Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 07. 08. 2014-cü il tarixli 869 nömrəli əmri ilə təsdiq

2
2
35
34
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
Adi şam ağacının 
inkişaf dövriyyəsinin 
sxemini tamamlayın:
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Doğru cavabı seçin: 
1. İynəyarpaqlı ağacların budaqlarında iki/üç cür dişi qozalar inkişaf 
edir. 
2. Tozcuqlar dişi/erkək qozalarda əmələ gəlir. 
3. Qırmızımtıl qozalar dişi/erkək qozalardır. 
4. Dişi/erkək qozalarda yumurtacıqlar əmələ gəlir. 
5. Yumurta hüceyrənin spermi ilə mayalanmasından sonra ziqot/qamet 
əmələ gəlir. 
Yetkin bitki
Spermi
Yumurta 
hüceyrə
Ziqot
?
?
1. Erkək qozalar 
(sarımtıl-yaşıl rəngli). 
Budaqların əsasında  
əmələ gəlir.
2. Dişi qozalar 
(qırmızımtıl rəngli). 
Budaqların ucunda  
əmələ gəlir.  
Tozlanmadan sonra 
dişi qozanın 
pulcuqları qapanır 
və qətranlaşır.
Tozlanma getmiş 
qırmızımtıl qozalar 
böyüyür və yaşıllaşır. 
Mayalanma. 
Tozlanmadan 
müəyyən müddət 
keçdikdən sonra  
baş verir. 
İkili hava 
qabarcığına 
malik 
tozcuq.
Tozcuq kisəsi.
Tozcuqlar 
yetişir.
Cücərti.
Yeni bitkiyə 
başlnğıc verir. 
Toxumlar.
Külək 
vasitəsilə 
yayılır.
Yetişmiş dişi 
qoza 
(qonur rəngli). 
Pulcuqlar aralandıqda 
qanadcıqlı toxumlar 
ətrafa səpələnir.
Mayalanma getmiş 
dişi qoza 
(yaşıl rəngli).
Çılpaqtoxumluların inkişaf  dövriyyəsi
Laboratoriya işi: İkiləpəlilərin ümumi əlamətləri
Məqsəd: Noxud bitkisi misalında ikiləpəlilərin quruluş 
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi
Örtülütoxumluların  ümumi  əlamətləri.  Örtülütoxumluların  300 
minə yaxın növü vardır. Xüsusi çoxalma orqanı – çiçəyin olmasına görə 
onları həm də çiçəkli bitkilər adlandırırlar. Örtülütoxumlular dünyanın 
hər  yerində  və  müxtəlif  həyat  şəraitlərində  yayılmışdır.  Ağac,  kol  və 
otşəkilli  nümayəndələri  mövcuddur.  Örtülütoxumluların  hamısının  çi-
çəyində yumurtacıq  yumurtalığın daxilində yerləşir. Dişiciyin yumurta-
lığından  meyvə,  mayalanma  getmiş  yumurtacığından  isə  toxum  əmələ 
gəlir. Bitkilərin “örtülütoxumlu” adlandırılmasının əsas səbəbi, çılpaq-
toxumlulardan  fərqli  olaraq,  toxumunun  xaricdən  meyvəyanlığı  ilə 
örtülməsidir. Bunlarda, adətən, ikiqat mayalanma baş verir. 
Örtülütoxumlular iki sinfə bölünür: ikiləpəlilər və birləpəlilər.
Hər il yazda meyvə ağacları çiçəkləyir. Lakin aqava adlı bitki ömründə bir 
dəfə çiçək açır.
· Bu bitkiləri hansı ümumi cəhətlər birləşdirir? 
14. 
Örtülütoxumlular şöbəsi. 
İkiləpəlilər sinfi
Təchizat: Noxud bitkisinin herbarisi və spirtdə saxlanılmış çiçəyi, isladılmış 
toxumu, preparat iynəsi
İşin gedişi: 1. Noxud bitkisinin herbarisini nəzərdən keçirin. 
2. Onun kök sistemini və yarpağında ayanın damarlanmasını göstərin. 
3. Noxud çiçəyinin hansı hissələrdən ibarət olmasını aydınlaşdırın.
4. Noxudun isladılmış toxumunda ləpələrin sayını nəzərdən keçirməklə onun hansı 
sinfə daxil olmasını müəyyən edin.
Nəticəni müzakirə edin: Noxud bitkisinin hansı əlamətlərinə görə onun daxil 
olduğu sinfi müəyyən etmək olar?
İkiləpəli bitkilər sinfi. Bitkilərin ikiləpəlilər adlandırılmasının əsas 
səbəbi toxumun rüşeymində iki ləpə yarpağının olmasıdır. İkiləpəlilərdə, 
adətən,  mil  kök  sistemi  olur.  Sadə  və  mürəkkəb  yarpaqlarında  əsasən 
torvari damarlanma müşahidə edilir. İkiləpəlilərin əksəriyyətində gövdə 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
2. Suallara cavab verin: 
a) Ağciyər xəstəlikləri keçirmiş insanlara şam meşələrində yerləşən 
sanatoriyalarda istirahət etmək məsləhət görülür.  Şam meşələrinin havasının 
müalicəvi xüsusiyyəti nə ilə bağlıdır? 
b) Şam ağacının aşağı hissəsində olan budaqları tez quruyur. Amma küknar 
ağacında onlar uzun müddət qalır.  Bunun səbəbi nədir?

