Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

9. 
Mamırların çoxalması və əhəmiyyəti  
İşin məqsədi: Qutucuğun quruluşunun öyrənilməsi. 
Təchizat: Quş mamırının qutucuğu və ya hazır preparat, lupa, preparat 
iynələri.
İşin gedişi: 1. Quş mamırına lupa ilə diqqətlə baxıb, içərisində sporlar olan qutucu-
ğu tapın və şəklini çəkin. 2. Qutucuğu əzərək lupa ilə içərisindən çıxan sporlara 
baxın. 3. Sporların çoxlu miqdarda yaranmasının əhəmiyyəti barədə nəticə çıxarın.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Quş mamırının qutucuğunun quruluşu
Quş mamırının çoxalması. 
çoxalma prosesində 
cinsi nəsillə qeyri-cinsi nəsilləri növbələşir. Quş mamırının erkək və dişi 
bitkiləri yanaşı bitir və cinsı nəsil sayılır. Üzərində cinsiyyət hüceyrələri 
əmələ gələn orqanizm cinsi, üzərində spor yaranan   isə qeyri-cinsi nəsil 
hesab olunur. 
İkievli bitkidir, onun 
Quş mamırının çoxalması
Tumurcuqlara 
malik  
protonema 
QEYRİ-CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
QEYRİ-CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
   
Yumurta 
hüceyrə əmələ 
gələn  dişi  
cinsi orqan
Ziqot yaranır 
və ondan qutucuq 
inkişaf edir.
CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
Suyun iştirakı ilə 
 gedir.
mayalanma 
Suyun iştirakı ilə 
mayalanma  gedir.
İçərisində 
spermatozoid 
əmələ gələn
erkək  cinsi 
orqan
İçərisində 
spermatozoid 
əmələ gələn
erkək  cinsi 
orqan
Əlverişli şəraitə 
düşən sporlar cücərir 
və nazik, yaşıl sap – 
protonema əmələ 
gətirir.
Qutucuğun qapağı açılır, 
sporlar  tökülərək küləklə ətrafa 
yayılır. 
Protonema 
üzərində 
yaranan
tumurcuqdan 
yeni mamır 
inkişaf edir. 
Spermatozoid
Yetkin dişi bitki  üzərində  
dişi cinsi orqan yaranır.
Yumurta 
hüceyrə 
Yetişmiş 
qutucuq 
Protonema 
quruluşuna 
görə sapşəkilli 
yaşıl yosunlara 
oxşayır. 
Bu oxşarlıq 
mamırlarla 
yosunların 
qohumluğunu 
göstərir.
Sporlar
Yetkin erkək bitki üzərində 
erkək  cinsi orqan olur.

