Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

3
3
91
90
Ağ rəngli kələm kəpənəkləri, lövhəşəkilli bığcığı olan may böcəyi, insan yaşayış 
yerlərində uçuşan ev milçəkləri...  Bunların hamısını həşəratlara aid edirlər. 
39.  
Həşəratlar sinfi
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Həşəratların xarici görünüşünün 
öyrənilməsi
Məqsəd: Həşəratların xarici quruluşunun xüsusiyyətlərini öyrənmək. 
Təchizat:  May  böcəyi,buğumayaqlıların  müxtəlif  sinif  nümayəndələrinin
şəkilləri və ya kolleksiyaları, lupa.
İşin gedişi: 1. May böcəyinin rənginə, ölçülərinə və bədəninin buğumlu olmasına 
diqqət yetirin. 2. Böcəyin bədəninin baş, döş və qarıncıq hissəsini müəyyən edin. 
3.  Başda  bığcıqları,  gözləri  və  ağız  orqanlarını  tapın.  4.  Böcəyin  ətraflarının 
quruluş xüsusiyyətlərini, sayını və onların hara birləşdiyini müəyyən edin. 5. Bö-
cəyin döş hissəsində olan sərt qanadüstlüyünə və ondan arxada yerləşmiş yumşaq 
qanadlara baxın. 
· Həşəratlar hansı xüsusiyyətlərinə görə buğumayaqlıların digər siniflərindən 
fərqlənir?
 
· Bunları hansı ümumi cəhətlər birləşdirir?
  Əqrəblərdə  qarıncığın  son  buğumunda  zəhər  vəzisi  və  itiuclu  neştər  olur. 
Əqrəblər diri bala doğur və balalarını belində gəzdirir.  Azərbaycanda qara, sarı 
və boz əqrəblər olur.
Bövlərdə  xeliser  iridir,  zəhər  vəziləri  yoxdur.  Lakin  insanı  dişləməsi  çox 
ağrılı  olur. 
Gənələr dəstəsi hörümçəkkimilərin çoxsaylı qruplarını təşkil edir və hər yerdə 
rast  gəlinir.  Onların  bədəni  buğumsuzdur,  gövdə  və  xortumdan  ibarətdir. 
Xortum xeliser və pedipalplardan təşkil olunmuşdur.İnsan üçün təhlükə törədən 
qoturluq gənəsi və ensefalit xəstəliyini keçirən  otlaq gənəsidir.
Hörümçəkkimilərin  müxtəlif  qrupları.  Hörümçəkkimilər  hörümçəklər, 
əqrəblər,  bövlər  və  gənələr  dəstəsinə bölünür.

