Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Bakı – 2014
Bio L ogiya
Ümumtəhsil məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
07.08.2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq 
olunmuşdur.
7
YAŞAR SEYİDLİ
XUMAR ƏHMƏDBƏYLİ
NAİLƏ ƏLİYEVA

© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2014
Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan 
bu nəşri və yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən 
çap etdirmək, surətini çıxarmaq, elektron 
informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.
1
Format  0ґ100 /
1
. 
6
Fiziki çap vərəqi 9. 
Çapa imzalanmışdır  08.08.2014.  
Tiraj 113 450, pulsuz.
7
Elmi redaktor 
Q.Quliyev, biologiya elmləri doktoru
Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və 
proqramları (kurikulumları) əsasında 
hazırlanmışdır. 
Biologiya – 7. 
Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. 
Y.Seyidli, X.Əhmədbəyli, N.Əliyeva
Bakı. “Bakınəşr” – 2014, 144 səh. 
www.bakineshr.az
ISBN 978-9952-430-15-8 (1)  
Dil redaktoru
K.Abbasova
Korrektor
K.Cəfərli
Dizayn
“TM” group 
Rəssamlar
M.Hüseynov, E.Məmmədov

© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2014
Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan 
bu nəşri və yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən 
çap etdirmək, surətini çıxarmaq, elektron 
informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir.
1
Format  0ґ100 /
1
. 
6
Fiziki çap vərəqi 9. 
Çapa imzalanmışdır  08.08.2014.  
Tiraj 113 450, pulsuz.
7
Elmi redaktor 
Q.Quliyev, biologiya elmləri doktoru
Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və 
proqramları (kurikulumları) əsasında 
hazırlanmışdır. 
Biologiya – 7. 
Ümumtəhsil məktəbləri üçün dərslik. 
Y.Seyidli, X.Əhmədbəyli, N.Əliyeva
Bakı. “Bakınəşr” – 2014, 144 səh. 
www.bakineshr.az
ISBN 978-9952-430-15-8 (1)  
Dil redaktoru
K.Abbasova
Korrektor
K.Cəfərli
Dizayn
“TM” group 
Rəssamlar
M.Hüseynov, E.Məmmədov

Dərsliyinizlə tanış olun!  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
Fəsil 1. 
ı
ı
1. Canlı  orqanizmləri öyrənən elm sahələri  
.
.
.
.
.
.
9
2. Biologiyanın tədqiqat üsulları
.
.
.
.
.
.
.
.
.
11
3. Mikroskopiya .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
12
4. Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi .
.
.
.
.
.
.
.
.
14
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
16
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ
Fəsil 2. İbtidai və ali sporlu bitkilər
5. Yosunlar – ibtidai  bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar
.
.
.
17
6. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
19
7. Qonur və qırmızı yosunlar.  Yosunların əhəmiyyəti
.
.
.
.
21
8. Ali sporlu bitkilər.  Mamırlar şöbəsi .
.
.
.
.
.
.
.
23
9. Mamırların çoxalması və əhəmiyyəti  
.
.
.
.
.
.
.
25
10. Qıjıkimilər. Qıjıların çoxalması .
.
.
.
.
.
.
.
.
26
11. Qatırquyruğular və plaunlar. Qıjıkimilərin  əhəmiyyəti.
.
.
.
28
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
30
Fəsil 3. Ali toxumlu bitkilər
12. Çılpaqtoxumlular şöbəsi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
31
13. Çılpaqtoxumluların çoxalması və əhəmiyyəti
.
.
.
.
.
33
14. Örtülütoxumlular şöbəsi. İkiləpəlilər sinfi
.
.
.
.
.
.
35
15. İkiləpəlilər sinfi. Xaççiçəklilər və gülçiçəklilər fəsiləsi .
.
.
.
37
16. İkiləpəlilər sinfi. Paxlalılar və badımcançiçəklilər fəsiləsi .
.
.
39
17.  İkiləpəlilər sinfi. Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi .
.
.
.
.
.
42
18. Birləpəlilər sinfi. Taxıllar və zanbaqlar fəsiləsi
.
.
.
.
.
44
19. Dərman bitkilərinin müalicəvi xüsusiyyətləri  
      və onlardan istifadə qaydaları .
.
.
.
.
.
.
.
.
47
20. Yaşadığınız diyarın dərman bitkiləri. Layihə .
.
.
.
.
.
49
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
50
Fəsil 4. Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
21. Bakteriyaların müxtəlifliyi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
51
22. Göbələklər aləmi. Papaqlı göbələklər
.
.
.
.
.
.
.
52
23. Göbələklərin müxtəlifliyi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
54
24. Şibyələr.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
56
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
58
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ
Fəsil 5. Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
25. Birhüceyrəlilər yarımaləmi. Sarkomastiqoforlar və infuzorlar tipi
.
59
26. Birhüceyrəlilərin həyat fəaliyyəti və müxtəlifliyi
.
.
.
.
.
61
27. Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Bağırsaqboşluqlular tipi .
.
.
.
63
Canl  orqanizmlər və onlar n öyrənilməsi
7
Bio L ogiya
1
1
2
2
B a ş l ı q l a r
3
3
5
4

