Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

1
2
3
4
5
6
1. Şəkildə molyusklar sinfinin hansı nümayəndəsi göstərilmişdir? 
Molyuskun rəqəmlərlə işarələnmiş bədən hissələrinin adlarını yazın.
1 __
2 __
3 __
4 __
5 __
6 __
2. Düzgün cavabı seçin: 
 
a) Qarınayaqlıların/ikitaylıların sürfələri balıqların üzərində 
parazitlik edir; 
b) Səkkizayaq/çılpaq ilbiz quruda yaşayır; 
c) Manti ilə bədən /çanaq arasında manti boşluğu yerləşir; 
d) Anadonta/tənək ilbizi ağciyərlərlə tənəffüs edir; 
e) Molyuskların ifrazat orqanı böyrəklərdir/bağırsaqdır.
Faydalı həşəratlar
Həşərat   
Əhəmiyyəti
Zərərverici həşəratlar
Vurduğu zərər
Həşərat   
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
a) 2 cüt bığcığı olur; 
b) Bədəni baş, döş və qarıncıqdan ibarətdir; 
c) 4 cüt yerimə ayağı var; 
d) Ətrafların sayı 3 cütdür; 
e) 1 cüt bığcığı olur; 
f)  1 cüt fasetli mürəkkəb gözü var.
4. Hansı əlamətlər xaçlı hörümçəyə xasdır: 
1) Zəhər vəziləri qarıncığın sonunda yerləşir.
2) Tənəffüsdə traxeya və ağciyərlər iştirak edir.
3)  İlkin həzm prosesi bədəndən kənarda gedir.
4)  Yalnız traxeya ilə tənəffüs edir.
5) Qarıncığında 3 cüt tor ziyilciyi olur. 
6)  Başda 4 cüt sadə gözcük yerləşir.
7)  İfrazatda 1 cüt yaşıl vəzilər iştirak edir.
 
3. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Xərçəngkimilər
2. Hörümçəkkimilər
3. Həşəratlar

3
3
97
96
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
 Məsələn, məzarböcəyi ölmüş heyvanların cəsədləri ilə, peyinböcəyi isə 
peyinlə qidalanmaqla  sanitar rolunu oynayır. 
Pulcuqqanadlılara  aid  olan  kəpənəklərin  bir  çoxu  çiçəkləri  tozlan-
dırmaqla böyük fayda verir. Lakin onların   əksər   növlərinin sürfələri – 
tırtıllar  zərərvericidir.  Məsələn, kələm kəpənəyinin gəmirici ağıza malik 
tırtılı bitkilərin yarpaqları ilə qidalanaraq onları məhv edir. Güvələrin 
sürfələri isə yun məhsullarını korlayır. 
Arılar,  qarışqalar  və  minicilər  pərdəqanadlılar  və  ya  zərqanadlılar 
dəstəsinə aiddir. Bu dəstənin nümayəndələrinin əksəriyyəti ictimai   hə-
yat  tərzi  keçirir.  Qədim  dövrlərdən  insanlar  təsərrüfat  məqsədilə  bal 
arısından  istifadə  edir.  Onlar  pətəklərdə  saxlanılır.  Pətəkdə  hər  arı 
ailəsində bir ana, yüzlərlə erkək, on minlərlə işçi arı olur. Erkək arılar ana 
arını mayalandırır. Ana arı qarıncığının sonunda olan yumurtaqoyanla 
yumurtalar  qoyur.  İşçi  arılar  da  dişi  arılardır.  Lakin  onlarda  cinsiyyət 
vəziləri  inkişaf  etmədiyindən  çoxala  bilmir.  İşçi  arılar  ana  arıya  və 
sürfələrə qulluq edir, nektar və tozcuq toplayır. Yumurtaqoyanları neştə-
rə  çevrilmişdir.  Minicilərin  sürfələri  digər  həşəratların  sürfələrinin 
bədənində  parazitlik  edir.  Bu  səbəbdən  onlardan  kənd  təsərrüfatı 
zərərvericilərinə qarşı bioloji mübarizədə istifadə edilir. 
İkiqanadlılar dəstəsinə daxil olan həşəratların qidalarını  bitki şirəsi, 
bəzi  nümayəndələrində  insan  və  heyvanların  qanı  təşkil  edir.  Bunlara 
milçəklər, göyünlər, mozalanlar və ağcaqanadlar aiddir. İkiqanadlıların 
ön qanadları yaxşı inkişaf etmiş və pərdəşəkillidir. Arxa qanadlar qalıq 
halında qalaraq müvazinətdə iştirak edən vızıltı orqanına çevrilmişdir.
Su hövzələrinin çirklənməsi, meşələrin qırılması səbəbindən həşərat-
ların  sayı  getdikcə  azalır.  Lakin  təbiətdə  böyük  rol  oynadıqlarına  görə 
onları qorumaq və mühafizə etmək lazımdır. 
Cədvəli tamamlayın:
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Uyğunluğu müəyyən edin: 
1. Mayböcəyi.  
. 
.
.
. 
.  
. 
. 
. 
. 
2. Arı 3. Kolorado böcəyi  4. Milçək  5. Güvə 6. Minici 7. Qarış-
qa 8. Kələm kəpənəyi 9. İpəkqurdu 10. Mozalan 11. Məzarböcəyi.
A. Sərtqanadlılar    
 
