Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

18. Birləpəlilər sinfi. 
 
Taxıllar və zanbaqlar fəsiləsi
Buğda  qədim  Mesopotamiya,  Yunanıstan,  Misir,  Babilistanda  əsas 
sərvətlərdən biri hesab olunurdu. Qədim dövrlərdən qalan bir çox rəsmlərdə 
taxıla olan münasibət təsvir edilir. Elə bu gün də çörək müqəddəs sayılır. 
· Nə üçün taxıl bitkiləri tarixən müqəddəs hesab olunur?
Şəkillərə baxaraq cədvəli tamamlayın. Sual ( ) işarəsinin yerinə müvafiq məlu-
matları yazın.
?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
45
44
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
2
2
? 
? 
Birləpəlilər sinfi. Toxumlarının rüşeymində bir ləpə yarpağı və bitkidə 
saçaqlı kök sistemi olur. Sadə yarpaqları paralel və ya qövsvari damar-
lanır. Çiçəkləri, adətən, 2 və ya 3 üzvlü olur. Gövdələri, əsasən, buğum-
arası  hüceyrələrinin  bölünməsi  hesabına  böyüyür.  Birləpəlilər  sinfinə 
taxıllar,  zanbaq  və digər fəsilələr  aiddir. 
Taxıllar fəsiləsi. Fəsilə 8000-ə qədər növü əhatə edir. Əksəriyyəti ot 
bitkisidir. Gövdələri buğumludur. Bir çoxunda, məsələn, buğda, çovdar, 
pişikquyruğu da gövdədə buğumarasının içərisi boş  olur. Belə gövdələrə 
küləş gövdələr deyilir. Lakin bəzi taxıllarda, məsələn, qarğıdalı və şəkər 
qamışında buğumarası toxuma ilə doludur. Taxılların yarpaqları uzun və 
nazikdir.  Paralel  damarlanmışdır  və  gövdə  buğumunu  əhatə  edən  qın 
əmələ gətirmişdir. 
Çiçəyinin quruluşu.   Taxıllarda çiçək qrupu – mürəkkəb sünbül, qıça 
və ya süpürgədir. Sünbül sünbülcüklərdən təşkil olunmuşdur. Müxtəlif 
taxıllarda hər sünbülcükdə çiçəklərin sayı müxtəlif olur. 
Əksər  taxıllarda  çiçəklər  2  çiçək  pulcuğu,  2  bitişik  çiçək  pərdəsi,  3 
erkəkcik və bir ikiağızcıqlı dişicikdən ibarətdir. Meyvəsi dənmeyvədir. 
becərilir. Dənmeyvələri, əsasən, nişasta və zülalla zən-
gin olur. 
Zanbaqlar fəsiləsi. Növ sayları 4000-ə çatır. Əksəriyyəti çoxillik soğa-
naqlı otlardır. Bəzi növlərində, məsələn, aloe və inciçiçəyində kökümsov 
 
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Ən çox təsərrüfat əhəmiyyətli ta-
xıllara  buğda,  çovdar,  qarğıdalı,  arpa,  vələmir  və  çəltik  aiddir.  Bunlar 
qədim dövrlərdən 
Yarpağın damarlanması
Çiçəyin quruluşu və 
düsturu
Meyvəsi
Nümayəndələri
Taxıllar fəsiləsi
Zanbaqlar fəsiləsi
2 çiçək pulcuğu, 2 çiçək 
pərdəsi, 3 erkəkcik və 
1 ikiağızcıqlı dişicik. 
Ç
E D
(2)+2
3
1
?
?
6 yarpaqcıq, 
erkəkcik, 
?dişicik
?
 Ç
E D
3+3
?
?
qutucuq
?
Nəticəni müzakirə edin: Bu iki fəsilənin nümayəndələri ikiləpəlilərdən 
nə ilə fərqlənir?