Böv
Baramadaşıyan
Tarantul
Qaraqurd
Həzm sistemi və qidalanması. Hörümçək qidasını tutucu torun köməyi ilə əldə 
edir. Tora milçək və ya digər həşərat  düşdükdə sapın  titrəməsi nəticəsində hö-
rümçək cəld ovuna doğru hərəkət edir, onu sapla dolaşdıraraq tərpənməz edir. 
Sonra xeliserini ovun bədəninə sancır və buraya zəhər axıdır. Zəhər həm ovu 
öldürür, həm də onun həzmində iştirak edir. Bir müddətdən sonra hörümçək 
qayıdaraq şikarının həll olmuş daxili möhtəviyyatını sorur. Beləliklə, həzmin 
ilk mərhələsi bədəndən kənarda gedir. Maye qidanın sonrakı həzmi sorucu mə-
dədə və bağırsaqda  gedir. Həzm olunmayan qalıqlar anal dəliklə xaric olunur. 
Tənəffüs  sistemi.  Ağciyərlər  və  traxeyalardan  ibarətdir.  Bu  orqanlar  qarın-
cıqda yerləşir. Onlar ayrı-ayrı tənəffüs dəliyi vasitəsilə xaricə açılır.
Qan-damar sistemi. Xərçəngkimilərdəki kimi açıqdır. Ürək boruşəkilli olub, 
qarıncığın bel hissəsində yerləşir. 
İfrazat  sistemi.  İfrazatda  malpigi  boruları  və  xüsusi  vəzilər  iştirak  edir. 
Malpigi borularının bədən boşluğunda olan ucu kor qurtarır, digər ucu isə arxa 
bağırsağa açılır. 
Sinir sistemi. İri sinir düyünündən  və ondan çıxan sinir sütunundan ibarətdir. 
Hiss orqanları. Hörümçəyin hiss orqanları başda yerləşən 4 cüt sadə göz və la-
misədə  iştirak  edən  pedipalplardır.  Hissiyyatda  həm  də  ətraflarda  olan  tük-
cüklər iştirak edir. 
Çoxalması və inkişafı. Ayrıcinslidir. Dişisi erkəkdən iri olur. Dişi yumurtala-
rını  tor  barama  içərisində  qoyur  və  qışda  ölür.  Yazda  baramadakı  yumur-
talardan kiçik hörümçəklər çıxır. 
1. Xaçlı hörümçəyin xüsusiyyətlərinə aid olanları seçin: 
1.  Bədən  xitinlə  örtülmüşdür;  2.  Qarıncığı  buğumludur;  3.  Qarıncığı 
buğumsuzdur; 4. Beş cüt yerimə ayaqları var; 5. Başda bığcıqlar olur; 6. Başda 
bığcıqlar olmur; 7. Gözlər sadədir; 8. Mürəkkəb fasetli gözləri var; 9. Tənəffüs 
orqanları qəlsəmələrdir; 10. Tənəffüsü ağciyərlər və traxeyalar vasitəsilə gedir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Dərslikdəki mətndən və əlavə mənbələrdən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Dəstənin adı
Ümumi əlamətləri
Nümayəndələri
2. Hörümçəkkimilərin hansı quruluş xüsusiyyətləri onların yer üzərində yayıl-
masına imkan vermişdir?
 
Gözlər
Udlaq 
əzələləri 
Mədə 
əzələləri
Zəhər 
vəzisi
Ürək 
Bağırsaq
Yumurtalıq
Anal dəlik
Ağız 
Beyin
Sorucu mədə
Xeliser
Ağciyər 
Traxeya 
Tor vəziləri
Malpigi boruları
Həzm vəziləri
Udlaq
Hörümçəyin daxili quruluşu
Otlaq 
gənəsi
Suhörümçəyi
Əqrəb
3
3
91
90
Ağ rəngli kələm kəpənəkləri, lövhəşəkilli bığcığı olan may böcəyi, insan yaşayış 
yerlərində uçuşan ev milçəkləri...  Bunların hamısını həşəratlara aid edirlər. 
39.  
Həşəratlar sinfi
Fäaliyyät – 
Fäaliyyät – 
Laboratoriya iåi. 
Həşəratların xarici görünüşünün 
öyrənilməsi
Məqsəd: Həşəratların xarici quruluşunun xüsusiyyətlərini öyrənmək. 
Təchizat:  May  böcəyi,buğumayaqlıların  müxtəlif  sinif  nümayəndələrinin
şəkilləri və ya kolleksiyaları, lupa.
İşin gedişi: 1. May böcəyinin rənginə, ölçülərinə və bədəninin buğumlu olmasına 
diqqət yetirin. 2. Böcəyin bədəninin baş, döş və qarıncıq hissəsini müəyyən edin. 
3.  Başda  bığcıqları,  gözləri  və  ağız  orqanlarını  tapın.  4.  Böcəyin  ətraflarının 
quruluş xüsusiyyətlərini, sayını və onların hara birləşdiyini müəyyən edin. 5. Bö-
cəyin döş hissəsində olan sərt qanadüstlüyünə və ondan arxada yerləşmiş yumşaq 
qanadlara baxın. 
· Həşəratlar hansı xüsusiyyətlərinə görə buğumayaqlıların digər siniflərindən 
fərqlənir?
 
