Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

Yüklə 2,02 Mb.

Pdf görüntüsü

səhifə	3/23
tarix	04.05.2017
ölçüsü	2,02 Mb.
	#16557

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 23

5
6
3
4
1
2
7
A
B
D
E
C
?
?
?
?
?
2. 1-dən 7-yə qədər
nə işarə
olunmuşdur?
1. __
2. __
3. __
4. __
5. __
6. __
7. __

1
1
15
14
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ
/
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
2. “İşıq mikroskopu ilə işləmək qaydası” mətnindən istifadə edərək düzgün ca-
vabları seçin:

1. Mikroskopu, ştativi özünüzdən kənara olmaqla  yerləşdirin.
2. Mikroskopun ştativini özünüzə tərəf qoyun. 3. İş üçün mikroskopun görü-
nüş sahəsi güclü işıqlandırılmalıdır. 4. Mikroskopun görünüş sahəsi zəif işıq-
landırılmalıdır.  5.  Hazır  preparatı  əşya  kürsüsünün  altına  yerləşdirin.    6.
Hazır preparatı əşya kürsüsünün üzərinə qoyun və onu sıxaclarla bərkidin. 7.
Okulyardan baxmaqla böyük vinti aydın təsvir   görünənə qədər fırladın. 8.
Bunu ehtiyatla edin ki, preparatı zədələməyəsiniz.
1. 6-cı sinifdə siz soğan də-
riciyinin hazır prepara-
tına baxmısınız. Şəklə
baxaraq preparatın ha-
zırlanması prosesinin
ardıcıllığını uyğun rə-
qəmlərlə göstərin və hər
mərhələni təsvir edin.
1
2
3
4
5
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
· Bütün canlı orqanizmlər üçün hansı əlamətlər ümumi sayılır?
· Canlı təbiətin nümayəndələri hansı xarakterik əlamətlərə malikdir?
4.
Canlı orqanizmlərin müxtəlifliyi
Orqanizmlərdə
müxtəlifliyə  malikdirlər.  Onların  arasında  birhüceyrəlilərdən  başlaya-
raq,  çoxhüceyrəlilər  kimi  formalar  mövcuddur.  Bütün  bu  orqanizmlər
xarici  görünüşcə  müxtəlif  olsa  da,  onları  ümumi  bir  cəhət  –  hüceyrəvi
quruluşa malik olmaları birləşdirir. Orqanizmlərin digər ümumi xüsusiy-
yətləri onların qıcıqlara cavab verməsi, irsi əlamətlərini nəslə ötürmələri,
onlarda gedən maddələr və enerji mübadiləsidir.
Canlı orqanizmlərin fərqli xüsusiyyətləri
Bitki və heyvanlar. Bitki hüceyrəsi qalın hüceyrə divarı, plastidlər və
iri vakuolun olması ilə heyvan hüceyrələrindən fərqlənir. Bitkilərə nis-
bətən heyvanlarda hərəkət formaları daha müxtəlifdir. Heyvanlarda olan
sinir sistemi, əzələ və hiss orqanları bitkilərdə olmur. Bitki və heyvan-
larda  olan  fərqlər  onların  qidalanma  xüsusiyyətlərinə  də  aiddir.  Bit-
kilərin əksəriyyəti avtotrof hesab olunur. Bu xüsusiyyət onlara xaricdən
yalnız qeyri-üzvi maddələr – su, mineral duzlar, karbon qazı almağa və
günəş  enerjisindən  istifadə  edərək  üzvi  maddələr  yaratmasına  imkan
verir. Heyvanlar isə digər heyvan və bitkiləri yeməklə yalnız hazır üzvi
maddələrlə qidalanır.
Göbələklər. Göbələklərdə həm bitkilərin, həm də heyvanların əlamət-
lərinə  rast  gəlinir.  Onların  hüceyrələrində,  bitkilərdəki  kimi,  qalın
hüceyrə divarı və iri vakuol olur. Lakin heyvanlardakı kimi, ehtiyat qida
maddəsi qlikogendir və hüceyrələrində plastidləri olmur. Göbələklər də
əksər heyvanlar kimi heterotrof yolla qidalanırlar.
Bakteriyalar. Birhüceyrəli orqanizmlərdir. Formalaşmış nüvəsinin və
bir çox hüceyrə orqanoidlərinin olmamasına görə bitki və heyvan hücey-
rəsindən fərqlənir. Orqanizmlərdə bu cür müxtəlifliyin yaranması onla-
rın həyat şəraitinə uyğunlaşmaları ilə əlaqədardır.
oxşar əlamətlər. Yer üzərində yaşayan canlılar geniş
Anlayışların adlarını cədvəlin müvafiq sütunlarına yazın:
fotosintez, ürək, hetero-
trof, xlorofil, mədə, qidalanma, ələyəbənzər borular, ağızcıqlar, tənəffüs, avtotrof,
görmə, hüceyrə, qan
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Bitkilər
Heyvanlar
“Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri” cədvəlinin uyğun xanalarını
tamamlayın.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Əsas xassələri
Qidalanma
Hərəkət
Qıcıqlanma
İfrazat
Böyümə
Hüceyrənin quruluşu
Heyvanlar
Bitkilər      Göbələklər
Heyvanlar  kimi,  üzvi  maddələrlə  qidalanan
üzvi  maddələri  qeyri-üzvi  maddələrdən  sintez  edə  bilmirlər.  Digər  tərəfdən,
bəzi ibtidai heyvanlar da xlorofilin olmasına görə işıqda bitkilər kimi qidala-
nırlar.  Lakin  qaranlıqda  onlar  məhv  olmur  və  heyvanlar  kimi  hazır  üzvi
maddələrlə qidalanırlar.
göbələklər  və  əksər  bakteriyalar