* sadə 
çiçəkyanlığı 
Ç hərfi ilə 
işarə olunur

Fäaliyyät
Fäaliyyät
Cədvəli dəftərinizə köçürün və 
dərslikdəki məlumat əsasında 
bitkilərin adlarını müvafiq 
xanalara yazın. 
3. Taxılların və ya zanbaqkimilərin təsvirlərindən tərtib olunmuş naxışlar 
düzəldin. Bu naxışlardan harada istifadə etmək olar?
Dərman  bitkiləri  –  xalq  təbabətində,  tibbi  və  ya  baytarlıq  prakti-
kasında müalicəvi  və profilaktik məqsədlə istifadə olunan geniş bitki qru-
pudur.  Hər hansı bir orqanı və ya hissəsi xammal kimi istifadə olunur.
Bitkilərin  müalicəvi  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alıb  onlardan  müxtəlif 
xəstəliklər zamanı istifadə edirlər. 
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
A) Taxıllar fəsiləsi
B) Zanbaqlar fəsiləsi
1. Qarğıdalı 
2. Buğda
3. Dağlaləsi  
4. Soğan 
5. Çovdar 
6. Vələmir 
7. İnciçiçəyi   8. Çəltik   
9. Sarımsaq 
10. Arpa 
11. Aloe 
2. Düzgün variantı seçin:
A) Taxıllar fəsiləsinin nümayəndələrinin çiçəyində (6/2) çiçək pulcuğu,  (2/3) 
çiçək pərdəsi, (6/3) erkəkciyi, (1/2) dişiciyi olur. Meyvəsi (toxumça/dən-
meyvə) adlanır.
B) Zanbaqkimilər fəsiləsinin nümayəndələrinin çiçəyində (6/2) yarpaqcıqdan 
ibarət, əsasən, (sadə/ikiqat) çiçəkyanlığı olur. Çiçəkdə (2/6) erkəkcik və 
(1/3)  dişicik  olur.  Meyvəsi  (qutucuq,  giləmeyvə/dənmeyvə,  toxumça)   
olur.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
19.
 Dərman bitkilərinin müalicəvi xüsusiyyətləri 
      və onlardan istifadə qaydaları
Bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətləri insanlara qədim zamanlardan məlumdur. 
“Min dərd varsa, min bir də dərmanı var” deyən ulu babalarımız xəstəlikləri 
bitkilərdən hazırladıqları dərmanlarla müalicə ediblər. 
· Hansı  dərman  bitkilərini  tanıyırsınız?
· Onlardan necə istifadə etmək lazımdır?
Taxılların ümumi 
çiçək düsturu. 
Ç
E D
(2)+2
3
1  
2
2
47
46
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
olur. Soğanaq və kökümsovlarında  ye-
ni  zoğların  inkişafı  üçün  ehtiyat  qida 
maddəsi toplanır. Fəsilənin bir çox nü-
mayəndələri  səhra  və  ya  yarımsəhra-
larda  yaşamağa uyğunlaşmışdır.
Çiçəyinin  quruluşu.  Bəziləri  təkçi-
çəkli olsa da, digərlərində çiçəklər qrup 
halındadır.  Məsələn,  dağlaləsində  tək, 
may inciçiçəyində çiçəklər sadə salxım, 
soğan və sarımsaqda isə sadə çətir çiçək 
qrupuna  toplanmışdır.  Çiçəkyanlığın-
da əlvan rəngli yarpaqcıqları  və erkək-
cikləri   6 ədəd olmaqla 2 cərgədə – üçü 
xaricdə  və  üçü  daxildə  düzülmüşdür. 
Çiçəyin mərkəzində 3 ağızcıqlı iri dişi-
cik olur. Əksərən həşəratla tozlanır.  
Əksər  nümayəndələrində  meyvələr 
qutucuq, bəzilərində, məsələn, inciçiçə-
yində giləmeyvədir. 
Mədəni  və  yabanı  nümayəndələri.   