2
2
25
24
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Çoxhüceyrəli yosunun və mamırın quruluşunu 
müqayisə edin. Əlamətlərin olub-olmamasını 
“+” və ya “–” ilə işarə edərək, cədvəli doldu-
run.
1.  Düzgün  variantı  seçin: 
2. Suallara cavab verin: 
a)  Mamırlar  ali  bitkilərə  aiddir.  Onların  rizoid-
ləri/kökləri olur. b) Yetkin sfaqnum mamırı/quş mamırı torfun yaranma mən-
bəyidir. c) Yetkin sfaqnum quş mamırından yarpaqların/rizoidlərin olmaması 
ilə  fərqlənir.  d)  Ölü  hüceyrələrin  hesabına  sfaqnum  suyu  bədəninə 
hopdurur/qidalı maddələri ötürür. 
a) Sfaqnum mamırının yarpaqlarının, quş mamırından 
fərqli olaraq, ağımtıl rəngdə olmasının səbəbi nədir? b) Müharibə zamanı pam-
bıq çatışmayanda həkimlər yaraları sarımaq üçün quru sfaqnum mamırından 
istifadə edirdilər. Bu zaman bitkinin hansı xüsusiyyətləri nəzərə alınırdı? 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Mamır
Yosun
Quruluş
hissələri
Tallom
Gövdə
Yarpaq
Rizoidlər
Kök
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Sfaqnum 
mamırının yarpaq 
hüceyrəsi 
Sfaqnumun 
yarpağı
Xloroplastlara
malik
hüceyrələr
İçərisi boş, 
sutoplayıcı 
hüceyrələr
Məsamələr
lara malik   hüceyrələrlə yanaşı, içərisi boş , ölü iri hüceyrələrə   də rast 
gəlinir.  Yarpaq  və  gövdədə  olan  ölü  hüceyrələrin  hesabına  sfaqnum  öz 
çəkisindən  20-25  dəfə  çox  su  uda  bilir.  Nəticədə  sfaqnum  bitən  torpaq 
tədricən bataqlığa çevrilir. Belə şəraitdə digər bitkilər yaxşı inkişaf edə 
bilmir. Bataqlıqlarda sfaqnum bakteriyaların inkişafına mane olan mad-
dələr  ifraz  edir.  Ona  görə  də  bataqlığa  düşmüş  orqanizmlərdə  çürümə 
prosesləri zəif gedir. 
Sfaqnumun gövdəsi  hər  il  2-3  sm  böyüyür.  Eyni  zamanda,  gövdənin 
aşağı hissəsi tədricən məhv olur. Tələf olmuş hissə oksigen az olan yerdə 
yavaş-yavaş parçalanır və torfa çevrilir. 
Yaponiyanın qədim paytaxtı Kioto şəhərində çoxlu sayda cəlbedici mamır bağla-
rına rast gəlmək olar. Belə bağlar yapon ənənələrinin ayrılmaz hissəsinə çevril-
mişdir. Yaşıl məxmərə bənzəyən mamır örtüyü burada daş körpülərin və kiçik 
adacıqların üzərini bəzəyir.  
· Mamırların təbiətdə əhəmiyyəti nədir?
9. 
Mamırların çoxalması və əhəmiyyəti  
İşin məqsədi: Qutucuğun quruluşunun öyrənilməsi. 
Təchizat: Quş mamırının qutucuğu və ya hazır preparat, lupa, preparat 
iynələri.
İşin gedişi: 1. Quş mamırına lupa ilə diqqətlə baxıb, içərisində sporlar olan qutucu-
ğu tapın və şəklini çəkin. 2. Qutucuğu əzərək lupa ilə içərisindən çıxan sporlara 
baxın. 3. Sporların çoxlu miqdarda yaranmasının əhəmiyyəti barədə nəticə çıxarın.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Quş mamırının qutucuğunun quruluşu
Quş mamırının çoxalması. 
çoxalma prosesində 
cinsi nəsillə qeyri-cinsi nəsilləri növbələşir. Quş mamırının erkək və dişi 
bitkiləri yanaşı bitir və cinsı nəsil sayılır. Üzərində cinsiyyət hüceyrələri 
əmələ gələn orqanizm cinsi, üzərində spor yaranan   isə qeyri-cinsi nəsil 
hesab olunur. 
İkievli bitkidir, onun 
Quş mamırının çoxalması
Tumurcuqlara 
malik  
protonema 
QEYRİ-CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
QEYRİ-CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
   
Yumurta 
hüceyrə əmələ 
gələn  dişi  
cinsi orqan
Ziqot yaranır 
və ondan qutucuq 
inkişaf edir.
CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
CİNSİ 
NƏSLİN
yaranması
Suyun iştirakı ilə 
 gedir.
mayalanma 
Suyun iştirakı ilə 
mayalanma  gedir.
İçərisində 
spermatozoid 
əmələ gələn
erkək  cinsi 
orqan
İçərisində 
spermatozoid 
əmələ gələn
erkək  cinsi 
orqan
Əlverişli şəraitə 
düşən sporlar cücərir 
və nazik, yaşıl sap – 
protonema əmələ 
gətirir.
Qutucuğun qapağı açılır, 
sporlar  tökülərək küləklə ətrafa 
yayılır. 
Protonema 
üzərində 
yaranan
tumurcuqdan 
yeni mamır 
inkişaf edir. 
Spermatozoid
Yetkin dişi bitki  üzərində  
dişi cinsi orqan yaranır.
Yumurta 
hüceyrə 
Yetişmiş 
qutucuq 
Protonema 
quruluşuna 
görə sapşəkilli 
yaşıl yosunlara 
oxşayır. 
Bu oxşarlıq 
mamırlarla 
yosunların 
qohumluğunu 
göstərir.
Sporlar
Yetkin erkək bitki üzərində 
erkək  cinsi orqan olur.