16
CANLILAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ VƏ ONUN ÖYRƏNİLMƏSİ
/
Canlı orqanizmlər və onların öyrənilməsi
1. Düzgün cavabı seçin:
1) Hüceyrəsində formalaşmış nüvəsi olmayan canlılar:
а) bitkilər b) bakteriyalar c) heyvanlar.
2) Xloroplastlar yerləşir:
а) canlı orqanizmlərin bütün hüceyrələrində;
b) bitkilərin bütün hüceyrələrində;
c) bitkilərin yalnız yaşıl hüceyrələrində;
d) yalnız göbələk hüceyrələrində.
3) Göbələklər heyvanlara ona görə oxşayırki:
а) hərəkətsizdirlər; b) qidanı soraraq udurlar; c) heterotrofdurlar.
2. Məntiqə əsasən sual işarəsinin yerinə uyğun gələn anlayışı müəyyən edin:
Anatomiya – quruluş / Fiziologiya – ... ?
Heyvanlar – zoologiya / Bitkilər – ... ?
Yarpaq – orqan / Fotosintez – ... ?
Bitkilər – avtotrof / Göbələklər – ... ?
Qidalanma – proses / Mədə – ... ?
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Düzgün cavab variantını seçin:

2.  Düzgün  cavabı  seçin:
3.  Hansı  tədqiqat  metodları  ilə  bu  faktlar  müəyyən  olunmuşdur:
4. Bitkilərə, göbələklərə və heyvanlara uyğun əlamətləri seçərək cədvəlin müva-
fiq sütunlarında qeyd edin.
a) Orqanizmin və onun orqanlarının daxili
quruluşunu öyrənən elm anatomiyadır/fiziologiyadır. b) Orqanizmlərin müxtə-
lifliyi və təsnifatı ilə məşğul olan elm mikologiya/sistematika adlanır.   c) “Zo-
ologiya”/ “botanika” sözünün yunan dilindən tərcüməsi “bitki” deməkdir. d) Or-
qanizmlərin həyat fəaliyyətini öyrənən elm sahəsi fiziologiyadır /morfologiya-
dır.   e) Biologiyanın heyvanlar aləmini öyrənən elm sahəsi “zoologiya” / “bota-
nika” adlanır.
“Soğan  dəriciyindən  mikropreparatın  hazırlanması”
laboratoriya işi zamanı hansı əməliyyatı birinci yerinə yetirmək lazımdır?
1) Preparat iynəsinin köməyi ilə əşya şüşəsi üzərində soğan dəriciyini yerləş-
dirmək; 2) Vinti hərəkət etdirərək tubusu  preparatdan 1-2 mm məsafəyə qədər
ehmalca  endirmək;  3)  Təmiz  silinmiş  əşya  şüşəsinin  üzərinə  bir-iki  damсı  su
tökmək;  4)  Okulyara  baxaraq  təsvirin  dəqiqləşdiyi  ana  qədər  vinti  asta-asta
hərəkət etdirmək; 5) Soğan dəriciyinin üzərini örtük şüşəsi ilə örtərək mikrosko-
pun əşya kürsüsünün üzərinə qoymaq.
a)  Yeni
doğulmuş uşağın nəbzi dəqiqədə 140 ürək döyüntüsünə bərabərdir. 1-2 yaşında
uşaqlar  üçün  bu  göstərici  100-ə,  8-14  yaşında  isə  80-ə  bərabərdir.  b)  Bəzi
həşəratlar  yarpaqlara  və  ya  budaqcıqlara  bənzəyir.  Belə  oxşarlıq  onları  quşlar
tərəfindən yeyilməkdən qoruyur.
1.
eterotrof qidalanma, 2. Möhkəm hüceyrə di-