Bir çox zanbaqlar mədəni bitkilər kimi 
yetişdirilir.  Bunlara  soğan,  sarımsaq 
aiddir. Bəziləri, məsələn, dağlaləsi de-
korativ bitki kimi becərilir. Zanbaqki-
milər  arasında  qarğagözü,  may  inciçi-
çəyi kimi zəhərli nümayəndələrə də rast 
gəlinir.  Bunlardan  dərman  kimi  isti-
fadə edilir.
Dənmeyvə
Giləmeyvə
Çiçək düsturu 
əsasən 
Ç  E  D  
6
6
1
İnciçiçəyi
Zanbaqlar fəsiləsi 
Taxıllar fəsiləsi
Qutucuqmeyvə
Dağlaləsi
Buğda
Taxıllar və zanbaqkimilər fəsiləsinə aid olan əlamətlərin nömrələrini seçib yazın: 
1. Kiçik çiçəklər sünbül çiçək qrupunda birləşir; 
2. Çiçəkdə 1 dişicik və 6 erkəkcik olur;  
3. Yarpaqları qın əmələ gətirir;  
4. Meyvəsi dənmeyvədir;   
5. Meyvəsi giləmeyvə və ya qutucuqdur;   
6. Çiçəyinin 2 pulcuğu, 3 erkəkciyi və 1 dişiciyi olur;   
7. Çiçəkyanlığı 6 yarpaqcıqdan ibarətdir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Taxıllar fəsiləsi
Zanbaqlar fəsiləsi
Müalicəvi təsiri
İltihab əleyhinə
Tərqovucu
Bəlğəmgətirici
Qankəsici
Ürək-damar xəstəliklərinə qarşı
Bitkilərin adı
Sünbülcük

Fäaliyyät
Fäaliyyät
Cədvəli dəftərinizə köçürün və 
dərslikdəki məlumat əsasında 
bitkilərin adlarını müvafiq 
xanalara yazın. 
3. Taxılların və ya zanbaqkimilərin təsvirlərindən tərtib olunmuş naxışlar 
düzəldin. Bu naxışlardan harada istifadə etmək olar?
Dərman  bitkiləri  –  xalq  təbabətində,  tibbi  və  ya  baytarlıq  prakti-
kasında müalicəvi  və profilaktik məqsədlə istifadə olunan geniş bitki qru-
pudur.  Hər hansı bir orqanı və ya hissəsi xammal kimi istifadə olunur.
Bitkilərin  müalicəvi  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alıb  onlardan  müxtəlif 
xəstəliklər zamanı istifadə edirlər. 
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
A) Taxıllar fəsiləsi
B) Zanbaqlar fəsiləsi
1. Qarğıdalı 
2. Buğda
3. Dağlaləsi  
4. Soğan 
5. Çovdar 
6. Vələmir 
7. İnciçiçəyi   8. Çəltik   
9. Sarımsaq 
10. Arpa 
11. Aloe 
2. Düzgün variantı seçin:
A) Taxıllar fəsiləsinin nümayəndələrinin çiçəyində (6/2) çiçək pulcuğu,  (2/3) 
çiçək pərdəsi, (6/3) erkəkciyi, (1/2) dişiciyi olur. Meyvəsi (toxumça/dən-
meyvə) adlanır.
B) Zanbaqkimilər fəsiləsinin nümayəndələrinin çiçəyində (6/2) yarpaqcıqdan 
ibarət, əsasən, (sadə/ikiqat) çiçəkyanlığı olur. Çiçəkdə (2/6) erkəkcik və 
(1/3)  dişicik  olur.  Meyvəsi  (qutucuq,  giləmeyvə/dənmeyvə,  toxumça)   
olur.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
19.
 Dərman bitkilərinin müalicəvi xüsusiyyətləri 
      və onlardan istifadə qaydaları
Bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətləri insanlara qədim zamanlardan məlumdur. 