Yeni 
əmələ 
gəlmiş 
yarpaq
İnkişaf 
etmiş
yarpaq
Kökümsov
Erkək qıjı
2
2
27
26
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
 
1
2
1. Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri 
tamamlayın: 
Qutucuq, ziqot, spermatozoid, 
ayaqcıq, su, protonema, yumurtahüceyrə, 
spor, rizoidlər.
Erkək bitkilərin yuxarı hissəsində içində 
erkək qametlər –__ yetişən erkək cinsiyyət 
orqanları əmələ gəlir. Onlar __iştirakı ilə 
sərbəst hərəkət edə bilir. Dişi bitkilərdə dişi 
cinsiyyət hüceyrəsi – __ yetişən dişi cinsiy-
yət orqanları yerləşir. Yumurta hüceyrənin 
mayalanması nəticəsində __ yaranır. Ondan 
uzun__ üzərində yerləşən qutucuq əmələ 
gəlir. Sporlar __ içində inkişaf edir. Onlar 
yetişdikdə__qapaqcığı açılır və __ tökülür. 
Rütubətli torpağa düşdükdə __ yaşıl sap – 
__ inkişaf edir. Onun üzərində __ və 
tumurcuqlar olur. Tumurcuqlardan cavan 
zoğlar inkişaf edir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Şəkildə dişi və 
erkək bitkiləri 
göstərin. 
Rəqəmlərlə işa-
rələnən hissə-
ləri adlandı-
raraq fikrinizi 
əsaslandırın.
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Mamırların təbiətdə və insan həyatında rolu. Mamırlar torpağın üzə-
rini örtərək ora havanın keçməsini çətinləşdirir. Bu isə torpağın turşulaş-
masına və bataqlıqlaşmasına səbəb olur. Sfaqnumun çürüməsi nəticəsin-
də torf əmələ gəlir. Torfdan insanlar yanacaq, gübrə və xalq təsərrüfa-
tında xammal kimi istifadə edirlər. Ondan, həmçinin, ağac spirti, plast-
mas, izolyasiya materialı, qətran və digər qiymətli məhsullar alınır.
Qıjıkimilər  ali  sporlu  bitkilərə  aiddir.  Qədim  rəvayətə  görə,  qıjı  ildə  bir  dəfə 
çiçək açır. İnsanlar meşələri gəzərək çiçəkləyən qıjı axtarırdılar. İnanırdılar ki, 
onun çiçəyini görən xəzinə tapıb dövlətli və xoşbəxt olacaq. Bu, ona görə rəvayət 
adlanır ki, əslində, qıjı heç vaxt çiçək açmır.
· Sizcə, qıjının çiçək açmamasına səbəb nədir?   
10. 
Qıjıkimilər. Qıjıların çoxalması
İşin gedişi: 1. Qıjının zahiri görünüşünə 
nəzər salın. Kökümsovun üzərindəki kök-
ləri tapın. Bu, hansı köklərdir? 2. Yarpa-
ğın alt səthində içərisində spor olan qo-
nur  qabarcıqlara  diqqət  yetirin.  Qıjının 
həyatında  sporların  əhəmiyyəti  nədir?   
3. Bitkinin şəklini çəkin və onun orqan-
larının adlarını qeyd edin.
Qıjıkimilərin əlamətləri. Mamırlardan fərqli olaraq, qıjıkimilərin gövdə 
və yarpaqdan başqa inkişaf etmiş kökləri də olur. Onlar sporlar vasitəsilə 
çoxalır. Mayalanma prosesi, mamırlardakı kimi, suyun iştirakı ilə gedir. 
Qıjıkimilərin müxtəlifliyi. 
  Qədim  bitkilər  olan  qıjıkimilərə  rütubətli  və  kölgəli  yerlərdə, 
xüsusən  meşə  örtüyü  altında  rast  gəlinir.  Əksəriyyətinin  gövdəsi  otşəkil-
lidir, lakin tropik Asiya, Avstraliya, Mərkəzi və Cənubi Amerika kimi zona-
larda  bəzi  ağacşəkilli  formalara  da  təsadüf  edilir.  Qıjıkimilər  arasında 
lianlara da rast gəlinir. 
Qıjılar. Qıjıların bədən ölçüləri bir neçə mm-dən bir neçə   metrə qədər 
olur.  Geniş yayılmış nümayəndəsi olan erkək qıjı çoxillik bitkidir, yerüstü 
gövdəsi olmur. Yeraltı gövdəsi kökümsovdur. Kökümsovlardan əlavə köklər 
və  yerüstü  yarpaqlar  çıxır.  Erkək  qıjının  cavan  yarpaqlarının  ucları 
spiralvari burulur və zoğ kimi uc hissədən böyüyür. Fotosintez nəticəsində 
yaranan üzvi maddələrin bir qismi kökümsovda ehtiyat halında toplanır.
Çoxalması.  Qıjıların  çoxalması  zamanı  qeyri-cinsi  nəsil  cinsi  nəsillə 
əvəz  olunur.  Mamırlardan  fərqli  olaraq,  yetkin  qıjı  bitkisi  qeyri-cinsi 
nəsil hesab edilir. Əgər qıjının yarpağına baxsaq, onun alt hissəsində ki-
çik, qonur qabarcıqları görmək mümkündür. Onların daxilində   sporan-
gilər  adlanan  kisəciklər  yerləşir.  Bunların  içərisində  sporlar  yetişir. 
 