2
2
35
34
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
Adi şam ağacının 
inkişaf dövriyyəsinin 
sxemini tamamlayın:
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
1. Doğru cavabı seçin: 
1. İynəyarpaqlı ağacların budaqlarında iki/üç cür dişi qozalar inkişaf 
edir. 
2. Tozcuqlar dişi/erkək qozalarda əmələ gəlir. 
3. Qırmızımtıl qozalar dişi/erkək qozalardır. 
4. Dişi/erkək qozalarda yumurtacıqlar əmələ gəlir. 
5. Yumurta hüceyrənin spermi ilə mayalanmasından sonra ziqot/qamet 
əmələ gəlir. 
Yetkin bitki
Spermi
Yumurta 
hüceyrə
Ziqot
?
?
1. Erkək qozalar 
(sarımtıl-yaşıl rəngli). 
Budaqların əsasında  
əmələ gəlir.
2. Dişi qozalar 
(qırmızımtıl rəngli). 
Budaqların ucunda  
əmələ gəlir.  
Tozlanmadan sonra 
dişi qozanın 
pulcuqları qapanır 
və qətranlaşır.
Tozlanma getmiş 
qırmızımtıl qozalar 
böyüyür və yaşıllaşır. 
Mayalanma. 
Tozlanmadan 
müəyyən müddət 
keçdikdən sonra  
baş verir. 
İkili hava 
qabarcığına 
malik 
tozcuq.
Tozcuq kisəsi.
Tozcuqlar 
yetişir.
Cücərti.
Yeni bitkiyə 
başlnğıc verir. 
Toxumlar.
Külək 
vasitəsilə 
yayılır.
Yetişmiş dişi 
qoza 
(qonur rəngli). 
Pulcuqlar aralandıqda 
qanadcıqlı toxumlar 
ətrafa səpələnir.
Mayalanma getmiş 
dişi qoza 
(yaşıl rəngli).
Çılpaqtoxumluların inkişaf  dövriyyəsi
Laboratoriya işi: İkiləpəlilərin ümumi əlamətləri
Məqsəd: Noxud bitkisi misalında ikiləpəlilərin quruluş 
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi
Örtülütoxumluların  ümumi  əlamətləri.  Örtülütoxumluların  300 
minə yaxın növü vardır. Xüsusi çoxalma orqanı – çiçəyin olmasına görə 
onları həm də çiçəkli bitkilər adlandırırlar. Örtülütoxumlular dünyanın 
hər  yerində  və  müxtəlif  həyat  şəraitlərində  yayılmışdır.  Ağac,  kol  və 
otşəkilli  nümayəndələri  mövcuddur.  Örtülütoxumluların  hamısının  çi-
çəyində yumurtacıq  yumurtalığın daxilində yerləşir. Dişiciyin yumurta-
lığından  meyvə,  mayalanma  getmiş  yumurtacığından  isə  toxum  əmələ 
gəlir. Bitkilərin “örtülütoxumlu” adlandırılmasının əsas səbəbi, çılpaq-
toxumlulardan  fərqli  olaraq,  toxumunun  xaricdən  meyvəyanlığı  ilə 
örtülməsidir. Bunlarda, adətən, ikiqat mayalanma baş verir. 
Örtülütoxumlular iki sinfə bölünür: ikiləpəlilər və birləpəlilər.
Hər il yazda meyvə ağacları çiçəkləyir. Lakin aqava adlı bitki ömründə bir 
dəfə çiçək açır.
· Bu bitkiləri hansı ümumi cəhətlər birləşdirir? 
14. 
Örtülütoxumlular şöbəsi. 
İkiləpəlilər sinfi
Təchizat: Noxud bitkisinin herbarisi və spirtdə saxlanılmış çiçəyi, isladılmış 
toxumu, preparat iynəsi
İşin gedişi: 1. Noxud bitkisinin herbarisini nəzərdən keçirin. 
2. Onun kök sistemini və yarpağında ayanın damarlanmasını göstərin. 
3. Noxud çiçəyinin hansı hissələrdən ibarət olmasını aydınlaşdırın.
4. Noxudun isladılmış toxumunda ləpələrin sayını nəzərdən keçirməklə onun hansı 
sinfə daxil olmasını müəyyən edin.
Nəticəni müzakirə edin: Noxud bitkisinin hansı əlamətlərinə görə onun daxil 
olduğu sinfi müəyyən etmək olar?
İkiləpəli bitkilər sinfi. Bitkilərin ikiləpəlilər adlandırılmasının əsas 
səbəbi toxumun rüşeymində iki ləpə yarpağının olmasıdır. İkiləpəlilərdə, 
adətən,  mil  kök  sistemi  olur.  Sadə  və  mürəkkəb  yarpaqlarında  əsasən 
torvari damarlanma müşahidə edilir. İkiləpəlilərin əksəriyyətində gövdə 
Fäaliyyät
Fäaliyyät
2. Suallara cavab verin: 
a) Ağciyər xəstəlikləri keçirmiş insanlara şam meşələrində yerləşən 
sanatoriyalarda istirahət etmək məsləhət görülür.  Şam meşələrinin havasının 
müalicəvi xüsusiyyəti nə ilə bağlıdır? 
b) Şam ağacının aşağı hissəsində olan budaqları tez quruyur. Amma küknar 
ağacında onlar uzun müddət qalır.  Bunun səbəbi nədir?