   
 
   
 
B. Pulcuqqanadlılar C. Pərdəqanadlılar D. İkiqanadlılar
2.  Əlavə  mənbələrdən  istifadə  edərək  bal  arısı  və  ya  qarışqaların  həyat  tərzi 
haqqında kiçik təqdimat hazırlayın (məlumat + rəsm, fotoşəkil).   
1
2
3
4
5
6
1. Şəkildə molyusklar sinfinin hansı nümayəndəsi göstərilmişdir? 
Molyuskun rəqəmlərlə işarələnmiş bədən hissələrinin adlarını yazın.
1 __
2 __
3 __
4 __
5 __
6 __
2. Düzgün cavabı seçin: 
 
a) Qarınayaqlıların/ikitaylıların sürfələri balıqların üzərində 
parazitlik edir; 
b) Səkkizayaq/çılpaq ilbiz quruda yaşayır; 
c) Manti ilə bədən /çanaq arasında manti boşluğu yerləşir; 
d) Anadonta/tənək ilbizi ağciyərlərlə tənəffüs edir; 
e) Molyuskların ifrazat orqanı böyrəklərdir/bağırsaqdır.
Faydalı həşəratlar
Həşərat   
Əhəmiyyəti
Zərərverici həşəratlar
Vurduğu zərər
Həşərat   
ÜMUMÌLÄÅDÌRÌCÌ TAPÅIRIQLAR
a) 2 cüt bığcığı olur; 
b) Bədəni baş, döş və qarıncıqdan ibarətdir; 
c) 4 cüt yerimə ayağı var; 
d) Ətrafların sayı 3 cütdür; 
e) 1 cüt bığcığı olur; 
f)  1 cüt fasetli mürəkkəb gözü var.
4. Hansı əlamətlər xaçlı hörümçəyə xasdır: 
1) Zəhər vəziləri qarıncığın sonunda yerləşir.
2) Tənəffüsdə traxeya və ağciyərlər iştirak edir.
3)  İlkin həzm prosesi bədəndən kənarda gedir.
4)  Yalnız traxeya ilə tənəffüs edir.
5) Qarıncığında 3 cüt tor ziyilciyi olur. 
6)  Başda 4 cüt sadə gözcük yerləşir.
7)  İfrazatda 1 cüt yaşıl vəzilər iştirak edir.
 
3. Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Xərçəngkimilər
2. Hörümçəkkimilər
3. Həşəratlar

3
3
99
98
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
41.
 
