Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Sürünənlərin  əhəmiyyəti  və  qorunması.  Yırtıcı  sürünənlər  digər 
heyvanlarla qidalanaraq onların sayının sürətlə artmasına imkan vermir. 
Kərtənkələlər  həşəratlarla,  ilanlar  gəmiricilərlə  qidalanmaqla  zərərve-
ricilərin və xəstəliklərin qarşısını alır. İlan zəhərindən təbabətdə istifadə 
edilir. 
İnsanın fəaliyyəti nəticəsində mühit şəraitinin dəyişməsi sürünənlərə 
də  öz  təsirini  göstərmişdir.  Belə  ki,  kərtənkələlərdən  –  qızılı  mabuya, 
ilanlardan – Kiçik Asiya gürzəsi, eskulap ilanı, tısbağalardan – Aralıq də-
nizi  tısbağası  və  s.  növlərin  adı Azərbaycanın  “Qırmızı  kitab”ına  düş-
müşdür.
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
1. 
1. Neştərçənin ürəyi ikikameralıdır; 2. Xor-
dalıların  bədəni  ikitərəfli  simmetriyaya  malikdir; 
4.  Xordalıların  sinir  sistemi  xor-
danın  altında  yerləşir;  5. Bütün  xordalıların  nümayəndələrində  xorda 
bütün ömrü boyu saxlanılır; 
2. 
a)  Xorda  sinir/dayaq  sisteminə 
aiddir; b) Neştərçə qəlsəmələrlə/ağciyərlərlə tənəffüs edir; c) Balıqların 
əksəriyyəti  sümüklü/qığırdaqlı  balıqlar  sinfinə  aiddir;  d)  Balıqların 
ürəyi  iki/üçkameralıdır;  e)  Balıqların  ifrazat  orqanı  malpigi  boru-
larıdır/böyrəklərdir.
3.  Suda-quruda  yaşayanların  səciyyəvi  xüsusiyyətlərini  dəftərinizdə 
qeyd edin: 1. Mədəciyində arakəsməsi olmayan üçkameralı ürək; 2. Mə-
dəciyində arakəsməsi olan üçkameralı ürək; 3. İki qan dövranı; 4. Qa-
palı qan-damar sistemi; 5. Çılpaq və nəm dəri; 6. Buynuz pulcuqlarla ör-
tülmüş quru dəri; 7. Xarici mayalanma; 8. Daxili mayalanma; 9. Tə-
nəffüs orqanı ağciyərlərdir; 10. Tənəffüs orqanı ağciyərlər və dəridir; 
11. Kürü tökür; 12. Yumurta qoyur; 13. Döş fəqərələrinə yaxşı inkişaf 
etmiş  qabırğalar  birləşir;  14.  Göz  qapaqları  var;  15.  Düzünə  inkişaf;                         
16. Dolayı inkişaf.
4. Suallara cavab verin:
a) Qurbağalar sudan çıxmadan həm atmosfer havası ilə tənəffüs edir 
və  ətraf  mühitdə  səmtlərini  müəyyənləşdirə    bilirlər.  Onların 
hansı quruluş xüsusiyyətləri buna imkan verir? 
b) Kərtənkələlər isti günlərdə çox hərəkətli və fəal, soyuq havada isə 
əksinə, azhərəkətli olur. Bunun səbəbi nədir?
Düzgün ifadələri seçin: 
Düzgün  cavab  variantını  seçin: 
3.  Neştərçənin  hə-
rəkəti  əzələlərin  hesabına  baş  verir; 
6. Neştərçənin qan-damar sistemi qapalıdır. 
 İxtiozavr
Pterozavr
(uçan kələz)
Tiranozavr
Teriodont
 Qədim sürünənlər

Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Quşların xarici quruluşu
3
3
121
120
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
8
-ci
 f e sil
Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
İnsanlar q
raq onlara həsəd aparmış və uçmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə etmişlər. 
Lakin bu ideyalar texnikanın son nailiyyətləri nəticəsində mümkün olmuşdur.  
ədim zamanlardan səmaya qalxmaq arzusunda olublar. Quşlara baxa-
·  Quşların  hansı  quruluş  xüsusiyyətləri  onlara  əlavə  vasitələrdən  istifadə 
etmədən uçmalarına imkan verir? 
48. 
Quşlar  sinfi
Məqsəd:  Quşun  xarici  quruluşu  ilə  tanış  olmaq,  uçmağa  uyğunlaşma  xüsu-
siyyətlərini müəyyən etmək.
Təchizat: Quş müqəvvası.