2
2
37
36
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
2. Verilən təsvirlərə görə çiçək düsturlarını  tərtib edin:
A) 5 bitişik kasa yarpağı, 5 ləçək, 10 erkəkcik və 1 dişicik.
B) 5 bitişik kasa yarpağı, 5 bitişik ləçək, 5 erkəkcik və 1 dişicik.
C) 5 kasa yarpağı, 5 ləçək, çoxlu  erkəkcik və çoxlu dişicik.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Uyğunluğu müəyyən edin.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Çiçək əmələ gətirmir. 2. Heyvanlarla, küləklə çar-
paz və ya öz-özünə tozlanır. 3. Çiçəyində ikiqat ma-
yalanma baş verir. 4. Meyvə əmələ gətirmir. 5. Toxum 
meyvəyanlığı ilə mühafizə olunur. 6. Yalnız küləklə 
tozlanır.
A) Çılpaqtoxumlular
B) Örtülütoxumlular
Çiçək ləçəkləri
1
2
3
4
Ləpə yarpaqları
Yarpaq damarlanması
Kök sistemləri
1.  Birləpəlilər  və  ikiləpəlilər  üçün  sə-
ciyyəvi  olan  əlamətləri  nəzərə  alaraq 
şəkillərin  nömrələrini  cədvəlin  müəy-
yən sətirlərində yerləşdirin.
5
9
10
Əlamətlər
Birləpəlilər
İkiləpəlilər
Ləpə yarpaqları-
nın sayı
?
6
7
8
Xaççiçəklilər fəsiləsi. Fəsilənin 3  minə yaxın növü var. Əksəriyyəti ot 
bitkisidir.  Bəzilərində  əsas  kök  yoğunlaşaraq  meyvəköklər  əmələ 
gətirir.Yarpaqları gövdə üzərində növbəli düzülür. 
Çiçəyinin  quruluşu.  Çiçəkləri  əksər  hallarda  sadə  salxım  çiçək 
qrupuna  toplanır.  Çiçəyinin  kasa  yarpaqları  və  ləçəkləri  4  ədəddir. 
Ləçəkləri  xaç  şəklində  düzülmüşdür.  6  ədəd  erkəkciyinin  dördü  uzun, 
ikisi  isə  qısadır.  Ətirli  və  nektarlı  çiçəkləri  həşəratla  tozlanır.  Meyvəsi 
əksərən buynuzmeyvə və ya buynuzcuqdur.   
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Mədəni nümayəndələri ağbaş kə-
ləm,  gül  kələm,  kolrabi    kələmi,  Brüssel  kələmi,  vəzəri,  turp  və  s.-dir. 
Yabanı nümayəndələrinə isə yabanı kələm, vəzərək, çöl xardalı, quduz-
otu, sarılıqotu, quşəppəyi, yabanı ağ turpu nümunə göstərmək olar.  
Xaççiçəklilərin əhəmiyyəti. Xaççiçəklilərin bir çox mədəni nümayən-
dələrindən (ağbaş kələm, gül kələm, vəzəri, turp və s.) qida kimi istifadə 
olunur.  Xaççiçəklilərin  bir  qismi  müalicəvi  xüsusiyyətə  malikdir.  Mə-
sələn,  quşəppəyinin yarpaqları C vitamini ilə zəngindir və qankəsici xü-
susiyyətə malikdir. Ağ turpdan tənəffüs yollarının müalicəsində istifadə 
olunur. Bu fəsiləyə aid olan şəbbugülünü isə gözəl görkəm və qoxusuna 
görə bəzək bitkisi kimi də becərirlər. 
Gülçiçəklilər fəsiləsi. Fəsiləyə 3 minə qədər növ daxildir. Ağac, kol və 
otşəkilli nümayəndələri var. Yarpaqları sadə və ya mürəkkəb olur. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək və ya  qruplarda toplanır. Çiçəyinin 
kasa yarpaqları, ləçəkləri, adətən, 5 ədəd olur. Ləçəkləri müxtəlif rəng-
lidir. Erkəkcikləri çoxdur. Alma, gilas, albalı kimi bitkilərin çiçəyində, 
 