· Bunları hansı ümumi cəhətlər birləşdirir?
  Əqrəblərdə  qarıncığın  son  buğumunda  zəhər  vəzisi  və  itiuclu  neştər  olur. 
Əqrəblər diri bala doğur və balalarını belində gəzdirir.  Azərbaycanda qara, sarı 
və boz əqrəblər olur.
Bövlərdə  xeliser  iridir,  zəhər  vəziləri  yoxdur.  Lakin  insanı  dişləməsi  çox 
ağrılı  olur. 
Gənələr dəstəsi hörümçəkkimilərin çoxsaylı qruplarını təşkil edir və hər yerdə 
rast  gəlinir.  Onların  bədəni  buğumsuzdur,  gövdə  və  xortumdan  ibarətdir. 
Xortum xeliser və pedipalplardan təşkil olunmuşdur.İnsan üçün təhlükə törədən 
qoturluq gənəsi və ensefalit xəstəliyini keçirən  otlaq gənəsidir.
Hörümçəkkimilərin  müxtəlif  qrupları.  Hörümçəkkimilər  hörümçəklər, 
əqrəblər,  bövlər  və  gənələr  dəstəsinə bölünür.

3
3
93
92
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Bədən  quruluşu.  Bədən  xaricdən  xitin  örtüklə  örtülmüşdür.  Həşəratların   
bədəni baş, döş və qarıncıqdan ibarətdir. Başda mürəkkəb gözlər, bir cüt bığcıq 
və ağız orqanları olur. Bəzi həşəratlarda, məsələn, arılarda mürəkkəb gözlərlə 
yanaşı, həm də sadə gözlər var. Həşəratlar müxtəlif formalı bığcıqların  köməyi 
ilə qoxuları müəyyən edir.  Qidaya uyğunlaşma ilə əlaqədar onlarda gəmirici və 
ya sorucu ağız tipləri meydana gəlmişdir. Həşəratların bədəninin döş hissəsində 
3 cüt ətraf, bir çox həşəratlarda isə həm də iki cüt qanad (ikiqanadlılarda 1 cüt) 
olur. 
 
