DƏrslik azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 08. 06. 2015-ci IL tarixli 645 nömrəli əmri ilə

B.Hüseynov. “Rəvayətli ifadələr”dən
Şagird nə üçün
özünə bu qədər
arxayın idi?
Şagird
məzəmmətində
haqlı idimi?

1.  Mətn üzərində iş aparmaq üçün suallar hazırlayın. Həmin suallarla
yoldaşlarınıza müraciət edin.
2.  Aşağıdakı fikirlərlə bağlı mühakimə yürüdün.
Müəllim şagirdinə hər şeyi öyrətməlidir.
Rüstəm Zal düzgün hərəkət edir.
Tələbə iradında haqlı idi.
3.  “Ehtiyat igidin yaraşığıdır” atalar sözünü bu mətn üçün əsas fikir hesab etmək
olarmı?
4.  Mətndən açar sözlər seçin və onların qarşılığını tapmağa çalışın.
5.  Nankorluq və namərdlik sözləri sinonim ola bilərmi? Fikirlərinizi əsaslandırın.
6.  Məna cəhətdən məntiqi ardıcıllığı davam etdirin və həmin sözlərin antonimini
tapın.
7.  Mətndə altından xətt çəkilmiş sözlərə sual verin. Suala əsasən onların sintaktik
vəzifəsini müəyyənləşdirin.
8.  Cümlələri müqayisə edib gəldiyiniz qənaəti yoldaşlarınızla müzakirə edin.
Bazarda xeyli adam var idi (M.Cəlal) cümləsində xeyli sözü təyindir, çünki... .
Çox oxuyan çox bilər cümləsində çox sözü ..., çünki... .
✔
 Bir qədər, bir az, az sözlərindən istifadə etməklə cümlələr qurun. Həmin
sözlərin sintaktik vəzifəsini müəyyənləşdirin.
9.  7-ci və 8-ci tapşırıqlardan öyrəndiklərinizə əsasən uyğunluğu müəyyənləşdirin.

QƏDİM TÜRKLƏRDƏ TƏRBİYƏ
Azərbaycan türklərinin tərbiyə sistemi, əxlaqi idealları qədim türklərinki ilə üst-üstə
düşür və ümumtürk tərbiyə sisteminin mühüm bir halqasını təşkil edirdi, indi
olduğu kimi, qədimdə də ata evin böyüyü, “odocağı” (yəni od və ocağın sahibi),
tərbiyə nümunəsi hesab olunurdu. Oğlanların tərbiyəsində atanın,
qızların tərbiyəsində ananın nümunəsi əsas sayılırdı. Bu nümunə isə xeyirxahlığa və
alicənablığa söykənirdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da göstərilir ki, Salur Qazan üç ildə bir
dəfə arvadının əlindən tutub evindən çıxar, könüllü surətdə evini imkansızlara
yağmaladardı. Qədim türklərin övlada məhəbbəti Vətən məhəbbəti ilə çulğalaşır,
övladı vətən üçün, dövləti qorumaq üçün hazırlayırdılar. Azərbaycan türklərində
uşaqlar həmişə atalarına hörmətlə yanaşmış, onların qulluğunda durmuş, ehtiram
göstərmiş, ədəbsiz hərəkətlərə yol verməmiş, atadan qabaq süfrəyə oturmamış,
onların peşəsini öyrənmiş, atalarını özlərinə həyat idealı hesab etmişlər. Ata
dünyasını dəyişdikdən sonra onun ocağı övladlar üçün müqəddəs hesab
olunmuşdur. Bu gün olduğu kimi, qədim zamanlarda da ata evi heç zaman boş
qalmamalı, bacasından tüstü çıxmalı idi. Oğul övladlarından biri ata evinin çırağını
yandırmalı, keşiyini çəkməli idi. Təsadüfi deyildir ki, ailə ocağının müqəddəsliyini
qəbul edən türklər bir adama qarğış etdikdə “görüm, evinin çırağı sönsün” -
deyərmişlər. Hərbi təlim, cəsurluq, cəngavərlik Azərbaycan türklərinin tərbiyəsində
mühüm yer tuturdu. Əsgəri şücaətlər hər bir türk kişisi üçün, onun özünün,
ailəsinin, tayfasının şərəf, namus işi idi. Azərbaycan türklərində vətən əxlaqı,
vətənpərvərlik hissi həmişə güclü olmuşdur. İtirilmiş Vətən torpağının hər qarışı
üçün göz yaşı axıdar, ağı deyər, onun qaytarılmasını müqəddəs vəzifə hesab
edərlərmiş. Biz “Kitabi-Dədə Qorqud”da bunun bariz nümunələrini görürük. Vətən
əxlaqı bu gün də Azərbaycan övladlarının ən böyük istinad nöqtəsi olmalıdır.
Görkəmli türk alimi Ziya Göyalp haqlı olaraq yazırdı: “Vətən əxlaqımız qüvvətli
olmasa, nə müstəqilliyimizi, nə azadlığımızı, nə də vətənimizin bütövlüyünü qoruya
bilərik”.
“Azərbaycan təhsil tarixi” kitabından
Nə üçün oğlanların tərbiyəsində atanın, qızların tərbiyəsində ananın nümunəsi
əsas hesab edilir?