“Min dərd varsa, min bir də dərmanı var” deyən ulu babalarımız xəstəlikləri 
bitkilərdən hazırladıqları dərmanlarla müalicə ediblər. 
· Hansı  dərman  bitkilərini  tanıyırsınız?
· Onlardan necə istifadə etmək lazımdır?
Taxılların ümumi 
çiçək düsturu. 
Ç
E D
(2)+2
3
1  
2
2
47
46
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
olur. Soğanaq və kökümsovlarında  ye-
ni  zoğların  inkişafı  üçün  ehtiyat  qida 
maddəsi toplanır. Fəsilənin bir çox nü-
mayəndələri  səhra  və  ya  yarımsəhra-
larda  yaşamağa uyğunlaşmışdır.
Çiçəyinin  quruluşu.  Bəziləri  təkçi-
çəkli olsa da, digərlərində çiçəklər qrup 
halındadır.  Məsələn,  dağlaləsində  tək, 
may inciçiçəyində çiçəklər sadə salxım, 
soğan və sarımsaqda isə sadə çətir çiçək 
qrupuna  toplanmışdır.  Çiçəkyanlığın-
da əlvan rəngli yarpaqcıqları  və erkək-
cikləri   6 ədəd olmaqla 2 cərgədə – üçü 
xaricdə  və  üçü  daxildə  düzülmüşdür. 
Çiçəyin mərkəzində 3 ağızcıqlı iri dişi-
cik olur. Əksərən həşəratla tozlanır.  
Əksər  nümayəndələrində  meyvələr 
qutucuq, bəzilərində, məsələn, inciçiçə-
yində giləmeyvədir. 
Mədəni  və  yabanı  nümayəndələri.   
Bir çox zanbaqlar mədəni bitkilər kimi 
yetişdirilir.  Bunlara  soğan,  sarımsaq 
aiddir. Bəziləri, məsələn, dağlaləsi de-
korativ bitki kimi becərilir. Zanbaqki-
milər  arasında  qarğagözü,  may  inciçi-
çəyi kimi zəhərli nümayəndələrə də rast 
gəlinir.  Bunlardan  dərman  kimi  isti-
fadə edilir.
Dənmeyvə
Giləmeyvə
Çiçək düsturu 
əsasən 
Ç  E  D  
6
6
1
İnciçiçəyi
Zanbaqlar fəsiləsi 
Taxıllar fəsiləsi
Qutucuqmeyvə
Dağlaləsi
Buğda
Taxıllar və zanbaqkimilər fəsiləsinə aid olan əlamətlərin nömrələrini seçib yazın: 
1. Kiçik çiçəklər sünbül çiçək qrupunda birləşir; 
2. Çiçəkdə 1 dişicik və 6 erkəkcik olur;  
3. Yarpaqları qın əmələ gətirir;  
4. Meyvəsi dənmeyvədir;   
5. Meyvəsi giləmeyvə və ya qutucuqdur;   
6. Çiçəyinin 2 pulcuğu, 3 erkəkciyi və 1 dişiciyi olur;   
7. Çiçəkyanlığı 6 yarpaqcıqdan ibarətdir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Taxıllar fəsiləsi
Zanbaqlar fəsiləsi
Müalicəvi təsiri
İltihab əleyhinə
Tərqovucu
Bəlğəmgətirici
Qankəsici
Ürək-damar xəstəliklərinə qarşı
Bitkilərin adı
Sünbülcük

20. 
Yaşadığınız diyarın dərman bitkiləri
Layihənin məqsədi: Yaşadığınız diyarın dərman bitkiləri haqqında toplu 
hazırlamaq.  
Layihənin hazırlanmasına cəlb oluna bilən insanlar: ailə üzvləri, diya-
rınızın yaşlı və uzunömürlü sakinləri, xalq müalicə üsullarından isti-
fadə edən insanlar. Onlarla məsləhətləşib yaşadığınız diyara xas xalq 
təbabəti üsulları və dərman bitkiləri barədə məlumat toplayın. Əldə et-
diyiniz məlumatları rəsm, fotoşəkil, cədvəl, albom, videomaterial və s. 