Həşəratın 
gəmirici 
ağız 
aparatının 
quruluşu
May böcəyinin 
 quruluşu 
xarici
Tullandırıcı  Yüyürücü  Üzücü  Qazıcı
Həşəratın ətrafının quruluşu
Bud 
Baldır 
Pəncə
Burma 
Çanaq
Üst dodaq
Alt dodaq
Qolcuqlar
Alt çənələr
Üst çənələr
I döş 
buğumu
III döş 
buğumu
Qarıncıq
II döş 
buğumu
Baş
Ön qanad
(qanadüstlüyü)
Arxa qanad
Nəfəsliklər
Ayaq
Bəzi həşəratlarda, məsələn, bitlərdə, birələrdə parazit həyat tərzi ilə əlaqədar 
qanadlar olmur. Həşəratlarda qarıncıqda müxtəlif sayda (5-11) buğumlar olur. 
Onların üst kənarlarında nəfəsliklər adlandırılan tənəffüs dəlikləri yerləşir. 
Həzm  sistemi  və  qidalanması.  Gəmirici  ağız  aparatına  malik  həşəratlarda 
əzələli mədəyə düşmüş qida burada xitin dişciklərin köməyi ilə üyüdülür. Sonra 
bağırsağa keçir və həzm edilərək bədənə sorulur. Maye qida ilə qidalanan sorucu 
ağzı olan həşəratların çinədanı olur və mədəsində xitin dişciklər olmur.
Tənəffüs sistemi. Bədəndə şaxələnən traxeya sistemindən ibarətdir. Qarıncıq 
əzələlərinin fəaliyyəti nəticəsində hava nəfəslikdən (tənəffüs dəliyindən) tra-
xeyalara daxil olur və ya bədəndən çıxarılır. 
Qan-damar sistemi. Qarıncığının bel hissəsində boruşəkilli çoxkameralı ürək 
yerləşir.  Həşəratlarda  qan  yalnız  qida  maddələri  daşıyır  və  parçalanma  məh-
sullarını bədəndən çıxarır. Lakin  qazlar mübadiləsində iştirak etmir.
İfrazat sistemi. Malpigi borularından ibarətdir. İfrazatda, həmçinin, bədəndə 
olan piy cisimcikləri də iştirak edir. 
Sinir  sistemi.  Sinir  sistemi  digər  buğumayaqlılarda  olduğu  kimidir.  Lakin 
qarın sinir zəncirində 3 ədəd döş düyünü daha yaxşı inkişaf etmişdir. 
Hiss orqanları. Görmədə bir cüt fasetli mürəkkəb göz, qoxubilmədə bir cüt bığ-
cıq, lamisədə isə ağız çıxıntıları (böcəklərdə həm də dadbilmədə) iştirak edir. 
Bundan  başqa,  bəzi  həşəratların  –  məsələn,  milçək  və  kəpənəklərin  ön  ayaq-
larında dadbilmə, çəyirtkə və şalalarda isə eşitmə və səsçıxarma orqanları var. 
Udlaqətrafı 
sinir həlqəsi
Qida borusu
Mədə
Döş sinir 
düyünləri
Malpigi 
boruları
Bağırsaq
Nəfəsliklər
Yumurtalıq
Növ sayına görə həşəratlar buğumayaqlılar içərisində ən çoxsaylı hey-
vanlardır. Onlara hər yerdə – bağlarda, tarlalarda, meşələrdə, bostanlar-
da, hətta insan və heyvanların bədənində də rast gəlmək olur. Bir milyona 
yaxın növü vardır. 
Traxeyanın quruluşu
Ürəyin quruluşu
Əzələlər
Arteriya
Qapaqcıqlar
Dəliklər 
May böcəyinin daxili quruluşu 

3
3
93
92
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Bədən  quruluşu.  Bədən  xaricdən  xitin  örtüklə  örtülmüşdür.  Həşəratların   
bədəni baş, döş və qarıncıqdan ibarətdir. Başda mürəkkəb gözlər, bir cüt bığcıq 
və ağız orqanları olur. Bəzi həşəratlarda, məsələn, arılarda mürəkkəb gözlərlə 
yanaşı, həm də sadə gözlər var. Həşəratlar müxtəlif formalı bığcıqların  köməyi 
ilə qoxuları müəyyən edir.  Qidaya uyğunlaşma ilə əlaqədar onlarda gəmirici və 
ya sorucu ağız tipləri meydana gəlmişdir. Həşəratların bədəninin döş hissəsində 
3 cüt ətraf, bir çox həşəratlarda isə həm də iki cüt qanad (ikiqanadlılarda 1 cüt) 
olur. 
 