15.
 
İkiləpəlilər sinfi. 
Xaççiçəklilər və gülçiçəklilər fəsiləsi
Avropaya  qırmızı  turpun  gətirilməsi  italyan  səyyahı  Marko  Polonun  adı  ilə 
bağlıdır. O, bu bitkinin toxumlarını Çinə səyahətdən qayıdan zaman – 
 özü ilə gətirmişdi. Sonradan qırmızı turpun ağ turp, kələm və xardal 
kimi bitkilərlə “qohum” olduğu müəyyən edildi.
XIII əsrin 
sonunda
· Hansı əlamətlərə görə alimlər bu “qohumluq“ əlaqələrini müəyyən etmişlər?
A və B bitkilərinin çiçək  və mey-
vələrini  plan üzrə təsvir edin:
Çiçək: 1. Ləçəklərin sayı. 2. Dişi-
ciklərin sayı. 3. Erkəkciklərin sayı.
Meyvə: 1. Meyvənin adı. 2. Toxum-
ların sayı və yerləşməsi.
A və B bitkilərinin çiçək  və mey-
vələri bir-birindən nə ilə fərqlənir? 
Bu nəyi göstərir?
A
B
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nümunə:
 
K L E D
 
(5)
5
∞
1
 albalının çiçək düsturu
kimi yazılır. Bu, onu 
göstərir ki, onun çiçəyində 5 ədəd 
bitişik kasa yarpağı, 5 ləçək, çoxlu 
erkəkcik, 1 dişicik olur.
Çiçək düsturu (albalıda)
K L E D  
(5)
5
1
Ґ
Kasa 
yarpaqları
Ləçəklər
Bitişik elementlərin 
miqdarı
 
mötərizədə yazılır.
Erkəkcik
Dişicik
Çiçəyin struktur elementlərinin sayı 12-dən çox olarsa,   (sonsuzluq) 
işarəsindən istifadə edilir.
Ґ
kambinin hesabına eninə böyüyür. Çiçəklərində kasa yarpağının, ləçək-
lərin və erkəkciklərin sayı, adətən, 4 və ya 5 üzvlü olur.
Çiçək  düsturu.  Bitkilərin  bu  və  ya  digər  fəsiləyə  aid  edilməsi  üçün 
istifadə olunan əlamətlərindən biri onun çiçəyinin quruluş xüsusiyyət-
ləridir.  Bunun  üçün  botanikada  xüsusi  şərti  işarələrdən  ibarət  çiçək 
düsturundan istifadə edilir. 