şəkillərdə təqdim edin.  
Layihənin mərhələləri:
1. Hazırlıq.  Yaşadığınız diyarın təbiəti, onun qida və dərman bitkiləri ba-
rədə  oxuduqlarınızı,  eşitdiklərinizi,  gördüklərinizi  yada  salın.  Bu 
məlumatları  necə  təqdim  edəcəyiniz  barədə  sinifdə  ümumi  müzakirə 
aparın. Mümkün təklif və fikirləri səsləndirib müəllimlə məsləhətləşin.
2. Planlaşdırma. Layihəni tək, yaxud qrupla yerinə yetirəcəyinizi müəy-
yən edin. Qrup üzvləri ilə iş planınızı və iş bölgüsünü təyin edin: məlu-
mat toplamaq üçün müsahibələrin aparılması; ensiklopediya, kitab, in-
ternet və digər mənbələrlə işin təşkili; foto və ya videomaterialların ha-
zırlanması; toplanmış materialların təqdim edilməsi.  Hər bir tapşırığa 
məsul şəxsi və icra müddətlərini müəyyən edin.
3.  Fəaliyyət.  Qrup  nümayəndələri  tapşırılmış  vəzifənin  nəticələrini   
hansı  formada  təqdim  edəcəyini  qrup  üzvləri  ilə  birlikdə  müzakirə 
edir. Məlumatlar cədvəl formasında tərtib oluna bilər.
Yaşadığınız yerin adı: ... 
Yaşadığınız yer hansı təbii zonaya aiddir: ... 
Yaşadığınız yerdə, əsasən, hansı bitkilər bitir: ...
Bu bitkilərdən hansıları müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir... 
Dərman bitkisi  hansı xəstəliklərin müalicəsində istifadə oluna bilər...
LAYÌHÄ
LAYÌHÄ
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Uyğunluğu müəyyən edin.  
1. Valerian, damotu, yemişan.
2. Çobanyastığı, nanə, soğan, sarımsaq.
3. Yerkökü, çuğundur, kələm, kartof.
A) Soyuqdəymə zamanı istifadə 
olunan bitkilər.
B) Həzm prosesini yaxşılaşdıran bitkilər.
C) Sakitləşdirici təsirə malik bitkilər.
Növbəti  dərsdə  yerinə  yetirəcəyiniz  “YAŞADIĞINIZ  DİYARIN  DƏRMAN 
BİTKİLƏRİ” layihəsini yerinə yetirmək üçün fəaliyyət planınızı hazırlayın. 
2
2
49
48
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
– Dərman valerianı (pişikotu). 
Кökümsovundan hazırlanan 
cövhərindən ürək fəaliyyətinin 
tənzimlənməsində və sakitləşdirici 
vasitə kimi istifadə olunur.
– Adi dazıotu  Yerüstü zoğlarının dəm-
ləməsindən qanlı və irinli yaralar üçün 
kompreslərdə istifadə olunur.
– Boylu andız. Kökündən və ya kökümsov-
larından hazırlanmış dəmləmələrindən 
öskürək əleyhinə və tənəffüs yollarının 
xəstəliklərində istifadə edilir.
– Adi damotu. Sakitləşdirici və ürək 
xəstəliyinin müalicəsində işlədilir.
– Dəvədabanı. Yarpaq və kökümsovları  
öskürək əleyhinə işlədilir, tərqovu-
cudur. 
– Adi boymadərən. Yarpaq və gövdələrin-
dən qankəsici maddə kimi istifadə 
olunur.
– Aptek birəotu. Onun çiçəklərindən hazır-
lanmış cövhərdən iltihab əleyhinə,  
tərqovucu kimi istifadə olunur. 