varı, 3. Plastidlərin olması, 4. Fəal hərəkət, 5.
avtotrof qidalanma, 6. Həzm
sistemi, 7. İri hüceyrə vakuolu, 8. Böyümə,  9. Tənəffüs sistemi, 10. Tozlanma.
Əsasən h
Əsasən
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
Bitkilər
Heyvanlar
Göbələklər
5. Nə üçün göbələkləri ayrıca aləmə aid edirlər?

2
17
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR
VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN
MÜXTƏLİFLİYİ
İbtidai və ali sporlu bitkilər
2
-ci
f e sil
5.
Yosunlar – ibtidai bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar
Yay  günlərində    yaşıllaşmış  durğun  gölməçə  suyunu  ovcunuza  alsanız,  onun
içərisində kiçik yaşıl kürəcikləri   görərsiniz. “Suyun çiçəkləməsi” deyilən bu
hadisəyə  səbəb  xlаmidomonada  və  xlorella  adlanan  yosunların  suda  kütləvi
surətdə çoxalmasıdır.
· Yosunlar haqqında nə bilirsiniz?
Müasir sistematikada bitkilər aləmi iki yarımaləmə – ibtidai və ali bit-
kilərə  bölünür.  İbtidai  bitkilərdə  ali  bitkilərə  xas  olan  orqanlar  (kök,
gövdə, yarpaq)   yoxdur.
İbtidai bitkilərə təbiətdə geniş yayılan yosunlar aiddir və əksər hissəsi
su  mühitində  yaşayır.  Lakin  onların  nümayəndələrinə  nəm  torpaqda,
ağac gövdəsində və hətta qar üzərində də rast gəlinir. Yosunlar qrupuna
yaşıl, qonur, qırmızı
yosun şöbələri daxildir. Bunların içərisində
birhüceyrəli və çoxhüceyrəli formalara  rast gəlinir.
və digər
Birhüceyrəli yaşıl yosunlar. Xlorella və xlаmidomonada yosunların
ən geniş yayılmış nümayəndələridir. Hüceyrələri xaricdən qalın və şəffaf
qılafla örtülmüşdür. Xlаmidomonada qamçıların köməyi ilə fəal hərəkət
edə bilir. Xlorella isə ondan fərqli olaraq, su axını vasitəsilə bir yerdən
başqa yerə aparılır. Onların hüceyrələrində nüvə, sitoplazma, iri vakuol və
həmçinin  yaşıl  xlorofil  piqmentinə  malik  tək  xromatofor  (yun.
matofor  –  rəngdaşıyan)  var.  Xlаmidomonada  hüceyrəsində  bunlardan
başqa işığa həssas “qırmızı gözcük”, yığılıb-açılan iki kiçik vakuol olur.
Yaşıl yosunların qidalanması. Yosunlar, əsasən, avtotrof yolla qidala-
nır. Xlamidomonada və bəzi başqa yosunlar qida üçün bəzən hazır üzvi
maddələrdən istifadə edir.
xro-
Şəklə əsasən birhücey-
rəli yosunlar olan
xlamidomonada və
xlorellanın quruluşunu
müqayisə edin.
Nəticəni müzakirə edin: Bu canlıların hansı ümumi və fərqli cəhətləri var?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xlаmidomonada
Xlorella
Qamçı
Sitoplazma
Qırmızı “gözcük”
Nüvə
Xromatofor
Vakuol
Yığılıb-açılan vakuol