2
2
37
36
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
2. Verilən təsvirlərə görə çiçək düsturlarını  tərtib edin:
A) 5 bitişik kasa yarpağı, 5 ləçək, 10 erkəkcik və 1 dişicik.
B) 5 bitişik kasa yarpağı, 5 bitişik ləçək, 5 erkəkcik və 1 dişicik.
C) 5 kasa yarpağı, 5 ləçək, çoxlu  erkəkcik və çoxlu dişicik.
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Uyğunluğu müəyyən edin.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
1. Çiçək əmələ gətirmir. 2. Heyvanlarla, küləklə çar-
paz və ya öz-özünə tozlanır. 3. Çiçəyində ikiqat ma-
yalanma baş verir. 4. Meyvə əmələ gətirmir. 5. Toxum 
meyvəyanlığı ilə mühafizə olunur. 6. Yalnız küləklə 
tozlanır.
A) Çılpaqtoxumlular
B) Örtülütoxumlular
Çiçək ləçəkləri
1
2
3
4
Ləpə yarpaqları
Yarpaq damarlanması
Kök sistemləri
1.  Birləpəlilər  və  ikiləpəlilər  üçün  sə-
ciyyəvi  olan  əlamətləri  nəzərə  alaraq 
şəkillərin  nömrələrini  cədvəlin  müəy-
yən sətirlərində yerləşdirin.
5
9
10
Əlamətlər
Birləpəlilər
İkiləpəlilər
Ləpə yarpaqları-
nın sayı
?
6
7
8
Xaççiçəklilər fəsiləsi. Fəsilənin 3  minə yaxın növü var. Əksəriyyəti ot 
bitkisidir.  Bəzilərində  əsas  kök  yoğunlaşaraq  meyvəköklər  əmələ 
gətirir.Yarpaqları gövdə üzərində növbəli düzülür. 
Çiçəyinin  quruluşu.  Çiçəkləri  əksər  hallarda  sadə  salxım  çiçək 
qrupuna  toplanır.  Çiçəyinin  kasa  yarpaqları  və  ləçəkləri  4  ədəddir. 
Ləçəkləri  xaç  şəklində  düzülmüşdür.  6  ədəd  erkəkciyinin  dördü  uzun, 
ikisi  isə  qısadır.  Ətirli  və  nektarlı  çiçəkləri  həşəratla  tozlanır.  Meyvəsi 
əksərən buynuzmeyvə və ya buynuzcuqdur.   
Mədəni və yabanı nümayəndələri. Mədəni nümayəndələri ağbaş kə-
ləm,  gül  kələm,  kolrabi    kələmi,  Brüssel  kələmi,  vəzəri,  turp  və  s.-dir. 
Yabanı nümayəndələrinə isə yabanı kələm, vəzərək, çöl xardalı, quduz-
otu, sarılıqotu, quşəppəyi, yabanı ağ turpu nümunə göstərmək olar.  
Xaççiçəklilərin əhəmiyyəti. Xaççiçəklilərin bir çox mədəni nümayən-
dələrindən (ağbaş kələm, gül kələm, vəzəri, turp və s.) qida kimi istifadə 
olunur.  Xaççiçəklilərin  bir  qismi  müalicəvi  xüsusiyyətə  malikdir.  Mə-
sələn,  quşəppəyinin yarpaqları C vitamini ilə zəngindir və qankəsici xü-
susiyyətə malikdir. Ağ turpdan tənəffüs yollarının müalicəsində istifadə 
olunur. Bu fəsiləyə aid olan şəbbugülünü isə gözəl görkəm və qoxusuna 
görə bəzək bitkisi kimi də becərirlər. 
Gülçiçəklilər fəsiləsi. Fəsiləyə 3 minə qədər növ daxildir. Ağac, kol və 
otşəkilli nümayəndələri var. Yarpaqları sadə və ya mürəkkəb olur. 
Çiçəyinin quruluşu. Çiçəkləri tək və ya  qruplarda toplanır. Çiçəyinin 
kasa yarpaqları, ləçəkləri, adətən, 5 ədəd olur. Ləçəkləri müxtəlif rəng-
lidir. Erkəkcikləri çoxdur. Alma, gilas, albalı kimi bitkilərin çiçəyində, 
 
15.
 