Kəlləsizlər yarımtipi. 
Xordalılar tipi. 
Başıxordalılar sinfi
1778-ci ildə Simon Pallas ilk dəfə olaraq Qara dənizdə yaşayan  neştərçənin qu-
ruluşunu  tədqiq  edərək  onu  molyusklara  aid  etdi.  Lakin  sonradan  A.O.Ko-
valevski tərəfindən neştərçənin xordalı heyvanlara aid olduğu müəyyən edildi.
· Neştərçənin hansı xüsusiyyətlərinə görə  alimlər belə nəticəyə gəldilər?
Neştərçənin və balığın xarici quruluşunu mü-
qayisə  edin.  Bu  heyvanların  oxşar  və  fərqli 
xüsusiyyətlərini müəyyən edin. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xordalılar  tipi.  Xordalılar  tipinə  41  min  növ  daxildir.  Onların  əsas 
səciyyəvi əlamətlərindən biri daxili ox skeleti – xordanın (və ya onurğa-
nın)  olmasıdır.  Xorda dayaq funksiyasını yerinə yetirərək bədənə möh-
kəmlik  verir.  Xordalılarda  sinir  sistemi  boruşəkillidir.  Əksəriyyətində 
onun  ön  hissəsindən  baş  beyin  formalaşır.  Bunlarda,  həmçinin,  udlaq 
üzərində qəlsəmə yarıqları  olur.  
Xordalılar tipi kəlləsizlər, sürfəsixordalılar və kəlləlilər (və ya onurğa-
lılar) yarımtipinə bölünür. Kəlləsizlərə yalnız bir sinif – başıxordalılar 
aiddir.
Başıxordalılar  sinfi.  Sinfin  nümayəndəsi  olan  neştərçə  dənizlərdə 
yaşayan yarımşəffaf bədənli kiçik balığabənzər heyvandır.  
Gövdəsinin  hər  iki  ucu  sivri  olub,  neştərə  oxşayır.  Bu  səbəbdən  onu 
neştərçə  adlandırırlar.  Neştərçənin  baş  hissəsi  seçilmir.  Bədəninin  ön 
hissəsində lamisə çıxıntıları ilə əhatələnmiş ağız qıfı, onun dib hissəsində 
isə  ağız  yerləşir.  Qəlsəmələrin  üzəri  dəri  büküşləri  ilə  örtülmüşdür. 
Bədənin arxa hissəsində bədən boyunca dəri pərdə uzanaraq  bel, quyruq  
və quyruqaltı üzgəci əmələ gətirir. Quyruqaltı üzgəcin ön tərəfində  anal 
dəlik yerləşir.
Neştərçənin quruluşu
Skeleti. Bədənin ox skeletini təşkil edən xorda öndən quyruğa 
doğru uzanır. 
Həzm sistemi və qidalanması. Neştərçənin ağız qıfı, udlağı və 
qəlsəmə yarıqları kirpiklərlə örtülmüşdür. Kirpiklərin fəaliyyəti 
sayəsində su ağıza daxil olaraq özü ilə kiçik qida hissəciklərini 
gətirir. Daxil olan qida həzm olunaraq bağırsaqdan bədənə soru-
Qan-damar sistemi. Qapalı olub iki əsas damardan – bel və qarın qan damarla-
rından və onlardan ayrılan damar şaxələrindən ibarətdir. Neşətərçənin ürəyi 
yoxdur. 
İfrazat orqanı. Həlqəvi qurdlarda olduğu kimi,  metanefridilərdən ibarətdir.
Sinir sistemi. Neştərçənin bel hissəsində xordanın üzəri ilə sinir borusu uzanır. 
Ondan bədənin müxtəlif hissələrinə sinir şaxələri  gedir.  
Hiss orqanları. Xüsusi hiss orqanı yoxdur. Dəri səthində yerləşən və işığı hiss 
edən xüsusi hüceyrələrə malikdir. Neştərçənin sinir borusunun ön ucunda qoxu 
çökəkliyi olur. Bu çökəklik vasitəsilə  suyun kimyəvi tərkibini hiss  edir.
Çoxalması  və  inkişafı. Ayrıcinslidir.  Mayalanma  xaricdə  gedir.  Mayalanmış 
yumurtadan bədəni kirpiklərlə örtülü fəal hərəkətli sürfələr çıxır. Onlar inkişaf 
edərək yetkin fərdə çevrilir. 
Əhəmiyyəti. Balıqların qidasını təşkil edir.  
7
-ci
 f e sil
Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, 
suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
1. Xordalılara aid olan əlamətləri seçin:  А) Xitinləşmiş xarici skeleti var;  
B) Sinir sistemi boruşəkilli olur;   C) Qan-damar sistemi açıqdır;    
D) Udlaq üzərində qəlsəmə yarıqları olur.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
2. Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri tamamlayın: 
Neştərçələr__ yarımtipinə aiddir. __ tipinin bütün nümayəndələrində olduğu 
kimi, mərkəzi sinir sistemi bədənin __ hissəsində, __ üzərində yerləşir. 
 