– Dərman sürvəsi.  Yuxarı tənəffüs 
yollarının xəstəliklərində, boğaz 
ağrısında iltihab əleyhinə işlədilir. 
– Dərman gülümbaharı. Аğız boşluğunun 
qarqara edilməsi, ürək vurğusunun 
tənzimlənməsində istifadə edilir.
– Sürünən kəklikotu. Mədə-bağırsaq və 
tənəffüs yollarının xəstəliklərində 
istifadə edilir.
– Adi gicitkən.  Bu bitkinin şirəsindən 
öskürəyin və revmatizmin qarşısını alan 
maddə hazırlanır.
üksək olduqda köməyə gəlir. 
– Şirin biyan. Kökündən və ya kökümsov-
larından hazırlanmış cövhərdən öskürək 
əleyhinə və tənəffüs yollarının 
xəstəliklərində istifadə edilir.
.
– Yemişan. Ürək xəstəliklərində, qan 
təzyiqi y
Biyan
Sürvə 
Damotu
Dazıotu
Boymadərən
Gülümbahar
(kalendula)
Kəklikotu
Andız
Valerian
Dərman  bitkilərinin  toplanması  qaydası.  Müalicə  məqsədilə  bəzi 
bitkilərin çiçəklərindən, gövdə və yarpaqlarından, digərinin isə meyvə və 
toxumlarından  istifadə  edilir.  Çiçəkləri  quru  havalarda  ləçəklər  üfüqi 
vəziyyətdə  olarkən  toplamaq  məsləhətdir.  Müxtəlif  vannalar  üçün  nə-
zərdə tutulan otları bütöv toplamaq lazımdır. Toplanmış xammal  örtülü 
yerdə və ya xüsusi quruducularda 40° C qədər temperaturda 5 sm-ə qədər 
nazik  qat  şəklində  sərilməklə  qurudulmalıdır.  Qurudulma  zamanı  çi-
çəklərin tökülməməsi üçün onları çevirmək məsləhət görülmür. 

20. 
Yaşadığınız diyarın dərman bitkiləri
Layihənin məqsədi: Yaşadığınız diyarın dərman bitkiləri haqqında toplu 
hazırlamaq.  
Layihənin hazırlanmasına cəlb oluna bilən insanlar: ailə üzvləri, diya-
rınızın yaşlı və uzunömürlü sakinləri, xalq müalicə üsullarından isti-
fadə edən insanlar. Onlarla məsləhətləşib yaşadığınız diyara xas xalq 
təbabəti üsulları və dərman bitkiləri barədə məlumat toplayın. Əldə et-
diyiniz məlumatları rəsm, fotoşəkil, cədvəl, albom, videomaterial və s. 
şəkillərdə təqdim edin.  
Layihənin mərhələləri:
1. Hazırlıq.  Yaşadığınız diyarın təbiəti, onun qida və dərman bitkiləri ba-
rədə  oxuduqlarınızı,  eşitdiklərinizi,  gördüklərinizi  yada  salın.  Bu 
məlumatları  necə  təqdim  edəcəyiniz  barədə  sinifdə  ümumi  müzakirə 
aparın. Mümkün təklif və fikirləri səsləndirib müəllimlə məsləhətləşin.
2. Planlaşdırma. Layihəni tək, yaxud qrupla yerinə yetirəcəyinizi müəy-
yən edin. Qrup üzvləri ilə iş planınızı və iş bölgüsünü təyin edin: məlu-
mat toplamaq üçün müsahibələrin aparılması; ensiklopediya, kitab, in-
ternet və digər mənbələrlə işin təşkili; foto və ya videomaterialların ha-
zırlanması; toplanmış materialların təqdim edilməsi.  Hər bir tapşırığa 
məsul şəxsi və icra müddətlərini müəyyən edin.