Dərsliyinizlə tanış olun!  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ 
Fəsil 1. 
ı
ı
1. Canlı  orqanizmləri öyrənən elm sahələri  
.
.
.
.
.
.
9
2. Biologiyanın tədqiqat üsulları
.
.
.
.
.
.
.
.
.
11
3. Mikroskopiya .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
12
4. Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi .
.
.
.
.
.
.
.
.
14
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
16
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ
Fəsil 2. İbtidai və ali sporlu bitkilər
5. Yosunlar – ibtidai  bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar
.
.
.
17
6. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
19
7. Qonur və qırmızı yosunlar.  Yosunların əhəmiyyəti
.
.
.
.
21
8. Ali sporlu bitkilər.  Mamırlar şöbəsi .
.
.
.
.
.
.
.
23
9. Mamırların çoxalması və əhəmiyyəti  
.
.
.
.
.
.
.
25
10. Qıjıkimilər. Qıjıların çoxalması .
.
.
.
.
.
.
.
.
26
11. Qatırquyruğular və plaunlar. Qıjıkimilərin  əhəmiyyəti.
.
.
.
28
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
30
Fəsil 3. Ali toxumlu bitkilər
12. Çılpaqtoxumlular şöbəsi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
31
13. Çılpaqtoxumluların çoxalması və əhəmiyyəti
.
.
.
.
.
33
14. Örtülütoxumlular şöbəsi. İkiləpəlilər sinfi
.
.
.
.
.
.
35
15. İkiləpəlilər sinfi. Xaççiçəklilər və gülçiçəklilər fəsiləsi .
.
.
.
37
16. İkiləpəlilər sinfi. Paxlalılar və badımcançiçəklilər fəsiləsi .
.
.
39
17.  İkiləpəlilər sinfi. Mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsi .
.
.
.
.
.
42
18. Birləpəlilər sinfi. Taxıllar və zanbaqlar fəsiləsi
.
.
.
.
.
44
19. Dərman bitkilərinin müalicəvi xüsusiyyətləri  
      və onlardan istifadə qaydaları .
.
.
.
.
.
.
.
.
47
20. Yaşadığınız diyarın dərman bitkiləri. Layihə .
.
.
.
.
.
49
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
50
Fəsil 4. Bakteriyalar, göbələklər, şibyələr
21. Bakteriyaların müxtəlifliyi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
51
22. Göbələklər aləmi. Papaqlı göbələklər
.
.
.
.
.
.
.
52
23. Göbələklərin müxtəlifliyi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
54
24. Şibyələr.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
56
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
58
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ
Fəsil 5. Birhüceyrəlilər və çoxhüceyrəlilər yarımaləmi
25. Birhüceyrəlilər yarımaləmi. Sarkomastiqoforlar və infuzorlar tipi
.
59
26. Birhüceyrəlilərin həyat fəaliyyəti və müxtəlifliyi
.
.
.
.
.
61
27. Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Bağırsaqboşluqlular tipi .
.
.
.
63
Canl  orqanizmlər və onlar n öyrənilməsi
7
Bio L ogiya
1
1
2
2
B a ş l ı q l a r
3
3
5
4

28. Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
66
29. Yastı qurdlar tipi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
30. Yastı qurdların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
.
70
31. Sap qurdlar tipi. Sap qurdların həyat fəaliyyəti
.
.
.
.
.
72
32. İnsan üçün təhlükəli olan qurd xəstəlikləri  .
.
.
.
.
.
75
33. Həlqəvi qurdlar tipi 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
77
34. Həlqəvi qurdların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
78
 · Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
81
Fəsil 6. 
35. Molyusklar tipi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
82
36. Molyuskların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
.
84
37. Buğumayaqlilar tipi. Xərçəngkimilər sinfi 
.
.
.
.
.
.
86
38. Hörümçəkkimilər sinfi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
89
39. Həşəratlar sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
91
40. Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu
.
.
.
.
.
.
95
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
97
Fəsil 7. Xordalı heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və 
sürünənlər
41. Xordalılar tipi. Kəlləsizlər yarımtipi. Başıxordalılar sinfi
.
.
.
98
42. Kəlləlilər yarımtipi. Balıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
100
43. Balıqların müxtəlifliyi. Balıq ehtiyatlarının qorunması
.
.
.
104
44. Suda-quruda yaşayanlar sinfi
.
.
.
.
.
.
.
.
106
45. Suda-quruda yaşayanların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu .
.
.
110
46. Sürünənlər sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
113
47. Sürünənlərin müxtəlifliyi və əhəmiyyəti
.
.
.
.
.
.
116
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
Fəsil 8. Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
48. Quşlar sinfi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
120
49. Quşların çoxalması və inkişafı. 
      Quşların həyatında mövsümi hadisələr
.
.
.
.
.
.
124
50. Quşların ekoloji qrupları. Quşların əhəmiyyəti .
.
.
.
.
127
51. Məməlilər sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
130
52. Məməlilərin çoxalması, davranışı                                                                                                 
və onların həyatında mövsümi dəyişkənliklər .
.
.
.
.
134
53. Məməlilərin ekoloji qrupları
.
.
.
.
.
.
.
.
.
136
54. İnsan – məməlilər sinfinin nümayəndəsidir.
.
.
.
.
.
139
55. Biomüxtəliflik. Nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi olan                                                                 
yerli faunanın mühafizəsi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
141
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
144
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
7
6
DƏRSLİYİNİZLƏ TANIŞ OLUN!
Dərslikdə mövzu üzrə olan materiallar xarakterinə 
görə bu ardıcıllıqla yerləşdirilmişdir:
Həşəratın 
gəmirici 
ağız 
aparatının 
quruluşu
Tullandırıcı  Yüyürücü  Üzücü  Qazıcı
Həşəratın ətrafının quruluşu
Üst 
dodaq
Alt 
dodaq
Qolcuqlar
Alt 
çənələr
Üst 
çənələr
Baş
I döş 
buğumu
III döş 
buğumu
Qarıncıq
Ön qanad
(qanadüstlüyü)
Arxa 
qanad
Nəfəsliklər
Ayaq
II döş 
buğumu
Maraqoyatma (motivasiya). 
Mövzuya maraq oyatmaq 
üçün müxtəlif situasiya və 
hadisələr təsvir edilir, 
motivasiya yaradılır və 
suallarla yekunlaşır. Verilən 
suallar əvvəllər qazanılmış 
biliklərə əsaslanır və aktiv 
fəaliyyətə cəlb edir. 
Fəaliyyət. Maraq yaradılan ha-
disələrin araşdırılmasına, bu 
hadisələrin səbəb-nəticə əla-
qələrinin kəşf edilməsinə 
yönəlmiş təcrübə, 
laboratoriya işləri və müxtəlif 
tapşırıqlar verilir. Fərdi və 
qrup şəklində də yerinə 
yetirilə bilər. Bu tapşırıqlar 
şagirdlərin əvvəlki biliklərlə 
öyrəniləcək yeni təlim mate-
rialı arasında əlaqə yarat-
mağa xidmət edir. Yerinə 
yetirilmiş işin nəticəsini 
müzakirə etmək, səhvləri 
araşdırmaq üçün suallar 
verilir. 
İzahlar. Fəaliyyət zamanı kəşf 
edilən faktlarla bağlı bəzi 
açıqlamalar verilir. Əsas 
anlayışlar, mövzu ilə bağlı 
izahlar, təriflər, qaydalar, bir 
sözlə, dərsin əsas məzmunu 
burada əks olunur.
1
3
2