Kəlləsizlər; Bel; Xordalılar;  Xorda.
Neştərçənin daxili quruluşu
Xorda
Sinir borusu
Udlaq
Qida borusu 
Qaraciyər
Cinsiyyət 
vəzisi
Bağırsaq
Anal dəlik
Lamisə 
çıxıntıları
Qəlsəmə 
yarıqları   
Ağız qıfı 
Atrial dəlik
Qan-damar sistemi
Cədvəli dəftərinizə köçürün və 
neştərçənin quruluş xüsusiyyət-
lərini müvafiq sütunda qeyd edin.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Daxili skelet
Həzm orqanları
Tənəffüs orqanları
Qan-damar sistemi
Orqanlar sistemi
Quruluş xüsusiyyətləri
Qəlsəmə 
arteriyası
Qəlsəməüstü
arteriya 
Bel 
qan damarı
Qarın qan damarı 
Quyruq venası
Ön və arxa 
venalar 
Kapillyar 
şaxəsi
lur. Həzm olunmayan qalıqlar isə anal dəliyindən xaricə çıxarılır.
Tənəffüs sistemi. Udlaq üzərində 100 cütdən çox qəlsəmə yarıqları olur. 
Ağızdan daxil olan su qəlsəmələrdən keçərək qanı oksigenlə zənginləşdirir.   

3
3
99
98
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
41.
 
Kəlləsizlər yarımtipi. 
Xordalılar tipi. 
Başıxordalılar sinfi
1778-ci ildə Simon Pallas ilk dəfə olaraq Qara dənizdə yaşayan  neştərçənin qu-
ruluşunu  tədqiq  edərək  onu  molyusklara  aid  etdi.  Lakin  sonradan  A.O.Ko-
valevski tərəfindən neştərçənin xordalı heyvanlara aid olduğu müəyyən edildi.
· Neştərçənin hansı xüsusiyyətlərinə görə  alimlər belə nəticəyə gəldilər?
Neştərçənin və balığın xarici quruluşunu mü-
qayisə  edin.  Bu  heyvanların  oxşar  və  fərqli 
xüsusiyyətlərini müəyyən edin. 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xordalılar  tipi.  Xordalılar  tipinə  41  min  növ  daxildir.  Onların  əsas 
səciyyəvi əlamətlərindən biri daxili ox skeleti – xordanın (və ya onurğa-
nın)  olmasıdır.  Xorda dayaq funksiyasını yerinə yetirərək bədənə möh-
kəmlik  verir.  Xordalılarda  sinir  sistemi  boruşəkillidir.  Əksəriyyətində 
onun  ön  hissəsindən  baş  beyin  formalaşır.  Bunlarda,  həmçinin,  udlaq 
üzərində qəlsəmə yarıqları  olur.  
Xordalılar tipi kəlləsizlər, sürfəsixordalılar və kəlləlilər (və ya onurğa-
lılar) yarımtipinə bölünür. Kəlləsizlərə yalnız bir sinif – başıxordalılar 
aiddir.
Başıxordalılar  sinfi.  Sinfin  nümayəndəsi  olan  neştərçə  dənizlərdə 
yaşayan yarımşəffaf bədənli kiçik balığabənzər heyvandır.  
Gövdəsinin  hər  iki  ucu  sivri  olub,  neştərə  oxşayır.  Bu  səbəbdən  onu 
neştərçə  adlandırırlar.  Neştərçənin  baş  hissəsi  seçilmir.  Bədəninin  ön 
hissəsində lamisə çıxıntıları ilə əhatələnmiş ağız qıfı, onun dib hissəsində 
isə  ağız  yerləşir.  Qəlsəmələrin  üzəri  dəri  büküşləri  ilə  örtülmüşdür. 
Bədənin arxa hissəsində bədən boyunca dəri pərdə uzanaraq  bel, quyruq  
və quyruqaltı üzgəci əmələ gətirir. Quyruqaltı üzgəcin ön tərəfində  anal 
dəlik yerləşir.
Neştərçənin quruluşu
Skeleti. Bədənin ox skeletini təşkil edən xorda öndən quyruğa 
doğru uzanır. 
Həzm sistemi və qidalanması. Neştərçənin ağız qıfı, udlağı və 
qəlsəmə yarıqları kirpiklərlə örtülmüşdür. Kirpiklərin fəaliyyəti 
sayəsində su ağıza daxil olaraq özü ilə kiçik qida hissəciklərini 
gətirir. Daxil olan qida həzm olunaraq bağırsaqdan bədənə soru-
Qan-damar sistemi. Qapalı olub iki əsas damardan – bel və qarın qan damarla-
rından və onlardan ayrılan damar şaxələrindən ibarətdir. Neşətərçənin ürəyi 
yoxdur. 
İfrazat orqanı. Həlqəvi qurdlarda olduğu kimi,  metanefridilərdən ibarətdir.
Sinir sistemi. Neştərçənin bel hissəsində xordanın üzəri ilə sinir borusu uzanır. 
Ondan bədənin müxtəlif hissələrinə sinir şaxələri  gedir.  
Hiss orqanları. Xüsusi hiss orqanı yoxdur. Dəri səthində yerləşən və işığı hiss 
edən xüsusi hüceyrələrə malikdir. Neştərçənin sinir borusunun ön ucunda qoxu 
çökəkliyi olur. Bu çökəklik vasitəsilə  suyun kimyəvi tərkibini hiss  edir.
Çoxalması  və  inkişafı. Ayrıcinslidir.  Mayalanma  xaricdə  gedir.  Mayalanmış 
yumurtadan bədəni kirpiklərlə örtülü fəal hərəkətli sürfələr çıxır. Onlar inkişaf 
edərək yetkin fərdə çevrilir. 
Əhəmiyyəti. Balıqların qidasını təşkil edir.  
7
-ci
 f e sil
Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, 
suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
1. Xordalılara aid olan əlamətləri seçin:  А) Xitinləşmiş xarici skeleti var;  
B) Sinir sistemi boruşəkilli olur;   C) Qan-damar sistemi açıqdır;    
D) Udlaq üzərində qəlsəmə yarıqları olur.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
2. Açar sözlərdən istifadə edərək cümlələri tamamlayın: 
Neştərçələr__ yarımtipinə aiddir. __ tipinin bütün nümayəndələrində olduğu 
kimi, mərkəzi sinir sistemi bədənin __ hissəsində, __ üzərində yerləşir. 
 