Həşəratın 
gəmirici 
ağız 
aparatının 
quruluşu
May böcəyinin 
 quruluşu 
xarici
Tullandırıcı  Yüyürücü  Üzücü  Qazıcı
Həşəratın ətrafının quruluşu
Bud 
Baldır 
Pəncə
Burma 
Çanaq
Üst dodaq
Alt dodaq
Qolcuqlar
Alt çənələr
Üst çənələr
I döş 
buğumu
III döş 
buğumu
Qarıncıq
II döş 
buğumu
Baş
Ön qanad
(qanadüstlüyü)
Arxa qanad
Nəfəsliklər
Ayaq
Bəzi həşəratlarda, məsələn, bitlərdə, birələrdə parazit həyat tərzi ilə əlaqədar 
qanadlar olmur. Həşəratlarda qarıncıqda müxtəlif sayda (5-11) buğumlar olur. 
Onların üst kənarlarında nəfəsliklər adlandırılan tənəffüs dəlikləri yerləşir. 
Həzm  sistemi  və  qidalanması.  Gəmirici  ağız  aparatına  malik  həşəratlarda 
əzələli mədəyə düşmüş qida burada xitin dişciklərin köməyi ilə üyüdülür. Sonra 
bağırsağa keçir və həzm edilərək bədənə sorulur. Maye qida ilə qidalanan sorucu 
ağzı olan həşəratların çinədanı olur və mədəsində xitin dişciklər olmur.
Tənəffüs sistemi. Bədəndə şaxələnən traxeya sistemindən ibarətdir. Qarıncıq 
əzələlərinin fəaliyyəti nəticəsində hava nəfəslikdən (tənəffüs dəliyindən) tra-
xeyalara daxil olur və ya bədəndən çıxarılır. 
Qan-damar sistemi. Qarıncığının bel hissəsində boruşəkilli çoxkameralı ürək 
yerləşir.  Həşəratlarda  qan  yalnız  qida  maddələri  daşıyır  və  parçalanma  məh-
sullarını bədəndən çıxarır. Lakin  qazlar mübadiləsində iştirak etmir.
İfrazat sistemi. Malpigi borularından ibarətdir. İfrazatda, həmçinin, bədəndə 
olan piy cisimcikləri də iştirak edir. 
Sinir  sistemi.  Sinir  sistemi  digər  buğumayaqlılarda  olduğu  kimidir.  Lakin 
qarın sinir zəncirində 3 ədəd döş düyünü daha yaxşı inkişaf etmişdir. 
Hiss orqanları. Görmədə bir cüt fasetli mürəkkəb göz, qoxubilmədə bir cüt bığ-
cıq, lamisədə isə ağız çıxıntıları (böcəklərdə həm də dadbilmədə) iştirak edir. 
Bundan  başqa,  bəzi  həşəratların  –  məsələn,  milçək  və  kəpənəklərin  ön  ayaq-
larında dadbilmə, çəyirtkə və şalalarda isə eşitmə və səsçıxarma orqanları var. 
Udlaqətrafı 
sinir həlqəsi
Qida borusu
Mədə
Döş sinir 
düyünləri
Malpigi 
boruları
Bağırsaq
Nəfəsliklər
Yumurtalıq
Növ sayına görə həşəratlar buğumayaqlılar içərisində ən çoxsaylı hey-
vanlardır. Onlara hər yerdə – bağlarda, tarlalarda, meşələrdə, bostanlar-
da, hətta insan və heyvanların bədənində də rast gəlmək olur. Bir milyona 
yaxın növü vardır. 
Traxeyanın quruluşu
Ürəyin quruluşu
Əzələlər
Arteriya
Qapaqcıqlar
Dəliklər 
May böcəyinin daxili quruluşu 

3
3
95
94
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Buraxılmış sözləri əlavə edin:
 
1. Həşəratlar sinfinə daxil olan buğumayaqlılar __ vasitəsilə tənəffüs edir. 
2. Həşəratların bədəni __, __ və __ ibarətdir. 
3. Həşəratların ürəyi __ yerləşir. 
4. Qan __ mübadiləsində iştirak etmir. 
5. İfrazatda __ və __ iştirak edir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Şəklə baxıb 
suallara cavab verin:
a
b
 