28. Bağırsaqboşluqluların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
66
29. Yastı qurdlar tipi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
68
30. Yastı qurdların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
.
70
31. Sap qurdlar tipi. Sap qurdların həyat fəaliyyəti
.
.
.
.
.
72
32. İnsan üçün təhlükəli olan qurd xəstəlikləri  .
.
.
.
.
.
75
33. Həlqəvi qurdlar tipi 
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
77
34. Həlqəvi qurdların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
78
 · Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
81
Fəsil 6. 
35. Molyusklar tipi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
82
36. Molyuskların həyat fəaliyyəti .
.
.
.
.
.
.
.
.
84
37. Buğumayaqlilar tipi. Xərçəngkimilər sinfi 
.
.
.
.
.
.
86
38. Hörümçəkkimilər sinfi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
89
39. Həşəratlar sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
91
40. Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu
.
.
.
.
.
.
95
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
97
Fəsil 7. Xordalı heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və 
sürünənlər
41. Xordalılar tipi. Kəlləsizlər yarımtipi. Başıxordalılar sinfi
.
.
.
98
42. Kəlləlilər yarımtipi. Balıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
100
43. Balıqların müxtəlifliyi. Balıq ehtiyatlarının qorunması
.
.
.
104
44. Suda-quruda yaşayanlar sinfi
.
.
.
.
.
.
.
.
106
45. Suda-quruda yaşayanların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu .
.
.
110
46. Sürünənlər sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
113
47. Sürünənlərin müxtəlifliyi və əhəmiyyəti
.
.
.
.
.
.
116
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
119
Fəsil 8. Xordalı  heyvanlar. Quşlar və məməlilər
48. Quşlar sinfi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
120
49. Quşların çoxalması və inkişafı. 
      Quşların həyatında mövsümi hadisələr
.
.
.
.
.
.
124
50. Quşların ekoloji qrupları. Quşların əhəmiyyəti .
.
.
.
.
127
51. Məməlilər sinfi .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
130
52. Məməlilərin çoxalması, davranışı                                                                                                 
və onların həyatında mövsümi dəyişkənliklər .
.
.
.
.
134
53. Məməlilərin ekoloji qrupları
.
.
.
.
.
.
.
.
.
136
54. İnsan – məməlilər sinfinin nümayəndəsidir.
.
.
.
.
.
139
55. Biomüxtəliflik. Nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsi olan                                                                 
yerli faunanın mühafizəsi
.
.
.
.
.
.
.
.
.
141
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar  .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
144
Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
7
6
DƏRSLİYİNİZLƏ TANIŞ OLUN!
Dərslikdə mövzu üzrə olan materiallar xarakterinə 
görə bu ardıcıllıqla yerləşdirilmişdir:
Həşəratın 
gəmirici 
ağız 
aparatının 
quruluşu
Tullandırıcı  Yüyürücü  Üzücü  Qazıcı
Həşəratın ətrafının quruluşu
Üst 
dodaq
Alt 
dodaq
Qolcuqlar
Alt 
çənələr
Üst 
çənələr
Baş
I döş 
buğumu
III döş 
buğumu
Qarıncıq
Ön qanad
(qanadüstlüyü)
Arxa 
qanad
Nəfəsliklər
Ayaq
II döş 
buğumu
Maraqoyatma (motivasiya). 
Mövzuya maraq oyatmaq 
üçün müxtəlif situasiya və 
hadisələr təsvir edilir, 
motivasiya yaradılır və 
suallarla yekunlaşır. Verilən 
suallar əvvəllər qazanılmış 
biliklərə əsaslanır və aktiv 
fəaliyyətə cəlb edir. 
Fəaliyyət. Maraq yaradılan ha-
disələrin araşdırılmasına, bu 
hadisələrin səbəb-nəticə əla-
qələrinin kəşf edilməsinə 
yönəlmiş təcrübə, 
laboratoriya işləri və müxtəlif 
tapşırıqlar verilir. Fərdi və 
qrup şəklində də yerinə 
yetirilə bilər. Bu tapşırıqlar 
şagirdlərin əvvəlki biliklərlə 
öyrəniləcək yeni təlim mate-
rialı arasında əlaqə yarat-
mağa xidmət edir. Yerinə 
yetirilmiş işin nəticəsini 
müzakirə etmək, səhvləri 
araşdırmaq üçün suallar 
verilir. 
İzahlar. Fəaliyyət zamanı kəşf 
edilən faktlarla bağlı bəzi 
açıqlamalar verilir. Əsas 
anlayışlar, mövzu ilə bağlı 
izahlar, təriflər, qaydalar, bir 
sözlə, dərsin əsas məzmunu 
burada əks olunur.
1
3
2

Öyrəndiklərinizi tətbiq edin. 
Mövzuda öyrənilənləri möhkəm-
ləndirmək, tətbiq etmək və onlara 
münasibət bildirmək məqsədilə 
verilən tapşırıqlardır. 
Öyrəndiklərinizi yoxlayın. 
mövzuda şagirdlərin öyrəndiklə-
rini qiymətləndirmək, zəif 
cəhətlərini müəyyən etmək üçün 
nəzərdə tutulub. Verilən sual və 
tapşırıqlar mövzuda öyrənilənləri 
tamamlamaq, araşdırma 
aparmaq, əlaqə yaratmaq, 
yaradıcılıq bacarıqlarını inkişaf 
etdirməklə yanaşı, bu biliklərə 
dəyər vermək və onlara  
münasibət bildirmək məqsədi  
daşıyır.
Hər