Kəlləsizlər; Bel; Xordalılar;  Xorda.
Neştərçənin daxili quruluşu
Xorda
Sinir borusu
Udlaq
Qida borusu 
Qaraciyər
Cinsiyyət 
vəzisi
Bağırsaq
Anal dəlik
Lamisə 
çıxıntıları
Qəlsəmə 
yarıqları   
Ağız qıfı 
Atrial dəlik
Qan-damar sistemi
Cədvəli dəftərinizə köçürün və 
neştərçənin quruluş xüsusiyyət-
lərini müvafiq sütunda qeyd edin.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Daxili skelet
Həzm orqanları
Tənəffüs orqanları
Qan-damar sistemi
Orqanlar sistemi
Quruluş xüsusiyyətləri
Qəlsəmə 
arteriyası
Qəlsəməüstü
arteriya 
Bel 
qan damarı
Qarın qan damarı 
Quyruq venası
Ön və arxa 
venalar 
Kapillyar 
şaxəsi
lur. Həzm olunmayan qalıqlar isə anal dəliyindən xaricə çıxarılır.
Tənəffüs sistemi. Udlaq üzərində 100 cütdən çox qəlsəmə yarıqları olur. 
Ağızdan daxil olan su qəlsəmələrdən keçərək qanı oksigenlə zənginləşdirir.   