 və   şəklində təsvir 
olunan həşəratların 
inkişafı hansı yolla 
gedir? Şəkildə 
rəqəmlərlə nə işarə 
olunub?
2. “Buğumayaqlılar tipinin sinif-
ləri arasında oxşar və fərqli cəhət-
lər” cədvəlini tamamlayın.
Siniflər
Xərçəngkimilər
Hörümçəkkimilər
Həşəratlar
Fərqli əlamətlər Oxşar əlamətlər
40. 
Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu
XV əsrdən başlayaraq Şəki təbii ipəkçilik mərkəzi kimi məşhurlaşdı. 1861-ci 
ildə isə burada dünyada ən iri ipəkçilik fabriklərindən biri inşa olundu. Zərif və 
möhkəm  ipək  saplar  heç  nəyi  ilə  seçilməyən,  adi  ağ  kəpənəklər  olan  tut 
ipəkqurdunun baramasından əldə olunurdu.   
· Həşəratların təbiətdə və  insan həyatında daha nə əhəmiyyəti var? 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Həşəratların bir neçə səciyyəvi əlamətlərini göstərin.
· Bu həşəratların faydası və zərəri nədir?
Quruluşuna görə həşəratları bir çox dəstələrə ayırırlar. Onların arasın-
da faydalı və zərərverici həşəratlara rast gəlinir. 
Düzqanadlılar dəstəsinin nümayəndələri çəyirtkələr, şalalar, sisəklər 
və danadişilərdir. Çəyirtkələr iri qruplara yığılaraq əkinlərə kütləvi ziyan 
vurur, bəzən tam məhv edirlər.
Sərtqanadlılar  və  ya  böcəklər  dəstəsinin  nümayəndəsi  mayböcəyi 
ağacların  yarpağı,  sürfələri  isə  çürüntü  və  bitki  kökləri  ilə  qidalanır. 
Kolorado böcəyinin yetkin formaları və sürfələri kartofun yarpaqları ilə 
qidalanaraq bitkinin məhvinə səbəb olur. Parabüzənlərin yetkin fərdi və 
sürfələri bitki  parazitləri olan mənənələrlə qidalanaraq onları məhv edir. 
Bu  səbəbdən  mənənələrə  qarşı  mübarizədə  bəzən  parabüzənlərdən  is-
tifadə olunur. Belə mübarizə üsulu bioloji mübarizə adlanır. Sərtqanad-
lılar arasında təbiətdə sanitar rolunu oynayanlara da rast gəlinir.
Həşəratlar sinfi
Sərtqanadlılar 
və ya böcəklər 
dəstəsi
İkiqanadlılar 
dəstəsi
Pulcuqqanadlılar 
və ya kəpənəklər 
dəstəsi
Pərdə
və ya zərqanadlılar 
dəstəsi
qanadlılar 
Düzqanadlılar 
dəstəsi
~
300000 növ
~
140000 növ
~
100000 növ
~
250000 növ
~
20000 növ
Həşəratlar sinfinin təsnifatı
3
b
a
Çoxalması və inkişafı. Həşəratlar ayrıcinsliyyətlidir. Çoxalma orqanları qarın-
cıqda yerləşir. Kəpənəklər, böcəklər, arılar inkişafında yumurta, sürfə, pup, yet-
kin fərd mərhələlərini keçirir. Bu  cür başa çatan inkişaf  tam çevrilmə ilə gedən 
inkişaf adlanır. 
Tarakan, çəyirtkə, taxtabiti və bitlər pup mərhələsi keçirmədən yetkin həşərata 
çevrilir.  Yumurtadan  çıxan  sürfə  xarici  görünüşünə  və  qidalanmasına  görə 
yetkin fərdə oxşayır. Yumurta, sürfə, yetkin fərd mərhələləri keçirən həşərat-
larda inkişaf prosesi qeyri-tam çevrilmə adlanır. 
Tam çevrilmə yolu ilə inkişaf
Yumurta
Sürfə
Pup
Yetkin 
fərd
Qeyri-tam çevrilmə yolu ilə inkişaf
Yumurta
Sürfə
Yetkin 
fərd

3
3
95
94
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
Buraxılmış sözləri əlavə edin:
 