İşin  gedi
n  hansı  hissəsində  yerləşir?  4.  Quşun  başında  hansı 
orqanlar yerləşir? 5. Quşun ön ətrafı kərtənkələnin ön ətrafından nə ilə fərq-
lənir? 6. Quşun arxa ətraflarında neçə barmaq var və onlar necə yerləşmişdir?
şi:  1.  Quşun  bədəninin  formasını  və  onun  hansı  hissələrdən  ibarət 
olduğunu təsvir edin. 2. Quşun bədənində lələklər necə yerləşmişdir? 3. Ən iri və 
ən  kiçik  lələklər  bədəni
Nəticəni  müzakirə  edin:  Hansı  quruluş  xüsusiyyətləri  quşlara  uçmağa  və 
quruda gəzməyə imkan verir? 
Quşlarda boyun hissənin daha hərəkətli olması ona ətrafı yaxşı görməyə və bə-
dəninin istənilən hissəsində lələklərini təmizləməsinə imkan verir. Arxa ətraf-
larında üzəri pulcuqlarla örtülü pəncə lüləsi və əksəriyyətində caynaqlara malik 
4 barmaq vardır.
Bədən örtüyü. Lələklərlə örtülmüş dərisi quru və vəzisizdir. Yeganə vəzisi büz-
düm sümüyü üzərində yerləşən büzdüm (piy) vəzisidir. Quş dimdiyi ilə bu vəzini 
sıxır və yağlı mayeni lələklərinə sürtür, nəticədə onlar yumşaq və sukeçirməyən 
olur. 
Quşlar sinfi.   8600-dən çox növü var. Uçma ilə əlaqədar quşların ön 
ətrafları  qanadlara  çevrilmişdir.  Bədənləri  lələklərlə  örtülmüşdür.  Bo-
rulu  sümüklərin  içərisi  hava  ilə  dolmuş  və  yüngülləşmişdir.  Quşlarda 
dişlər  və  sidik  kisəsi  yoxdur.  Maddələr  mübadiləsinin  sürətlə  getməsi 
nəticəsində onların bədən temperaturu yüksək olur. 
Göz
Qulaq 
dəliyi
Burun 
dəliyi
Üst 
dimdik
Alt 
dimdik
Dil
Dimdikdibi
Baş
Gövdə
Qanad
Quyruq
Pəncə lüləsi
Barmaqlar
Dimdik
Göyərçinin skeleti
Çanaq 
sümüyü
Quyruq 
fəqərəsi
Barmaqlar 
Pəncə lüləsi
Boyun 
fəqərələri
Dirsək 
sümüyü
 
Ön barmaqlar
Mil 
sümüyü
Bazu 
sümüyü
Döş tili
Qarğa 
sümüyü
Körpücük 
sümüyü
Baldır (qamış) 
sümüyü
Büzdüm 
sümüyü
Bud 
sümüyü
Kəllə
Qabırğalar
Lələklər. Bədən xaricdən kontur (bi-
çim) lələkləri ilə örtülmüşdür. Kon-
tur lələklərinin 3 növü – çalma, sü-
kan və örtük lələkləri olur.  
Skeleti  və  əzələləri.  Skeletin  bəzi 
sümükləri  bir-birinə  bitişmiş  hal-
dadır və bir çox sümüklərin içərisi 
hava ilə dolu olur. Belə quruluş xü-
susiyyəti skeleti möhkəm və yüngül 
edir. 
Kürək sümüyü
Quşların həyat fəaliyyəti
Bədən quruluşu. Quşların bədəni baş, boyun, gövdə və ətraflara bölünmüşdür. 
Başda buynuz maddəsindən təşkil olunmuş  üst və alt dimdik  vardır. 
Ön pəncə sümükləri
Qarmaqcıq
Birinci 
dərəcəli 
saqqalcıq
İkinci
dərəcəli 
saqqalcıq
Yelpik
Lələk oxu (gövdə)
Lələk mili (qələm)
Qu lələyi
Sap 
lələk
Tiftik
Biçim lələyi
Lələklər
Qıl 
lələk

Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Quşların xarici quruluşu
3
3
121
120
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
8
-ci
 f e sil
Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
İnsanlar q
raq onlara həsəd aparmış və uçmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə etmişlər. 
Lakin bu ideyalar texnikanın son nailiyyətləri nəticəsində mümkün olmuşdur.  
ədim zamanlardan səmaya qalxmaq arzusunda olublar. Quşlara baxa-
·  Quşların  hansı  quruluş  xüsusiyyətləri  onlara  əlavə  vasitələrdən  istifadə 
etmədən uçmalarına imkan verir? 
48. 