İkiləpəlilər sinfi. 
Xaççiçəklilər və gülçiçəklilər fəsiləsi
Avropaya  qırmızı  turpun  gətirilməsi  italyan  səyyahı  Marko  Polonun  adı  ilə 
bağlıdır. O, bu bitkinin toxumlarını Çinə səyahətdən qayıdan zaman – 
 özü ilə gətirmişdi. Sonradan qırmızı turpun ağ turp, kələm və xardal 
kimi bitkilərlə “qohum” olduğu müəyyən edildi.
XIII əsrin 
sonunda
· Hansı əlamətlərə görə alimlər bu “qohumluq“ əlaqələrini müəyyən etmişlər?
A və B bitkilərinin çiçək  və mey-
vələrini  plan üzrə təsvir edin:
Çiçək: 1. Ləçəklərin sayı. 2. Dişi-
ciklərin sayı. 3. Erkəkciklərin sayı.
Meyvə: 1. Meyvənin adı. 2. Toxum-
ların sayı və yerləşməsi.
A və B bitkilərinin çiçək  və mey-
vələri bir-birindən nə ilə fərqlənir? 
Bu nəyi göstərir?
A
B
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nümunə:
 
K L E D
 
(5)
5
∞
1
 albalının çiçək düsturu
kimi yazılır. Bu, onu 
göstərir ki, onun çiçəyində 5 ədəd 
bitişik kasa yarpağı, 5 ləçək, çoxlu 
erkəkcik, 1 dişicik olur.
Çiçək düsturu (albalıda)
K L E D  
(5)
5
1
Ґ
Kasa 
yarpaqları
Ləçəklər
Bitişik elementlərin 
miqdarı
 
mötərizədə yazılır.
Erkəkcik
Dişicik
Çiçəyin struktur elementlərinin sayı 12-dən çox olarsa,   (sonsuzluq) 
işarəsindən istifadə edilir.
Ґ
kambinin hesabına eninə böyüyür. Çiçəklərində kasa yarpağının, ləçək-
lərin və erkəkciklərin sayı, adətən, 4 və ya 5 üzvlü olur.
Çiçək  düsturu.  Bitkilərin  bu  və  ya  digər  fəsiləyə  aid  edilməsi  üçün 
istifadə olunan əlamətlərindən biri onun çiçəyinin quruluş xüsusiyyət-
ləridir.  Bunun  üçün  botanikada  xüsusi  şərti  işarələrdən  ibarət  çiçək 
düsturundan istifadə edilir. 

2. Rəqəmlə işarə 
olunan bitki 
orqanlarının və 
onların hissələrinin 
adlarını müəyyən 
edin.
1
2
3
1
2
3
4
A
B
Ləçəklərin 
sayı
Dişiciklərin 
sayı
Erkəkciklərin 
sayı
Çiçək
Meyvə
Meyvənin 
adı
Toxumların 
yerləşməsi
Bitkinin 
adı
Xaççiçəklilər
Fəsilələr
Dekorativ bitkilər
Gülçiçəklilər
Qida bitkiləri
Dərman bitkiləri
Sinif otağınızı (mənzilinizi, bağınızı, kiçik parkı və s.) bəzəmək üçün gülçi-
çəklilər fəsiləsinə aid hansı dekorativ bitkilərdən istifadə etmək olar? Ne-
cə? Təkliflərinizi təsvir, yaxud plan şəklində təqdim edin.
1. Dərslikdəki mətndən və əlavə mənbələrdən istifadə edərək fəsiləyə aid 
bitkilər haqqında məlumat toplayın və adlarını uyğun xanalara yazın. 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
4
5
5
Bu iki fəsilənin nümayəndələrindən bütün dünya xalqlarının mətbəxində istifadə 
olunur. Onların biri   meyvəsinin tərkibində olan çoxlu bitki zülalına görə “bitki 
mənşəli ət”, digəri nişastaya malik gövdə yumrularına görə “ikinci çörək” adlanır.  
· Sizcə, hansı bitkilərdən söhbət gedir?
16. İkiləpəlilər sinfi. 
Paxlalılar və badımcançiçəklilər fəsiləsi
Fäaliyyät
Fäaliyyät
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün,   və   bitkilərinin çiçək və meyvələrə aid olan 
xüsusiyyətlərini uyğun xanalarda qeyd edin. 
A
B
2
2
 