1. Həşəratlar sinfinə daxil olan buğumayaqlılar __ vasitəsilə tənəffüs edir. 
2. Həşəratların bədəni __, __ və __ ibarətdir. 
3. Həşəratların ürəyi __ yerləşir. 
4. Qan __ mübadiləsində iştirak etmir. 
5. İfrazatda __ və __ iştirak edir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Şəklə baxıb 
suallara cavab verin:
a
b
 
 və   şəklində təsvir 
olunan həşəratların 
inkişafı hansı yolla 
gedir? Şəkildə 
rəqəmlərlə nə işarə 
olunub?
2. “Buğumayaqlılar tipinin sinif-
ləri arasında oxşar və fərqli cəhət-
lər” cədvəlini tamamlayın.
Siniflər
Xərçəngkimilər
Hörümçəkkimilər
Həşəratlar
Fərqli əlamətlər Oxşar əlamətlər
40. 
Həşəratların müxtəlifliyi və təbiətdə rolu
XV əsrdən başlayaraq Şəki təbii ipəkçilik mərkəzi kimi məşhurlaşdı. 1861-ci 
ildə isə burada dünyada ən iri ipəkçilik fabriklərindən biri inşa olundu. Zərif və 
möhkəm  ipək  saplar  heç  nəyi  ilə  seçilməyən,  adi  ağ  kəpənəklər  olan  tut 
ipəkqurdunun baramasından əldə olunurdu.   
· Həşəratların təbiətdə və  insan həyatında daha nə əhəmiyyəti var? 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Həşəratların bir neçə səciyyəvi əlamətlərini göstərin.
· Bu həşəratların faydası və zərəri nədir?
Quruluşuna görə həşəratları bir çox dəstələrə ayırırlar. Onların arasın-
da faydalı və zərərverici həşəratlara rast gəlinir. 
Düzqanadlılar dəstəsinin nümayəndələri çəyirtkələr, şalalar, sisəklər 
və danadişilərdir. Çəyirtkələr iri qruplara yığılaraq əkinlərə kütləvi ziyan 
vurur, bəzən tam məhv edirlər.
Sərtqanadlılar  və  ya  böcəklər  dəstəsinin  nümayəndəsi  mayböcəyi 
ağacların  yarpağı,  sürfələri  isə  çürüntü  və  bitki  kökləri  ilə  qidalanır. 
Kolorado böcəyinin yetkin formaları və sürfələri kartofun yarpaqları ilə 
qidalanaraq bitkinin məhvinə səbəb olur. Parabüzənlərin yetkin fərdi və 
sürfələri bitki  parazitləri olan mənənələrlə qidalanaraq onları məhv edir. 
Bu  səbəbdən  mənənələrə  qarşı  mübarizədə  bəzən  parabüzənlərdən  is-
tifadə olunur. Belə mübarizə üsulu bioloji mübarizə adlanır. Sərtqanad-
lılar arasında təbiətdə sanitar rolunu oynayanlara da rast gəlinir.
Həşəratlar sinfi
Sərtqanadlılar 
və ya böcəklər 
dəstəsi
İkiqanadlılar 
dəstəsi
Pulcuqqanadlılar 
və ya kəpənəklər 
dəstəsi
Pərdə
və ya zərqanadlılar 
dəstəsi
qanadlılar 
Düzqanadlılar 
dəstəsi
~
300000 növ
~
140000 növ
~
100000 növ
~
250000 növ
~
20000 növ
Həşəratlar sinfinin təsnifatı
3
b
a
Çoxalması və inkişafı. Həşəratlar ayrıcinsliyyətlidir. Çoxalma orqanları qarın-
cıqda yerləşir. Kəpənəklər, böcəklər, arılar inkişafında yumurta, sürfə, pup, yet-
kin fərd mərhələlərini keçirir. Bu  cür başa çatan inkişaf  tam çevrilmə ilə gedən 
inkişaf adlanır. 
Tarakan, çəyirtkə, taxtabiti və bitlər pup mərhələsi keçirmədən yetkin həşərata 
çevrilir.  Yumurtadan  çıxan  sürfə  xarici  görünüşünə  və  qidalanmasına  görə 
yetkin fərdə oxşayır. Yumurta, sürfə, yetkin fərd mərhələləri keçirən həşərat-
larda inkişaf prosesi qeyri-tam çevrilmə adlanır. 
Tam çevrilmə yolu ilə inkişaf
Yumurta
Sürfə
Pup
Yetkin 
fərd
Qeyri-tam çevrilmə yolu ilə inkişaf
Yumurta
Sürfə
Yetkin 
fərd