3
3
101
100
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
42. Kəlləlilər yarımtipi. 
Balıqlar 
Balıqların bədəninin kənarlarında suyun axınını müəyyən edən xüsusi duyğu 
orqanı var. O, balığa lilli suda maneələrə toxunmadan hərəkət etməsinə imkan 
verir.
· Su həyat tərzi balığın bədən quruluşunda özünü necə göstərir?
Məqsəd: Balıqların xarici quruluşunun xüsusiyyətlərini və su mühitinə 
uyğunlaşmalarını öyrənmək.
Təchizat: Balıq və ya balıq şəkli.
İşin gedişi: 
1. Balığı nəzərdən keçirərək onun bədəninin formasını və hissələrini müəyyən 
edin. 
2. Onun şəklini dəftərinizdə çəkərək quruluş hissələrini qeyd edin.
Nəticəni  müzakirə  edin:  Balıqlarla  quruda  yaşayan  digər  onurğalılar  nə  ilə 
fərqlənir?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Balıqların xarici quruluşu
Skat
Kəlləlilərə – balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar və 
məməlilər aiddir.
Balıqlar. 20 minə qədər növü məlumdur. Yalnız su mühitində yaşayır. 
Bunlarda  cüt  üzgəclər  və  çənələr  meydana  gəlmişdir.  Əksəriyyətinin 
bədəni pulcuqlarla örtülmüşdür. Balıqlar sümüklü və qığırdaqlı balıqlar 
sinfinə bölünür. 
Qığırdaqlı  balıqlar  sinfi.  Skeletləri  qığırdaqdan  təşkil  olunur.  Bu 
balıqlara akulalar və skatlar aiddir. Onlarda yanlarında 5-7 cüt qəlsəmə 
yarığı yerləşir. Qığırdaqlı balıqlarda qəlsəmə qapaqları olmur. Üzmə qo-
vuğu yoxdur, əksəriyyəti diri bala doğur.
Sümüklü  balıqlar  sinfi.  Balıqların  əksər  nümayəndələri  sümüklü 
balıqlar sinfinə aiddir. Bunlarda  skelet əksər hallarda sümükləşmiş olur. 
Bədən baş, gövdə və quyruqdan ibarətdir və onlar arasında kəskin sərhəd 
yoxdur. 
Akula
Çay xanısının bədən quruluşu
Göz
Pulcuqlar
Quyruq üzgəci
Quyruqaltı (anal) üzgəc
Qarın üzgəci
Döş 
üzgəci 
Qəlsəmə qapağı
Ağız
Burun dəliyi
Bel üzgəcləri
Skeleti
Üzgəc şüaları
Fəqərələr
Kəllə 
sümükləri
Qarın üzgəcinin 
skeleti
Çənə 
sümükləri
Qabırğalar 
Anal üzgəcin skeleti
Döş üzgəcinin skeleti 
Çiyin qurşağı
Qəlsəmə qapağı
Qığırdaqlı balıqlar sinfi
Suda üzməsində üzgəclər əsas rol oynayır. Üzgəclər tək və cüt olur. Bə-
dən səthi sümük pulcuqlarla örtülmüşdür. Dəridə çoxlu selik ifraz edən 
vəzilər olur. Selik qatı pulcuqların üzərini örtərək balığın sürtünməsini 
azaldır, həmçinin onları mikroorqanizmlərin təsirindən qoruyur. Balığın 
yan hissələrində başdan quyruğa doğru yan xətt orqanı uzanır.
Sümüklü balıqların quruluşu
Skeleti. Kəllə, gövdənin və ətrafların skeletindən ibarətdir. Skeletin əsasını 
gövdə  boyunca  uzanan  onurğa  təşkil  edir.  Onurğa  gövdə  və  quyruq 
fəqərələrindən təşkil olunur. 
Bədənin gövdə fəqərələrinin yan hissəsində iki qabırğa olur. Onurğa öndə kəllə 
ilə  hərəkətsiz  birləşir.  Üzgəclərin  skeleti  bir  neçə  sümükdən  və  üzgəc 
şüalarından ibarətdir. 
Balıqda  yaxşı  inkişaf  etmiş  əzələlər  olur.  Bunlardan  bel  və  quyruq  əzələləri 
daha güclüdür. 