3.  Fəaliyyət.  Qrup  nümayəndələri  tapşırılmış  vəzifənin  nəticələrini   
hansı  formada  təqdim  edəcəyini  qrup  üzvləri  ilə  birlikdə  müzakirə 
edir. Məlumatlar cədvəl formasında tərtib oluna bilər.
Yaşadığınız yerin adı: ... 
Yaşadığınız yer hansı təbii zonaya aiddir: ... 
Yaşadığınız yerdə, əsasən, hansı bitkilər bitir: ...
Bu bitkilərdən hansıları müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir... 
Dərman bitkisi  hansı xəstəliklərin müalicəsində istifadə oluna bilər...
LAYÌHÄ
LAYÌHÄ
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Uyğunluğu müəyyən edin.  
1. Valerian, damotu, yemişan.
2. Çobanyastığı, nanə, soğan, sarımsaq.
3. Yerkökü, çuğundur, kələm, kartof.
A) Soyuqdəymə zamanı istifadə 
olunan bitkilər.
B) Həzm prosesini yaxşılaşdıran bitkilər.
C) Sakitləşdirici təsirə malik bitkilər.
Növbəti  dərsdə  yerinə  yetirəcəyiniz  “YAŞADIĞINIZ  DİYARIN  DƏRMAN 
BİTKİLƏRİ” layihəsini yerinə yetirmək üçün fəaliyyət planınızı hazırlayın. 
2
2
49
48
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
– Dərman valerianı (pişikotu). 
Кökümsovundan hazırlanan 
cövhərindən ürək fəaliyyətinin 
tənzimlənməsində və sakitləşdirici 
vasitə kimi istifadə olunur.
– Adi dazıotu  Yerüstü zoğlarının dəm-
ləməsindən qanlı və irinli yaralar üçün 
kompreslərdə istifadə olunur.
– Boylu andız. Kökündən və ya kökümsov-
larından hazırlanmış dəmləmələrindən 
öskürək əleyhinə və tənəffüs yollarının 
xəstəliklərində istifadə edilir.
– Adi damotu. Sakitləşdirici və ürək 
xəstəliyinin müalicəsində işlədilir.
– Dəvədabanı. Yarpaq və kökümsovları  
öskürək əleyhinə işlədilir, tərqovu-
cudur. 
– Adi boymadərən. Yarpaq və gövdələrin-
dən qankəsici maddə kimi istifadə 
olunur.
– Aptek birəotu. Onun çiçəklərindən hazır-
lanmış cövhərdən iltihab əleyhinə,  
tərqovucu kimi istifadə olunur. 
– Dərman sürvəsi.  Yuxarı tənəffüs 
yollarının xəstəliklərində, boğaz 
ağrısında iltihab əleyhinə işlədilir. 
– Dərman gülümbaharı. Аğız boşluğunun 
qarqara edilməsi, ürək vurğusunun 
tənzimlənməsində istifadə edilir.
– Sürünən kəklikotu. Mədə-bağırsaq və 
tənəffüs yollarının xəstəliklərində 
istifadə edilir.
– Adi gicitkən.  Bu bitkinin şirəsindən 
öskürəyin və revmatizmin qarşısını alan 
maddə hazırlanır.
üksək olduqda köməyə gəlir. 
– Şirin biyan. Kökündən və ya kökümsov-
larından hazırlanmış cövhərdən öskürək 
əleyhinə və tənəffüs yollarının 
xəstəliklərində istifadə edilir.
.