Quşlar  sinfi
Məqsəd:  Quşun  xarici  quruluşu  ilə  tanış  olmaq,  uçmağa  uyğunlaşma  xüsu-
siyyətlərini müəyyən etmək.
Təchizat: Quş müqəvvası.
İşin  gedi
n  hansı  hissəsində  yerləşir?  4.  Quşun  başında  hansı 
orqanlar yerləşir? 5. Quşun ön ətrafı kərtənkələnin ön ətrafından nə ilə fərq-
lənir? 6. Quşun arxa ətraflarında neçə barmaq var və onlar necə yerləşmişdir?
şi:  1.  Quşun  bədəninin  formasını  və  onun  hansı  hissələrdən  ibarət 
olduğunu təsvir edin. 2. Quşun bədənində lələklər necə yerləşmişdir? 3. Ən iri və 
ən  kiçik  lələklər  bədəni
Nəticəni  müzakirə  edin:  Hansı  quruluş  xüsusiyyətləri  quşlara  uçmağa  və 
quruda gəzməyə imkan verir? 
Quşlarda boyun hissənin daha hərəkətli olması ona ətrafı yaxşı görməyə və bə-
dəninin istənilən hissəsində lələklərini təmizləməsinə imkan verir. Arxa ətraf-
larında üzəri pulcuqlarla örtülü pəncə lüləsi və əksəriyyətində caynaqlara malik 
4 barmaq vardır.
Bədən örtüyü. Lələklərlə örtülmüş dərisi quru və vəzisizdir. Yeganə vəzisi büz-
düm sümüyü üzərində yerləşən büzdüm (piy) vəzisidir. Quş dimdiyi ilə bu vəzini 
sıxır və yağlı mayeni lələklərinə sürtür, nəticədə onlar yumşaq və sukeçirməyən 
olur. 
Quşlar sinfi.   8600-dən çox növü var. Uçma ilə əlaqədar quşların ön 
ətrafları  qanadlara  çevrilmişdir.  Bədənləri  lələklərlə  örtülmüşdür.  Bo-
rulu  sümüklərin  içərisi  hava  ilə  dolmuş  və  yüngülləşmişdir.  Quşlarda 
dişlər  və  sidik  kisəsi  yoxdur.  Maddələr  mübadiləsinin  sürətlə  getməsi 
nəticəsində onların bədən temperaturu yüksək olur. 
Göz
Qulaq 
dəliyi
Burun 
dəliyi
Üst 
dimdik
Alt 
dimdik
Dil
Dimdikdibi
Baş
Gövdə
Qanad
Quyruq
Pəncə lüləsi
Barmaqlar
Dimdik
Göyərçinin skeleti
Çanaq 
sümüyü
Quyruq 
fəqərəsi
Barmaqlar 
Pəncə lüləsi
Boyun 
fəqərələri
Dirsək 
sümüyü
 
Ön barmaqlar
Mil 
sümüyü
Bazu 
sümüyü
Döş tili
Qarğa 
sümüyü
Körpücük 
sümüyü
Baldır (qamış) 
sümüyü
Büzdüm 
sümüyü
Bud 
sümüyü
Kəllə
Qabırğalar
Lələklər. Bədən xaricdən kontur (bi-
çim) lələkləri ilə örtülmüşdür. Kon-
tur lələklərinin 3 növü – çalma, sü-
kan və örtük lələkləri olur.  
Skeleti  və  əzələləri.  Skeletin  bəzi 
sümükləri  bir-birinə  bitişmiş  hal-
dadır və bir çox sümüklərin içərisi 
hava ilə dolu olur. Belə quruluş xü-
susiyyəti skeleti möhkəm və yüngül 
edir. 
Kürək sümüyü
Quşların həyat fəaliyyəti
Bədən quruluşu. Quşların bədəni baş, boyun, gövdə və ətraflara bölünmüşdür. 
Başda buynuz maddəsindən təşkil olunmuş  üst və alt dimdik  vardır. 
Ön pəncə sümükləri
Qarmaqcıq
Birinci 
dərəcəli 
saqqalcıq
İkinci
dərəcəli 
saqqalcıq
Yelpik
Lələk oxu (gövdə)
Lələk mili (qələm)
Qu lələyi
Sap 
lələk
Tiftik
Biçim lələyi
Lələklər
Qıl 
lələk

Göyərçinin həzm, ifrazat, tənəffüs və çoxalma sistemləri
Səs teli 
burada yerləşir
3
3
123
122
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
Quşların  əksəriyyətində  onurğanın  boyun  şöbəsi  hərəkətli,  digər  şöbələri  isə 
hərəkətsizdir  (bəzi  quşlarda  quyruq  hissə  hərəkətlidir).  Quyruğun  sonuncu 
fəqərələrinin  bir  neçəsi  birləşərək  büzdüm  sümüyü  əmələ  gətirir.  Əksəriyyə-
tində döş sümüyü qayıq şəklində uzanaraq döş tilini əmələ gətirmişdir. Quşların 
ön ətraf qurşağında 2 qarğa, 2 kürək   və 2 körpücük sümükləri olur. Körpücük 
sümükləri aşağı hissədən birləşərək çəngəl şəklini almışdır. Quşlarda ön ətrafda 
üç barmaq olur. 