Qıjıkimilərə qıjılar, qatırquyruğular və plaun-
lar  aiddir.
 Qıjının çoxalması
Sporangi
Yetişmiş sporlar
İlk cücərti
Protal
Erkək cinsi orqan
Dişi cinsi orqan
Yumurta 
hüceyrə
Mayalanmış 
yumurta 
hüceyrə (ziqot)
Rüşeymli 
protal 
Yetkin bitki  
Spermatozoid
QEYRİ-CİNSİ NƏSİL
CİNSİ NƏSİL
İşin məqsədi: Qıjı bitkisinin quruluş xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq. 
Təchizat: Lupa, canlı qıjı bitkisi.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Qıjının quruluşu
2. Yosun və mamırların 
oxşar və fərqli 
əlamətlərini qeyd edin. 

Yeni 
əmələ 
gəlmiş 
yarpaq
İnkişaf 
etmiş
yarpaq
Kökümsov
Erkək qıjı
2
2
27
26
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
 
1
2
1. Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri 
tamamlayın: 
Qutucuq, ziqot, spermatozoid, 
ayaqcıq, su, protonema, yumurtahüceyrə, 
spor, rizoidlər.
Erkək bitkilərin yuxarı hissəsində içində 
erkək qametlər –__ yetişən erkək cinsiyyət 
orqanları əmələ gəlir. Onlar __iştirakı ilə 
sərbəst hərəkət edə bilir. Dişi bitkilərdə dişi 
cinsiyyət hüceyrəsi – __ yetişən dişi cinsiy-
yət orqanları yerləşir. Yumurta hüceyrənin 
mayalanması nəticəsində __ yaranır. Ondan 
uzun__ üzərində yerləşən qutucuq əmələ 
gəlir. Sporlar __ içində inkişaf edir. Onlar 
yetişdikdə__qapaqcığı açılır və __ tökülür. 
Rütubətli torpağa düşdükdə __ yaşıl sap – 
__ inkişaf edir. Onun üzərində __ və 
tumurcuqlar olur. Tumurcuqlardan cavan 
zoğlar inkişaf edir.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Şəkildə dişi və 
erkək bitkiləri 
göstərin. 
Rəqəmlərlə işa-
rələnən hissə-
ləri adlandı-
raraq fikrinizi 
əsaslandırın.
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi 
tätbiq edin  
Mamırların təbiətdə və insan həyatında rolu. Mamırlar torpağın üzə-
rini örtərək ora havanın keçməsini çətinləşdirir. Bu isə torpağın turşulaş-
masına və bataqlıqlaşmasına səbəb olur. Sfaqnumun çürüməsi nəticəsin-
də torf əmələ gəlir. Torfdan insanlar yanacaq, gübrə və xalq təsərrüfa-
tında xammal kimi istifadə edirlər. Ondan, həmçinin, ağac spirti, plast-
mas, izolyasiya materialı, qətran və digər qiymətli məhsullar alınır.
Qıjıkimilər  ali  sporlu  bitkilərə  aiddir.  Qədim  rəvayətə  görə,  qıjı  ildə  bir  dəfə 
çiçək açır. İnsanlar meşələri gəzərək çiçəkləyən qıjı axtarırdılar. İnanırdılar ki, 
onun çiçəyini görən xəzinə tapıb dövlətli və xoşbəxt olacaq. Bu, ona görə rəvayət 
adlanır ki, əslində, qıjı heç vaxt çiçək açmır.