3
3
97
96
HEYVANLAR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
 Çoxhüceyrəlilər yarımaləmi. Molyusklar və buğumayaqlılar
 Məsələn, məzarböcəyi ölmüş heyvanların cəsədləri ilə, peyinböcəyi isə 
peyinlə qidalanmaqla  sanitar rolunu oynayır. 
Pulcuqqanadlılara  aid  olan  kəpənəklərin  bir  çoxu  çiçəkləri  tozlan-
dırmaqla böyük fayda verir. Lakin onların   əksər   növlərinin sürfələri – 
tırtıllar  zərərvericidir.  Məsələn, kələm kəpənəyinin gəmirici ağıza malik 
tırtılı bitkilərin yarpaqları ilə qidalanaraq onları məhv edir. Güvələrin 
sürfələri isə yun məhsullarını korlayır. 
Arılar,  qarışqalar  və  minicilər  pərdəqanadlılar  və  ya  zərqanadlılar 
dəstəsinə aiddir. Bu dəstənin nümayəndələrinin əksəriyyəti ictimai   hə-
yat  tərzi  keçirir.  Qədim  dövrlərdən  insanlar  təsərrüfat  məqsədilə  bal 
arısından  istifadə  edir.  Onlar  pətəklərdə  saxlanılır.  Pətəkdə  hər  arı 
ailəsində bir ana, yüzlərlə erkək, on minlərlə işçi arı olur. Erkək arılar ana 
arını mayalandırır. Ana arı qarıncığının sonunda olan yumurtaqoyanla 
yumurtalar  qoyur.  İşçi  arılar  da  dişi  arılardır.  Lakin  onlarda  cinsiyyət 
vəziləri  inkişaf  etmədiyindən  çoxala  bilmir.  İşçi  arılar  ana  arıya  və 
sürfələrə qulluq edir, nektar və tozcuq toplayır. Yumurtaqoyanları neştə-
rə  çevrilmişdir.  Minicilərin  sürfələri  digər  həşəratların  sürfələrinin 
bədənində  parazitlik  edir.  Bu  səbəbdən  onlardan  kənd  təsərrüfatı 
zərərvericilərinə qarşı bioloji mübarizədə istifadə edilir. 
İkiqanadlılar dəstəsinə daxil olan həşəratların qidalarını  bitki şirəsi, 
bəzi  nümayəndələrində  insan  və  heyvanların  qanı  təşkil  edir.  Bunlara 
milçəklər, göyünlər, mozalanlar və ağcaqanadlar aiddir. İkiqanadlıların 
ön qanadları yaxşı inkişaf etmiş və pərdəşəkillidir. Arxa qanadlar qalıq 
halında qalaraq müvazinətdə iştirak edən vızıltı orqanına çevrilmişdir.
Su hövzələrinin çirklənməsi, meşələrin qırılması səbəbindən həşərat-
ların  sayı  getdikcə  azalır.  Lakin  təbiətdə  böyük  rol  oynadıqlarına  görə 
onları qorumaq və mühafizə etmək lazımdır. 
Cədvəli tamamlayın:
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Uyğunluğu müəyyən edin: 
1. Mayböcəyi.  
. 
.
.
. 
.  
. 
. 
. 
. 
2. Arı 3. Kolorado böcəyi  4. Milçək  5. Güvə 6. Minici 7. Qarış-
qa 8. Kələm kəpənəyi 9. İpəkqurdu 10. Mozalan 11. Məzarböcəyi.
A. Sərtqanadlılar    
 
   
 
   
 
B. Pulcuqqanadlılar C. Pərdəqanadlılar D. İkiqanadlılar
2.  Əlavə  mənbələrdən  istifadə  edərək  bal  arısı  və  ya  qarışqaların  həyat  tərzi 
haqqında kiçik təqdimat hazırlayın (məlumat + rəsm, fotoşəkil).