Arxa ətrafda bir neçə pəncə sümüyü birləşərək pəncə lüləsi əmələ gətirir. 
Əzələləri yaxşı inkişaf etmişdir. Döş tilinə uçuş zamanı qanadları endirən güclü 
döş əzələləri birləşir. Bu əzələlərin altında isə qanadları qaldırmağa xidmət edən 
körpücükaltı əzələlər  yerləşir.
Həzm sistemi. Quşlarda alt və üst çənələr dimdiyə çevrilmişdir. Tutulan qida 
ağızdan udlağa, oradan isə qida borusuna düşür. Quşların  əksəriyyətində qida 
borusu genişlənərək boyun hissədə çinədan əmələ gətirir. Çinədanda qida ifraz 
olunan şirələrin təsiri ilə yumşalaraq mədəyə düşür. Mədə iki şöbədən – vəzili və 
əzələli hissədən ibarətdir. Mədənin vəzili   şöbəsində qidaya həzm şirələri təsir 
edir.  Quşlarda  dişlər  olmadığından  qidanın  xırdalanması  mədənin  kiçik 
daşcıqlara  malik  əzələli  şöbəsində  gedir.  Həzm  olunmayan  qida  bağırsağın 
genişlənmiş hissəsi olan kloakaya keçir və kloaka dəliyindən xaric edilir.
Tənəffüs sistemi. Quşlar ağciyərlərlə tənəffüs edir. Uçma ilə əlaqədar quşlarda 
hava kisələri də meydana gəlmişdir. Hava kisələrinə  dərinin altında, daxili or-
qanların  arasında,  borulu  sümüklərin  içərisində  rast  gəlmək  mümkündür.   
Hava kisələri ağciyərlərlə əlaqəlidir. Quşlarda həm nəfəsalma, həm də nəfəs-
vermə zamanı ağciyərlərdə qazlar mübadiləsi baş verir ki, bu da ikiqat tənəffüs 
adlanır. 
Qan-damar  sistemi.  Quşların  ürəyi  dördkameralı  olub,  iki  qulaqcıq  və  iki 
mədəcikdən ibarətdir. Suda-quruda yaşayanlarda və sürünənlərdə olduğu kimi, 
Göyərçinin  qan-damar sistemi
Göyərçinin sinir sistemi
Göyərçin ürəyinin quruluşu
Göyərçinin baş beyninin quruluşu
quşlarda da böyük və kiçik qan dövranı vardır. Lakin bunların ürəyində arterial 
və  venoz  qan  bir-birinə  qarışmır.  Quşlar  istiqanlı  olub  bədən  temperaturları 
sabitdir və 42-43°C-yə çatır.
İfrazat  sistemi.  İfrazat  orqanı  bir  cüt  böyrəkdir.  Böyrəklərdən  çıxan  sidik 
axarları kloakaya açılır. Sidik kisəsi yoxdur. 
Sinir sistemi. Baş və onurğa beynindən və onlardan çıxan sinirlərdən ibarətdir. 
Baş  beyində  ön  beyin  daha  yaxşı  inkişaf  edərək  beyin  yarımkürələri  əmələ 
gətirmişdir.  Quşların  mürəkkəb  hərəkətləri  yaxşı  inkişaf  etmiş  beyinciklə 
koordinasiya edilir. 
Hiss orqanları. Quşlarda görmə və eşitmə qabiliyyəti yaxşı, qoxubilmə isə zəif 
inkişaf etmişdir. Hər bir göz 3 göz qapağına (alt, üst göz qapaqları və qırpma 
pərdəsi) malikdir.  Qulaq 3 hissədən – daxili, orta və xarici qulaqdan ibarətdir.