     
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
Ali toxumlu bitkilər
39
38
Xaççiçəklilər
Quşəppəyi
Buynuzcuq
meyvə
Yabanı ağ turp
Buynuzmeyvə
Çiçək düsturu:
 
K L E
D
4
4
4+2
1
Çiçək düsturu:
K L E D  və ya K L E D  
5
5
Ґ
1
5
5
Ґ
Ґ
adətən 1, itburnu və çiyələkdə isə çoxlu dişicik olur. Əksərən həşəratla 
tozlanır. 
Meyvələri.  Gülçiçəklilərdə  çəyirdək,  fındıqça  və  sair  kimi  meyvə 
tipləri olur. Bəziləri, məsələn, alma, heyva, yalançı meyvə əmələ gətirir.  
 Mədəni və yabanı nümayəndələri.  Meyvə ağaclarının bir çoxu gülçi-
çəklilərə aiddir. Qızılgül və dovşanalması bəzək bitkisi kimi becərilir. Ya-
banı  nümayəndələrinə  ot  bitkilərindən  olan  şirpəncəsi,  qaytarma,  çın-
qılotu, quşqonmaz və s. aiddir.
Gülçiçəklilər 
Çəyirdəkmeyvə
İtburnu
Albalı
İtburnunun 
fındıqçalara  
malik yalançı 
meyvəsi
Xaççiçəklilərə və gülçiçəklilərə xas olan əlamətlərin nömrələrini cədvəlin uy-
ğun xanasında qeyd edin: 1. Çiçəkyanlığı dörd kasa yarpağından və dörd lə-
çəkdən ibarətdir;  2. Çiçəkdə dişiciklərin sayı bir və ya çoxlu ola bilər;  3. Çi-
çəkdə  çoxlu  erkəkcik  olur;  4.  Meyvəsi  buynuzmeyvə  və  ya  buynuzcuqdur;                                 
5. Çiçək tacı 5 eyni formalı sərbəst ləçəkdən ibarətdir 6. Kasacıq 5 sərbəst 
kasayarpağıdan ibarətdir.
;
Xaççiçəklilər
Gülçiçəklilər
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  
Öyrändiklärinizi tätbiq edin  

2. Rəqəmlə işarə 
olunan bitki 
orqanlarının və 
onların hissələrinin 
adlarını müəyyən 
edin.
1
2
3
1
2
3
4
A
B
Ləçəklərin 
sayı
Dişiciklərin 
sayı
Erkəkciklərin 
sayı
Çiçək
Meyvə
Meyvənin 
adı
Toxumların 
yerləşməsi
Bitkinin 
adı
Xaççiçəklilər
Fəsilələr
Dekorativ bitkilər
Gülçiçəklilər
Qida bitkiləri
Dərman bitkiləri
Sinif otağınızı (mənzilinizi, bağınızı, kiçik parkı və s.) bəzəmək üçün gülçi-
çəklilər fəsiləsinə aid hansı dekorativ bitkilərdən istifadə etmək olar? Ne-
cə? Təkliflərinizi təsvir, yaxud plan şəklində təqdim edin.
1. Dərslikdəki mətndən və əlavə mənbələrdən istifadə edərək fəsiləyə aid 
bitkilər haqqında məlumat toplayın və adlarını uyğun xanalara yazın. 
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
4
5
5
Bu iki fəsilənin nümayəndələrindən bütün dünya xalqlarının mətbəxində istifadə 
olunur. Onların biri   meyvəsinin tərkibində olan çoxlu bitki zülalına görə “bitki 
mənşəli ət”, digəri nişastaya malik gövdə yumrularına görə “ikinci çörək” adlanır.  
· Sizcə, hansı bitkilərdən söhbət gedir?