3
3
101
100
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Xordalı  heyvanlar. Kəlləsizlər, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və sürünənlər
42. Kəlləlilər yarımtipi. 
Balıqlar 
Balıqların bədəninin kənarlarında suyun axınını müəyyən edən xüsusi duyğu 
orqanı var. O, balığa lilli suda maneələrə toxunmadan hərəkət etməsinə imkan 
verir.
· Su həyat tərzi balığın bədən quruluşunda özünü necə göstərir?
Məqsəd: Balıqların xarici quruluşunun xüsusiyyətlərini və su mühitinə 
uyğunlaşmalarını öyrənmək.
Təchizat: Balıq və ya balıq şəkli.
İşin gedişi: 
1. Balığı nəzərdən keçirərək onun bədəninin formasını və hissələrini müəyyən 
edin. 
2. Onun şəklini dəftərinizdə çəkərək quruluş hissələrini qeyd edin.
Nəticəni  müzakirə  edin:  Balıqlarla  quruda  yaşayan  digər  onurğalılar  nə  ilə 
fərqlənir?
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Balıqların xarici quruluşu
Skat
Kəlləlilərə – balıqlar, suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar və 
məməlilər aiddir.
Balıqlar. 20 minə qədər növü məlumdur. Yalnız su mühitində yaşayır. 
Bunlarda  cüt  üzgəclər  və  çənələr  meydana  gəlmişdir.  Əksəriyyətinin 
bədəni pulcuqlarla örtülmüşdür. Balıqlar sümüklü və qığırdaqlı balıqlar 
sinfinə bölünür. 
Qığırdaqlı  balıqlar  sinfi.  Skeletləri  qığırdaqdan  təşkil  olunur.  Bu 
balıqlara akulalar və skatlar aiddir. Onlarda yanlarında 5-7 cüt qəlsəmə 
yarığı yerləşir. Qığırdaqlı balıqlarda qəlsəmə qapaqları olmur. Üzmə qo-
vuğu yoxdur, əksəriyyəti diri bala doğur.
Sümüklü  balıqlar  sinfi.  Balıqların  əksər  nümayəndələri  sümüklü 
balıqlar sinfinə aiddir. Bunlarda  skelet əksər hallarda sümükləşmiş olur. 
Bədən baş, gövdə və quyruqdan ibarətdir və onlar arasında kəskin sərhəd 
yoxdur. 
Akula
Çay xanısının bədən quruluşu
Göz
Pulcuqlar
Quyruq üzgəci
Quyruqaltı (anal) üzgəc
Qarın üzgəci
Döş 
üzgəci 
Qəlsəmə qapağı
Ağız
Burun dəliyi
Bel üzgəcləri
Skeleti
Üzgəc şüaları
Fəqərələr
Kəllə 
sümükləri
Qarın üzgəcinin 
skeleti
Çənə 
sümükləri
Qabırğalar 
Anal üzgəcin skeleti
Döş üzgəcinin skeleti 
Çiyin qurşağı
Qəlsəmə qapağı
Qığırdaqlı balıqlar sinfi
Suda üzməsində üzgəclər əsas rol oynayır. Üzgəclər tək və cüt olur. Bə-
dən səthi sümük pulcuqlarla örtülmüşdür. Dəridə çoxlu selik ifraz edən 
vəzilər olur. Selik qatı pulcuqların üzərini örtərək balığın sürtünməsini 
azaldır, həmçinin onları mikroorqanizmlərin təsirindən qoruyur. Balığın 
yan hissələrində başdan quyruğa doğru yan xətt orqanı uzanır.
Sümüklü balıqların quruluşu
Skeleti. Kəllə, gövdənin və ətrafların skeletindən ibarətdir. Skeletin əsasını 
gövdə  boyunca  uzanan  onurğa  təşkil  edir.  Onurğa  gövdə  və  quyruq 
fəqərələrindən təşkil olunur. 
Bədənin gövdə fəqərələrinin yan hissəsində iki qabırğa olur. Onurğa öndə kəllə 
ilə  hərəkətsiz  birləşir.  Üzgəclərin  skeleti  bir  neçə  sümükdən  və  üzgəc 
şüalarından ibarətdir. 
Balıqda  yaxşı  inkişaf  etmiş  əzələlər  olur.  Bunlardan  bel  və  quyruq  əzələləri 
daha güclüdür. 

Baş 
beyin
Sinirlər
Onurğa 
beyni
Beyincik 
Uzunsov 
beyin 
Aralıq 
beyin
Orta beyin
Ön beyin