Göyərçinin həzm, ifrazat, tənəffüs və çoxalma sistemləri
Səs teli 
burada yerləşir
3
3
123
122
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
Quşların  əksəriyyətində  onurğanın  boyun  şöbəsi  hərəkətli,  digər  şöbələri  isə 
hərəkətsizdir  (bəzi  quşlarda  quyruq  hissə  hərəkətlidir).  Quyruğun  sonuncu 
fəqərələrinin  bir  neçəsi  birləşərək  büzdüm  sümüyü  əmələ  gətirir.  Əksəriyyə-
tində döş sümüyü qayıq şəklində uzanaraq döş tilini əmələ gətirmişdir. Quşların 
ön ətraf qurşağında 2 qarğa, 2 kürək   və 2 körpücük sümükləri olur. Körpücük 
sümükləri aşağı hissədən birləşərək çəngəl şəklini almışdır. Quşlarda ön ətrafda 
üç barmaq olur. 
Arxa ətrafda bir neçə pəncə sümüyü birləşərək pəncə lüləsi əmələ gətirir. 
Əzələləri yaxşı inkişaf etmişdir. Döş tilinə uçuş zamanı qanadları endirən güclü 
döş əzələləri birləşir. Bu əzələlərin altında isə qanadları qaldırmağa xidmət edən 
körpücükaltı əzələlər  yerləşir.
Həzm sistemi. Quşlarda alt və üst çənələr dimdiyə çevrilmişdir. Tutulan qida 
ağızdan udlağa, oradan isə qida borusuna düşür. Quşların  əksəriyyətində qida 
borusu genişlənərək boyun hissədə çinədan əmələ gətirir. Çinədanda qida ifraz 
olunan şirələrin təsiri ilə yumşalaraq mədəyə düşür. Mədə iki şöbədən – vəzili və 
əzələli hissədən ibarətdir. Mədənin vəzili   şöbəsində qidaya həzm şirələri təsir 
edir.  Quşlarda  dişlər  olmadığından  qidanın  xırdalanması  mədənin  kiçik 
daşcıqlara  malik  əzələli  şöbəsində  gedir.  Həzm  olunmayan  qida  bağırsağın 
genişlənmiş hissəsi olan kloakaya keçir və kloaka dəliyindən xaric edilir.
Tənəffüs sistemi. Quşlar ağciyərlərlə tənəffüs edir. Uçma ilə əlaqədar quşlarda 
hava kisələri də meydana gəlmişdir. Hava kisələrinə  dərinin altında, daxili or-
qanların  arasında,  borulu  sümüklərin  içərisində  rast  gəlmək  mümkündür.   
Hava kisələri ağciyərlərlə əlaqəlidir. Quşlarda həm nəfəsalma, həm də nəfəs-
vermə zamanı ağciyərlərdə qazlar mübadiləsi baş verir ki, bu da ikiqat tənəffüs 
adlanır. 
Qan-damar  sistemi.  Quşların  ürəyi  dördkameralı  olub,  iki  qulaqcıq  və  iki 
mədəcikdən ibarətdir. Suda-quruda yaşayanlarda və sürünənlərdə olduğu kimi, 
Göyərçinin  qan-damar sistemi
Göyərçinin sinir sistemi
Göyərçin ürəyinin quruluşu
Göyərçinin baş beyninin quruluşu
quşlarda da böyük və kiçik qan dövranı vardır. Lakin bunların ürəyində arterial 
və  venoz  qan  bir-birinə  qarışmır.  Quşlar  istiqanlı  olub  bədən  temperaturları 
sabitdir və 42-43°C-yə çatır.
İfrazat  sistemi.  İfrazat  orqanı  bir  cüt  böyrəkdir.  Böyrəklərdən  çıxan  sidik 
axarları kloakaya açılır. Sidik kisəsi yoxdur. 
Sinir sistemi. Baş və onurğa beynindən və onlardan çıxan sinirlərdən ibarətdir. 
Baş  beyində  ön  beyin  daha  yaxşı  inkişaf  edərək  beyin  yarımkürələri  əmələ 
gətirmişdir.  Quşların  mürəkkəb  hərəkətləri  yaxşı  inkişaf  etmiş  beyinciklə 
koordinasiya edilir. 
Hiss orqanları. Quşlarda görmə və eşitmə qabiliyyəti yaxşı, qoxubilmə isə zəif 
inkişaf etmişdir. Hər bir göz 3 göz qapağına (alt, üst göz qapaqları və qırpma 
pərdəsi) malikdir.  Qulaq 3 hissədən – daxili, orta və xarici qulaqdan ibarətdir.

3
3
125
124
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Quş yumurtasının quruluşu
Məqsəd: Quş yumurtasının quruluşunu 
öyrənmək.
Təchizat: Təzə toyuq yumurtası, petr fincanı, 
pinset, preparat iynələri, lupa.