· Sizcə, qıjının çiçək açmamasına səbəb nədir?   
10. 
Qıjıkimilər. Qıjıların çoxalması
İşin gedişi: 1. Qıjının zahiri görünüşünə 
nəzər salın. Kökümsovun üzərindəki kök-
ləri tapın. Bu, hansı köklərdir? 2. Yarpa-
ğın alt səthində içərisində spor olan qo-
nur  qabarcıqlara  diqqət  yetirin.  Qıjının 
həyatında  sporların  əhəmiyyəti  nədir?   
3. Bitkinin şəklini çəkin və onun orqan-
larının adlarını qeyd edin.
Qıjıkimilərin əlamətləri. Mamırlardan fərqli olaraq, qıjıkimilərin gövdə 
və yarpaqdan başqa inkişaf etmiş kökləri də olur. Onlar sporlar vasitəsilə 
çoxalır. Mayalanma prosesi, mamırlardakı kimi, suyun iştirakı ilə gedir. 
Qıjıkimilərin müxtəlifliyi. 
  Qədim  bitkilər  olan  qıjıkimilərə  rütubətli  və  kölgəli  yerlərdə, 
xüsusən  meşə  örtüyü  altında  rast  gəlinir.  Əksəriyyətinin  gövdəsi  otşəkil-
lidir, lakin tropik Asiya, Avstraliya, Mərkəzi və Cənubi Amerika kimi zona-
larda  bəzi  ağacşəkilli  formalara  da  təsadüf  edilir.  Qıjıkimilər  arasında 
lianlara da rast gəlinir. 
Qıjılar. Qıjıların bədən ölçüləri bir neçə mm-dən bir neçə   metrə qədər 
olur.  Geniş yayılmış nümayəndəsi olan erkək qıjı çoxillik bitkidir, yerüstü 
gövdəsi olmur. Yeraltı gövdəsi kökümsovdur. Kökümsovlardan əlavə köklər 
və  yerüstü  yarpaqlar  çıxır.  Erkək  qıjının  cavan  yarpaqlarının  ucları 
spiralvari burulur və zoğ kimi uc hissədən böyüyür. Fotosintez nəticəsində 
yaranan üzvi maddələrin bir qismi kökümsovda ehtiyat halında toplanır.
Çoxalması.  Qıjıların  çoxalması  zamanı  qeyri-cinsi  nəsil  cinsi  nəsillə 
əvəz  olunur.  Mamırlardan  fərqli  olaraq,  yetkin  qıjı  bitkisi  qeyri-cinsi 
nəsil hesab edilir. Əgər qıjının yarpağına baxsaq, onun alt hissəsində ki-
çik, qonur qabarcıqları görmək mümkündür. Onların daxilində   sporan-
gilər  adlanan  kisəciklər  yerləşir.  Bunların  içərisində  sporlar  yetişir. 
 
Qıjıkimilərə qıjılar, qatırquyruğular və plaun-
lar  aiddir.
 Qıjının çoxalması
Sporangi
Yetişmiş sporlar
İlk cücərti
Protal
Erkək cinsi orqan
Dişi cinsi orqan
Yumurta 
hüceyrə
Mayalanmış 
yumurta 
hüceyrə (ziqot)
Rüşeymli 
protal 
Yetkin bitki  
Spermatozoid
QEYRİ-CİNSİ NƏSİL
CİNSİ NƏSİL
İşin məqsədi: Qıjı bitkisinin quruluş xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq. 
Təchizat: Lupa, canlı qıjı bitkisi.
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Qıjının quruluşu
2. Yosun və mamırların 
oxşar və fərqli 
əlamətlərini qeyd edin. 