– Yemişan. Ürək xəstəliklərində, qan 
təzyiqi y
Biyan
Sürvə 
Damotu
Dazıotu
Boymadərən
Gülümbahar
(kalendula)
Kəklikotu
Andız
Valerian
Dərman  bitkilərinin  toplanması  qaydası.  Müalicə  məqsədilə  bəzi 
bitkilərin çiçəklərindən, gövdə və yarpaqlarından, digərinin isə meyvə və 
toxumlarından  istifadə  edilir.  Çiçəkləri  quru  havalarda  ləçəklər  üfüqi 
vəziyyətdə  olarkən  toplamaq  məsləhətdir.  Müxtəlif  vannalar  üçün  nə-
zərdə tutulan otları bütöv toplamaq lazımdır. Toplanmış xammal  örtülü 
yerdə və ya xüsusi quruducularda 40° C qədər temperaturda 5 sm-ə qədər 
nazik  qat  şəklində  sərilməklə  qurudulmalıdır.  Qurudulma  zamanı  çi-
çəklərin tökülməməsi üçün onları çevirmək məsləhət görülmür. 

51
50
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
2
2
4. Təqdimat. Hazırladığınız albomu, elektron təqdimatı, videoçarxı, rəs-
mi, fotoşəkli, toplunu və s. nümayiş etdirməklə sinifdə müzakirəsini 
təşkil edin. Yüksək qiymətləndirdiyiniz işləri məktəb muzeyində, ya-
xud biologiya kabinetində nümayiş etdirə bilərsiniz. 
Yaraların müalicəsi üçün
Vitaminlərlə zəngin
İltihab əleyhinə
Sidikqovucu
Bəlğəmgətirici
Ürək-damar xəstəliklərinə qarşı 
Sakitləşdirici
Qurdqovucu
Bitkinin adı
Necə istifadə etməli
Bitkinin müalicəvi təsiri
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
1. Düzgün ifadələri seçin:
2. Əlamətlərin nömrəsini cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın: 
Ё  Adi şam ağacında dişi və erkək qozalar müxtəlif bitkilər üzərində 
əmələ gəlir.
Ё  Çılpaqtoxumlular çiçək açmır və meyvə əmələ gətirmir.
Ё 
Ё  Şam ağacının cavan dişi qozaları qırmızımtıl rəngdə olur.
1) Ləçəklərin və 
kasa yarpaqlarının sayı 4 və ya 5 üzvlü olur; 2) Kök sistemi saçaqlıdır; 3) Yar-
paqların  damarlanması  qövsvari  və  ya  paraleldir;    4)  Bir  ləpə  yarpağı  var;                                   
5) Kök sistemi mildir; 6) Çiçək elementləri 2 və ya 3 üzvlü olur; 7) Yarpaqların 
damarlanması torvaridir;  8) İki ləpə yarpağı var. 
Adi şam ağacında tozlanmadan müəyyən müddət keçdikdən sonra 
mayalanma baş verir.
Birləpəlilər     
İkiləpəlilər
3. Düzgün variantı seçin:
4. Üç doğru cavabı seçin: 
 a) Kartof bitkisinin meyvəsindən/gövdə yumrusun-
dan qida məhsulu kimi istifadə edirlər. b) Xaççiçəklilərin meyvəsi buynuzmey-
vədir/qutucuqmeyvədir. c) Zanbaqkimilər/badımcançiçəklilər fəsiləsi ikiləpə-
lilər  sinfinə  aid  deyil.  d)  Lobya,  akasiya,  noxud  bitkiləri  mürəkkəbçiçək-
lilər/paxlalılar fəsiləsinə aiddir. e) Mürəkkəbçiçəklilər üçün sünbül/səbət çi-
çək qrupu səciyyəvidir.
Hansı bitkilərdə ikiqat mayalanma baş vermir? 
А) Alma В) Eldar şamı  С) Sərv  D) Çiyələk E) Küknar F) Kələm
A) Xaççiçəklilər
B) Gülçiçəklilər
C) Badımcançiçəklilər
D) Paxlalılar
E) Mürəkkəbçiçəklilər
F) Taxıllar
G) Zanbaqkimilər
a) Gavalı
b) Zəncirotu
c) Akasiya
d) Bibər
e) Buğda
f) İnciçiçəyi
g) Qırmızı turp
5. Uyğunluğu müəyyən edin:
4
-cü