İşin gedişi: 
1. Yumurtanı ehtiyatla qıraraq onun içərisini 
petr fincanına tökün. Yumurta xaricdən nə 
ilə örtülmüşdür? 
2. Əl lupası ilə yumurtanın qabığına baxın. 
Orada görünən məsamələrin funksiyasını 
izah edin. 
3. Yumurtanın mərkəzində nə yerləşdiyini 
müəyyən edin. Ciyələri tapın. Onlar nəyə 
xidmət edir? 
4. Yumurta sarısının üst hissəsində rüşeym diskini tapın. O, nə üçün daim üst 
vəziyyətdə yerləşir? Belə yerləşmənin rüşeym üçün əhəmiyyəti nədir? 
5. Dərslikdəki yumurtanın şəklini dəftərinizə çəkin. 
Quş balalarının inkişaf tipləri. Embrional inkişafını başa vuran quş 
balaları yumurtanın qabığını üst dimdiyin ucundakı çıxıntı ilə sındırır və 
yumurtadan  kənara  çıxırlar.  İnkişaf  dərəcəsindən  asılı  olaraq  balalar, 
əsasən, iki tipdə: cücəbala və ətcəbala olur. 
Toyuqlarda, ördəklərdə, qazlarda, 
qu quşlarında yumurtadan yumşaq 
qu lələkləri ilə örtülü, gözləri açıq 
balalar çıxır. Onlar yumurtadan 
çıxdıqdan az müddət sonra özləri 
sərbəst surətdə gəzə bilir. Belə in-
kişaf tipinə malik quşlar cücəbala-
lılar adlandırılır.
Sərçələrin, göyərçinlərin  və digər 
quşların balaları yumurtadan çıxdıqda 
lələksiz (və ya seyrək lələkli), aciz, göz 
qapaqları və qulaq dəlikləri qapalı olur. 
Bunlar uçmağa başlayana qədər 
valideynləri tərəfindən yemlənir. 
Belə inkişaf tipinə malik quşlara 
ətcəbalalılar deyilir.
Сücəbala 
Ətcəbala 
Həzm
Tənəffüs
Qan-damar
Sinir
İfrazat
Cinsiyyət
Fərqli əlamətlər
Sürünənlər
Quşlar
1. Düzgün ifadələri seçin: 
2. Suallara cavab verin: 
1. Quşlar istiqanlıdır.   
2. Bağırsaq kloaka ilə qurtarır.  
3. Beyincik zəif inkişaf etmişdir.  
4. Pəncə lüləsi yalnız quşlar üçün səciyyəvidir.  
5. Maddələr mübadiləsi zəif gedir.  
6. Mədə iki şöbədən ibarətdir.  
7. Quşların dərisində çoxlu vəzi var. 
Uçuş zamanı istənilən artıq yük maneçilik törədə bilərmi? Quşların skeletində 
uçma zamanı bədənin yüngülləşməsi üçün hansı dəyişikliklər meydana çıxmış-
dır? Bununla əlaqədar daxili quruluşda hansı dəyişikliklər baş vermişdir?
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Orqanlar sistemi
Cədvəli tamamlayın.
49. 
Quşların çoxalması və inkişafı. 
      Quşların həyatında mövsümi hadisələr
Şagirdlər  sinifdə  yumurtadan  cücə  çıxarmaq  qərarına  gəldilər.  Onlar  fikir-
ləşdilər ki, bunun üçün yumurtalar isidilməlidir. Şagirdlər bir neçə yumurtanı 
qızdırıcı  cihazın  üzərinə  qoydular  və  bu  müddət  keçsə  də,  yumurtadan  cücə 
çıxmadı. Onlar diqqətlə baxıb yumurtaların xarab olduğunu gördülər. 
· Sizcə, bu yumurtalarda nə üçün cücə inkişaf etmədi? 
Quşların çoxalması. Quşlar ayrıcinsli heyvanlardır və yumurta qoy-
maqla çoxalır. 
Erkəklərdə bir cüt toxumluq, dişilərdə isə, adətən, tək sol yumurtalıq 
inkişaf etmiş olur. Onların axarları kloakaya açılır. Quşlarda mayalanma 
daxilidir. Nəsil qayğısına qalma güclü inkişaf etmişdir. 

3
3
125
124
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Quş yumurtasının quruluşu
Məqsəd: Quş yumurtasının quruluşunu 
öyrənmək.
Təchizat: Təzə toyuq yumurtası, petr fincanı, 
pinset, preparat iynələri, lupa.
İşin gedişi: 
1. Yumurtanı ehtiyatla qıraraq onun içərisini 
petr fincanına tökün. Yumurta xaricdən nə 
ilə örtülmüşdür? 