2
2
29
28
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Yarpaq 
2. Kökümsov
3. Protal 
4. Sporangi
A) Üzvi maddələrin bir qismini ehtiyat halında toplayır.
B)  İçərisində sporlar yetişir.
C) Alt hissəsində cinsi hüceyrələr inkişaf edir.
D) Ucları spiralvari burulur və uc hissədən böyüyür.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Təqdim olunmuş anlayışlardan bir cütünü seçib, onların arasında qarşılıqlı 
əlaqəsi olan cümlələr düzəldin. 
2. Qijinin inkişaf mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyən edin:
Portal, sporangi, rizoidlər, yumurtahüceyrə, 
sporlar, spermatozoid, ziqot
Məsələn, sporlar yarpağın alt tərəfində yerləşən sporangilərdə yetişir.
А) yetkin bitki → protal → sporlar → cavan bitki
В) yetkin bitki → sporlar → protal → cavan bitki
С) protal → sporlar → yetkin bitki → cavan bitki
.
11. 
Qatırquyruğular və plaunlar. Qıjıkimilərin əhəmiyyəti
Sporlu  bitkilərin  digər  nümayəndələri  qatırquyruğu  və  plaunlardır.  Onların 
sporlarından və yarpaqlarından dəri yanıqları zamanı, böyrək xəstəliklərinin 
müalicəsində istifadə edirlər. 
· Qatırquyruğu və plaunların qıjılarla hansı oxşarlığı ola bilər?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Qatırquyruğunun quruluşu
İşin məqsədi: Qatırquyruğunun quruluş xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq.
Təchizat: Lupa, qatırquyruğu bitkisi və ya onun herbarisi.
İşin gedişi: 1. Qatırquyruğunu diqqətlə nəzərdən keçirin. 2. Onun orqanlarını 
müəyyən edin və bitkinin şəklini çəkin. 3. Mamırlarla qatırquyruğunun quru-
luşu arasında hansı fərqlər var?
Qatırquyruğular. Çoxillik ot bitkiləridir. Tar-
lalarda, meşə və bataqlıqlarda, adətən, nəm tor-
paqlarda  yaşayır.  Daha  geniş  yayılmış  nüma-
yəndəsi  çöl  qatırquyruğudur.  Onun  torpaqda 
budaqlanan uzun, şaxələnmiş kökümsovu olur. 
Kökümsovdan iki tip zoğ – yay və yaz zoğu əmə-
lə  gəlir.  Yaşıl  rəngli  yay  zoğu  budaqlanan  bu-
ğumlu  gövdəyə  malikdir.  Onun  hər  buğumun-
dan  üzərində  pulcuqşəkilli  yarpaqlar  olan  bu-
daqcıqlar çıxır. Yay zoğu fotosintez edir və onun 
kökümsovunda  ehtiyat  qida  maddəsi  toplanır. 
Yay  zoğu  quruduqdan  sonra  kökümsovlar 
qışlayır. Yazda  onlardan  qonur  rəngli  yaz  zoğ-
ları  inkişaf  edir.  Onlar  fotosintez  etmir  və  kö-
kümsovlarda toplanmış ehtiyat qida maddəsinin 
hesabına  qidalanır.  Qonur  zoğların  təpəsində 
Qonur yaz zoğu
Yaşıl yay 
zoğu
spordaşıyan sünbülcüklər əmələ gəlir. Sünbülcüklərdə sporlar yetişir. Ye-
tişmiş sporlar külək vasitəsilə ətrafa səpələnir. 
Plaunlar. Əsasən, iynəyarpaqlı  meşələrdə rast gəlinir. Çoxillik və həmi-
şəyaşıl bitkidir. Geniş yayılmış nümayəndəsi sancaqşəkilli plaundur. Onun 
uzun və sürünən gövdəsi dik qalxan və haçavari budaqlanan budaqcıqlar 
əmələ  gətirir.  Gövdəsi  başdan-başa  açıq-yaşıl  rəngli  kiçik  yarpaqcıqlarla 
Çöl qatırquyruğu
Yetişmiş  sporlar  külək  vasitəsilə  yayılır.  Cücərən  spordan  əlverişli 
şəraitdə kiçik, yaşıl rəngli cinsi nəsil – protal  inkişaf edir. 
Protal  sərbəst  halda  yaşayır  və  torpağa  rizoidlər  vasitəsilə  yapışır. 
Onun alt hissəsində yerləşən xüsusi orqanlarda spermatozoid və yumurta 
hüceyrə  inkişaf  edir.  Spermatozoidlər  qamçılarının  köməyi    ilə    yağış 
suyu və ya şeh damcısında hərəkət edərək yumurta hüceyrə ilə birləşir. Bu 
zaman  mayalanma  baş  verir  və  nəticədə  ziqot  əmələ  gəlir.  Ziqotdan 
inkişaf edən yeni cücərti özü fotosintez edənə qədər protalın hesabına qi-
dalanır. Müəyyən dövrdən sonra ondan  yetkin bitki inkişaf edir. 
örtülür. Plaunun dikduran gövdəsində yayda ki-
çik və sarı sporlar yaranır. Sporlar küləklə ətra-
fa yayılır. Plaunların bir çox növləri azsaylıdır 
və qorunur. 
Qatırquyruğuların  və  plaunların  çoxalması, 
qıjılarda olduğu kimi, suyun iştirakı ilə gedir.
Qıjıkimilərin əhəmiyyəti. Məhv olmuş qədim 
qıjıkimilərin qalıqlarından daş kömür yataqları 
əmələ  gəlmişdir.  Daş  kömürdən  yanacaq  kimi 
istifadə edilir. Ondan, həmçinin, metaləritmədə 
istifadə edilən koks qazı, anilin boyası, ətriyyat 
sənayesində istifadə olunan maddələr və s. alı-
nır. Qıjıkimilərdən həm də dərman bitkisi kimi 
istifadə edilir. Məsələn, təbabətdə qıjıların kö-
kümsovundan  qurd  xəstəliklərinin  müalicəsin-
də,  çöl  qatırquyruğundan  isə  böyrək  xəstəlik-
Sancaqşəkilli plaun
lərinin müalicəsində və qankəsici kimi istifadə olunur.
Səhv cümlələri  müəyyən edin:  
 