1. Hecalardan keçilmiş mövzu üzrə anlayışları qurub onların tərifini verin:
“spor – zoo ”, “qot – zi”, “ma – xro – for – to”, “ met – qa”, “rel – la – xlo”
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
A) Xlamidomonadanın hərəkətində iştirak edir
B) Yosun hüceyrəsində işığa həssas hissəcik
C) Xlamidomonadaya yaşıllıq verən struktur
D) Hüceyrə şirəsi ilə dolu olan hüceyrə strukturu
1. Xromatofor
2. Vakuol
3. Qamçılar
4. “Qırmızı gözcük”
2
2
19
18


BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Yosunlar həm cinsi, həm də
qeyri-cinsi yolla çoxalır. Əlverişli şəraitdə onlarda qeyri-cinsi, əlverişsiz
şəraitdə  (su  hövzəsinin  soyuması,  quruması  və  s.)    isə  cinsi  çoxalma
müşahidə edilir. Xlamidomonadadan fərqli olaraq, xlorella yalnız qeyri-
cinsi yolla – ikiyə bölünməklə çoxalır.
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması
1. Yetkin xlamido-
monada. 2. Ana hü-
ceyrədə qametlər
yaranır. 3. Qamet-
lər suya tökülərək
başqa fərdin qamet-
ləri ilə cüt-cüt bir-
ləşir. 4. Yaranan zi-
qot qalın qılafla ör-
tülür. 5. Ziqotdan 4
ədəd yeni
əmələ gəlir.
zoospor-
lar
Düzgün variantı seçin:
1. Yosunlarda     orqanlar olur/ orqanları olmur.   2. Yo-
sunun hüceyrəsi bakteriya hüceyrəsindən formalaşmış nüvənin olması/olma-
ması ilə fərqlənir. 3. Xlorella/amöb birhüceyrəli yosunlara aiddir. 4. Xlamido-
monadada işıq qıcığını qəbul edən qamçılardır/qırmızı “gözcükdür”.   5. Yaşıl
yosun hüceyrələrində xlorofil xromatoforda/xloroplastlarda yerləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Xlamidomonadanın çoxalması. Bölünmədən əvvəl xlamidomonada qamçısını
itirir və hərəkətsizləşir.
–  Cinsi  çoxalması.  Xlamidomonadanın
möhtəviyyatının  bölünməsinəticəsində
çoxlu sayda ikiqamçılı qametlər (cinsiyyət
hüceyrələri)  yaranır.  Onlar  başqa  fərdin
qametləri ilə suda cüt-cüt birləşir və ziqot
əmələ gətirir. Ziqot qalın qılafla örtülərək
qışlayır. Yazda  ziqotun  bölünməsi  nəticə-
sində  yaranan  zoosporlardan  cavan
xlamidomonadalar əmələ gəlir.
–  Qeyri-cinsi  çoxalması.  Xlamido-
monadanın  daxili  möhtəviyyatı  bir
neçə dəfə bölünərək – 4, bəzən 8 ədəd
hərəkətli kiçik hüceyrə – zoosporlar
(yun.  zoon  –  heyvan,  spor  –  səpin,
toxum)  əmələ  gətirir.  Onlar  xaricə
çıxaraq  müs təqil  yaşayan  yeni
yosunlara çevrilir.
Qeyri-cinsi çoxalma (sxem)
a
1. Yetkin
2. İlkin
mərhələ (zoospor-
ların yaranması).
. Zoosporlardan
yeni fərdlər yaranır.
4.
xlamido-
monada.
Cavan xlamido-
monada.
3