2. Əl lupası ilə yumurtanın qabığına baxın. 
Orada görünən məsamələrin funksiyasını 
izah edin. 
3. Yumurtanın mərkəzində nə yerləşdiyini 
müəyyən edin. Ciyələri tapın. Onlar nəyə 
xidmət edir? 
4. Yumurta sarısının üst hissəsində rüşeym diskini tapın. O, nə üçün daim üst 
vəziyyətdə yerləşir? Belə yerləşmənin rüşeym üçün əhəmiyyəti nədir? 
5. Dərslikdəki yumurtanın şəklini dəftərinizə çəkin. 
Quş balalarının inkişaf tipləri. Embrional inkişafını başa vuran quş 
balaları yumurtanın qabığını üst dimdiyin ucundakı çıxıntı ilə sındırır və 
yumurtadan  kənara  çıxırlar.  İnkişaf  dərəcəsindən  asılı  olaraq  balalar, 
əsasən, iki tipdə: cücəbala və ətcəbala olur. 
Toyuqlarda, ördəklərdə, qazlarda, 
qu quşlarında yumurtadan yumşaq 
qu lələkləri ilə örtülü, gözləri açıq 
balalar çıxır. Onlar yumurtadan 
çıxdıqdan az müddət sonra özləri 
sərbəst surətdə gəzə bilir. Belə in-
kişaf tipinə malik quşlar cücəbala-
lılar adlandırılır.
Sərçələrin, göyərçinlərin  və digər 
quşların balaları yumurtadan çıxdıqda 
lələksiz (və ya seyrək lələkli), aciz, göz 
qapaqları və qulaq dəlikləri qapalı olur. 
Bunlar uçmağa başlayana qədər 
valideynləri tərəfindən yemlənir. 
Belə inkişaf tipinə malik quşlara 
ətcəbalalılar deyilir.
Сücəbala 
Ətcəbala 
Həzm
Tənəffüs
Qan-damar
Sinir
İfrazat
Cinsiyyət
Fərqli əlamətlər
Sürünənlər
Quşlar
1. Düzgün ifadələri seçin: 
2. Suallara cavab verin: 
1. Quşlar istiqanlıdır.   
2. Bağırsaq kloaka ilə qurtarır.  
3. Beyincik zəif inkişaf etmişdir.  
4. Pəncə lüləsi yalnız quşlar üçün səciyyəvidir.  
5. Maddələr mübadiləsi zəif gedir.  
6. Mədə iki şöbədən ibarətdir.  
7. Quşların dərisində çoxlu vəzi var. 
Uçuş zamanı istənilən artıq yük maneçilik törədə bilərmi? Quşların skeletində 
uçma zamanı bədənin yüngülləşməsi üçün hansı dəyişikliklər meydana çıxmış-
dır? Bununla əlaqədar daxili quruluşda hansı dəyişikliklər baş vermişdir?
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Orqanlar sistemi
Cədvəli tamamlayın.
49. 
Quşların çoxalması və inkişafı. 
      Quşların həyatında mövsümi hadisələr
Şagirdlər  sinifdə  yumurtadan  cücə  çıxarmaq  qərarına  gəldilər.  Onlar  fikir-
ləşdilər ki, bunun üçün yumurtalar isidilməlidir. Şagirdlər bir neçə yumurtanı 
qızdırıcı  cihazın  üzərinə  qoydular  və  bu  müddət  keçsə  də,  yumurtadan  cücə 
çıxmadı. Onlar diqqətlə baxıb yumurtaların xarab olduğunu gördülər. 
· Sizcə, bu yumurtalarda nə üçün cücə inkişaf etmədi? 
Quşların çoxalması. Quşlar ayrıcinsli heyvanlardır və yumurta qoy-
maqla çoxalır. 
Erkəklərdə bir cüt toxumluq, dişilərdə isə, adətən, tək sol yumurtalıq 
inkişaf etmiş olur. Onların axarları kloakaya açılır. Quşlarda mayalanma 
daxilidir. Nəsil qayğısına qalma güclü inkişaf etmişdir. 

3
3
127
126
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Düzgün  ifadələri  seçin: 
1.  Quşların  beyinciyi  və  beyin  yarımkürələri  xüsusilə 
yaxşı inkişaf etmişdir. 2. Quşlarda, adətən, hər iki yumurtalıq fəaliyyət göstərir. 
