiyər insan orqanizmində ən mühüm və- zilərdən biridir və yaşla əlaqədar olaraq dəqiq dəyişikliklərə məruz qalır. 40 yaşından sonra onun kütləsi və ondan axan qanın həcmi azalır. Bir çox fermentlərin fəallığı nəzərə çar- pacaq dərəcədə zəifləyir və onların induksiya prosesi pozulur. Bunun nəticəsində yaşlı dövrdə çoxlu dərman preparatlarının qaraçiyərdə parçalanması tədricən gedir. Ona görə də farma- kokinetiklər yaşlılara dərman məsləhət görəndə ehtiyatlı olmalıdırlar. Böyrək. Qocalma ilə əlaqədar olaraq böyrəyin struktur və funksional dəyişiklikləri tədricən nefronlarm sayının azalmasına əsaslanır. 70 yaşından sonra nefronlarm ilk sayı ilə müqayisədə 70% qədər qalır. Lakin bu çatışmazlıq qalan nefronlarm ölçülərinin artması hesabına bərpa olunur. Amma
downloaded from KitabYurdu.org böyrəyin ümümi kütləsi azalır və müvafiq olaraq yumaqcıq filtrasiyasınm sürəti azalır. Dəri. Dərinin dəyişilməsi qocalmanm daha nəzərə çarpan göstəricisidir. Məhz burada xarici mühit amillərinin genetik strukturlara təsiri daha aydın özünü göstərir. Günəş təsirinə məruz qalan nahiyədə piqment ləkələri şəklində mutagen hüceyrələrin klonları əmələ gəlir (dermatoqelioz). Belə oxşar olmayan piqmentasiyaya əlavə, poliferativ dəyişikliklər - qırı- şıqlıq, büküşüklük, qızartı, dəridə quruluğu və s. müşahidə edilir. Tük piqmentini itirir (ağarır) və tökülür, kəpək əmələ gəlir və s. Reproduktiv orqanlar. Yaşlı dövrdə cinsi funksiya haqqında fikir, məlumatlar çox müxtəlifdir. Lakin bioloji imkanları nəzərə alsaq, yaşlı dövrdə həm kişilərdə, həm də qadınlarda bu həvəs aşağı düşür. Yəqin ki, burada həlledici rolu fərdin həyat xüsusiyyəti və hormonal status oynayır.
sonra prostat vəzinin böyüməsi (prostatın adenoması) müşahidə olunur. Bu paraureltral vəzin xoşxassəli şişinin nəticəsi olub, prostatın özünün toxumasını xaricə sıxışdırır. Böyümüş vəzi sidik buraxıcı kanalı sıxır, bu isə sidik buraxmanı çətinləşdirir. .
Bu yumurtaların fəaliyyəti dayananda, yəni 50 yaşında başlayır. Onun birinci əlaməti - zəif və nizamsız aybaşıdır; sonra yumurtalama və sarı cismin əmələ gəlməsi dayanır. Qanda estrogen və progesteronun qatılığı aşağı düşür. Lakin bir neçə il ərzində FSH və LH-ın qanda qatılığı artır. Menopauza - axırıncı aybaşının başladığı vaxt meno- pauza adlanır. Klimaksla əlaqədar xoşagəlməz hallar qəflətən tərləmə, huşun itməsi, depressiv əhval-ruhiyyə və s. müşahidə oluna bilər.
Yüklə 4,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|