1
2
3
4
Cinsi çoxalma
(sxem)
b
1

2

4
5
6.
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar
Mikroskopik yosunlarla yanaşı, uzunluğu onlarla metrə çatan yosunlar da var.
· Çoxhüceyrəli yosunlar birhüceyrəli yosunlardan nə ilə fərqlənir?
Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunlar.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunların  nüma-
yəndələrində bədən sapşəkilli, lövhəşəkilli və ya digər formalı tallomdan
(yun. tallos – cücərti) ibarətdir. Onların əksəriyyətinin toxuma və orqan-
ları  olmur.  Çoxhüceyrəli  yaşıl  yosunlara  misal  olaraq  durğun  və  sakit
axan  sularda  rast  gəlinən  –  ulotriks,  spirogira  və  dənizlərdə  yaşayan
ulvanı misal göstərmək olar.

Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Sapşəkilli yosunların quruluşu.
Sapşəkilli yosunların quruluşunun öyrənilməsi.
Məqsəd:
Təchizat: Canlı yosun (spirogira yosunu) və ya hazır preparat, mikroskop, əşya
və örtük şüşələri, preparat iynəsi, pipetlər, bir stəkan su.
İşin gedişi: 1. Mikroskopla yosunun yenicə hazırlanmış və ya hazır mikroprepa-
ratına baxın. 2. Yosun hüceyrəsinin qılafına, sitoplazmasına, xromatoforuna,
nüvəsinə, vakuoluna diqqət   yetirin. 3. Gördüklərinizi spirogiranın böyüdül-
müş  şəkli  ilə  müqayisə  edin  və  onun  bir  hüceyrəsinin  strukturlarını  qeyd
etməklə şəklini çəkin. 4. Spirogiranın quruluşu barədə nəticə çıxarın.
Nəticəni  müzakirə  edin:  1.  Yosunun  sapı  nədən  təşkil  olunub?  2.  Spirogira
yosunu xlamidomonada və ya xlorelladan nə ilə fərqlənir?
Ulva
lövhəşəkilli,
parlaq-yaşıl rəngli olub, kənar-
ları burulmuşdur. Tallomun alt
hissəsində suyun dibinə yapış-
maq üçün qısa “saplaq” olur. Xə-
zər dənizində də rast gəlinir.
nın tallomu
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların quruluşu
Ulotriksin tallomu sapşəkilli olub,
bir cərgədə düzülmüş çoxlu hücey-
rələrdən  ibarətdir.  Aşağıda  yerlə-
şən  hüceyrəsi  vasitəsilə  substrata
birləşir.
Spirogira  yosununun  isə  sapları  heç  yerə
birləşmir.  Suda  passiv  üzən  pambığabən-
zər yaşıl topalar şəklində olur. Uzunsov və
üzəri  seliklə  örtülmüş  hüceyrələrə  malik-
dir.
1. Qılaf. 2. Sitoplazma.
3. Nüvə. 4. Qapanmayan
halqaşəkilli xromatofor.
Substrata yapışan
hüceyrə
Ulva
Ulotriks
1
2
3
4
Lentşəkilli
xromatofor
Vakuol
Qılaf
Nüvə
Sitoplazma
Spirogira
3

Yüklə 2,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 23