3.Ciyələrin  hesabına  rüşeym  diski  həmişə  yuxarı  yönəlmişdir.  4.  Ördəklərin 
balaları  ətcəbala olur.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Cədvələ düzgün cavabların nömrələrini  daxil edin: 
Yumurtadan çıxan cücələr: 
1. Çılpaq və ya zəif tük örtüyünə malik olur  
2. Qu tükləri ilə örtülü olur 
3. Gözləri qapalı olur 
4. Gözləri açıq olur 
5. Az müddətdən sonra yeriyə bilir 
6. Uzun müddət aciz olur 
7. Özləri yem tapır 
8. Valideynləri tərəfindən yemlənir 
2.  Yuvalamadan  sonrakı  dövrdə  baş  verən  yerdəyişmələrə  görə  quşları  qrup-
laşdırın: 
Ördək,  boz qarğa,  sağsağan,  ev sərçəsi, zağca, arıquşu,  qaranquş,  qaz,  çölgö-
yərçini,  sarıköynək, bülbül.
Ətcəbalalı quşlar                                      
Cücəbalalı quşlar
...
...
Oturaq quşlar
Köçəri quşlar
Uçub gedən quşlar
...
...
...
Quşların fəsil dəyişkənliyinə uyğunlaşması. Quşlarda ilin fəsillərin-
dən  asılı  olaraq  həyat  proseslərində  müəyyən  mövsümi  hadisələr  baş 
verir. Belə ki, yazın əvvəlində quşların əksəriyyətində çoxalmaya hazırlıq 
dövrü başlanır. Onların bəziləri birləşərək cütlər əmələ gətirir. Bu dövrdə  
quşların  bir  çoxu  otdan,  ağac  budaqlarından,  daşlardan  və  ya  mamır-
lardan müxtəlif quruluşlu yuva tikir.   Cütləşmədən sonra   dişi fərd, nö-
vündən  asılı  olaraq,  yuvaya  müxtəlif  sayda  yumurta  qoyur.  Yumurta   
üzərində əksərən dişi fərd (bəzi quşlarda həm də erkək) kürt yatır. Bir 
müddətdən sonra yumurtadan balalar çıxır. Quşların əksəriyyəti yazda 
bala çıxarır. Bu dövrdə hava isinir, balaların inkişafı üçün lazımi qida və 
əlverişli şərait olur. 
Yay  ərzində  balalar  qidalanaraq  böyüyür  və  müstəqil  həyat  tərzi 
keçirir.  
Payıza  doğru  quşların  bir  çoxu  dəstələrə  toplanaraq  cənub  istiqa-
mətinə – yem bol olan yerlərə köçür. Belə yerdəyişmə prosesi   quşların 
köçməsi   və ya miqrasiyası adlanır. Köçmə üçün siqnal rolunu, əsasən, 
günün uzunluğunun dəyişilməsi oynayır.
Yerdəyişmələrə  görə  quşlar  oturaq,  köçəri  və  uçub  gedən  quşlara 
bölünürlər.
Oturaq quşlar qışda yuvalama yerlərini tərk etmir.   Onlara sağsağan, 
çölgöyərçini, ev sərçəsi aiddir. Əsasən insanların yaşayış məskənlərində 
qida tullantıları ilə qidalanırlar. 
Köçəri quşlar.  Yaza qədər yuvalama yerlərini tərk edir, oradan, adətən, 
yüz  və  ya  min  kilometrlərlə  uzaqlaşırlar.  Bunlara  boz  qarğa,  zağca  və 
arıquşular  aiddir.  Uçub  gedən  quşlardan  fərqli  olaraq,  onların  daimi 
qışlama yerləri və dəqiq yerdəyişmə marşrutları olmur.
Uçub gedən quşlar qış olmayan yerlərə gedir və yuvalama yerlərindən 
min və ya on minlərlə kilometr uzaqlaşırlar. Sarıköynəklər, qaranquşlar, 
bülbüllər, qazlar, ördəklər uçub gedən quşlardır.
50. 
Quşların ekoloji qrupları. Quşların əhəmiyyəti
Balıqçı quş, dülgər quş, 
lələkli müğənni...
· Bu misallara hansı quşlar aiddir? 
Niyə onları belə adlandırırlar?
Şəkillərə baxın:
a) Dimdik formalarına görə qidalanma xarakterı barədə fikrinizi söyləyin.
b) Şəkildə göstərilən ətrafların quruluşuna əsasən quşların həyat tərzi haq-
qında mühakimə yürüdün. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
b
a
Qaz
Şanapipik
1
2
3
4
5
Flaminqo
Ərsindimdik
Leylək 
Ağacdələn
Qutan
Nəticəni müzakirə edin: Həyat tərzi quşların xarici görünüşünə necə təsir 
edir