1. Erkək qıjının yarpaqları, kökümsovlu gövdəsi, 
kökləri və rizoidləri olur. 2. Çöl qatırquyruğunun sporları yaz zoğları üzərində 
əmələ gəlir. 3. Çöl qatırquyruğu birillik bitkidir. 
5. Mamırların, plaunların,
qatırquyruğuların və qıjıların cinsiyyətli çoxalmasında əsas amil suyun olma-
sıdır.
4. Daş kömür yataqları məhv 
olmuş qədim qıjıların qalıqlarından əmələ gəlmişdir. 
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  

2
2
29
28
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
1. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Yarpaq 
2. Kökümsov
3. Protal 
4. Sporangi
A) Üzvi maddələrin bir qismini ehtiyat halında toplayır.
B)  İçərisində sporlar yetişir.
C) Alt hissəsində cinsi hüceyrələr inkişaf edir.
D) Ucları spiralvari burulur və uc hissədən böyüyür.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Təqdim olunmuş anlayışlardan bir cütünü seçib, onların arasında qarşılıqlı 
əlaqəsi olan cümlələr düzəldin. 
2. Qijinin inkişaf mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyən edin:
Portal, sporangi, rizoidlər, yumurtahüceyrə, 
sporlar, spermatozoid, ziqot
Məsələn, sporlar yarpağın alt tərəfində yerləşən sporangilərdə yetişir.
А) yetkin bitki → protal → sporlar → cavan bitki
В) yetkin bitki → sporlar → protal → cavan bitki
С) protal → sporlar → yetkin bitki → cavan bitki
.