1.  Mətn əsasında dialoq hazırlayın.
2.  Bu mətn bölmədəki digər mətnlərdən xaraktercə necə fərqlənir?
3.  Mətni abzaslara ayırın.
4.  Hansı sözlər mətn üçün açar söz ola bilər?
5.  Fərqləndirilmiş sözlərin leksik mənasını müəyyənləşdirin və qarşılığını tapın.
6.  1.  Yüksəlmək üçün yalnız öz gücünüzdən istifadə edin.
2.  Biz yalnız başqaları üçün yaşayan zaman özümüz üçün yaşayırıq (L.Tolstoy).
3.  Vətən üçün ölən insan xoşbəxt insandır.
4.  Oğlundan xəbər tuta bilmədiyi üçün ana var-gəl edir, bir çıxış yolu axtarırdı
(M.Cəlal).

✔
 Sizcə, hansı şagirdin cavabı daha düzgün və dolğundur? Seçiminizi müəllimin
köməyi ilə əsaslandırmağa çalışın. Cümlə üzvlərinin ifadə vasitələrinə diqqət yetirməyi
də unutmayın.
7.  Mətndə altından xətt çəkilmiş cümlələrin hansında səbəb, hansmda məqsəd
məzmunu olduğunu tapın, müqayisə aparın.
Səbəb zərfliyi
Məqsəd zərfliyi
Səbəb zərfliyindəki iş və hərəkət
səbəbi, xə- bərdəki iş və hərəkət
onun nəticəsini bildirir, niyə?, nə
səbəbə?, nə üçün? suallarından birinə
cavab olur.
Məqsəd zərfliyindəki iş və hadisə
məqsəd kimi qarşıya qoyulur,
xəbərdəki iş və hərəkət hadisədən
sonraya aid olur, niyə?, nə məqsədlə?
sualına cavab verir.
Səbəb zərfliyi, əsasən, feili bağlama
və feili bağlama tərkibləri ilə, üçün,
ötrü, görə qoşmalı və -dığı  şəkilçili
feili sifət və feili sifət tərkibləri ilə
ifadə olunur.
Məqsəd zərfliyi üçün, ötrü qoşmalı,
yönlük hallı məsdər və məsdər
tərkibləri ilə ifadə olunur.
Səbəb və məqsəd zərfliyi xəbərə yanaşma əlaqəsi ilə bağlanır.
8.  Fərqləndirilmiş sözləri əsas götürərək uyğunluğu müəyyənləşdirin.
4

SƏDAQƏTLİ DOST
Vətənimizin ərazisinə təcavüz edən erməni daşnakları hər vəchlə öz çirkin əməllərini
həyata keçirməyə çalışırdı.
Doğma Qarabağımızda qızğın döyüşlər gedirdi, qan su yerinə axırdı. Hər tərəfi atılan
mərmilərin, silahlann səsi bürümüşdü.
Döyüşün ən qızğın vaxtmda əsgərlərimiz sürətlə arxadakı səngərə çəkilmək
məcburiyyətində qaldılar. Əsgərlərdən biri ən yaxın dostunu yanında görməyincə
“görəsən, dostum səngərə doğru geri çəkilərkən düşmən tərəfindən vurulmadı ki?” -
deyə narahat oldu. Düşündüyü doğru çıxmışdı. Ona xəbər verdilər ki, yoldaşı döyüş
meydanında düşmən gülləsinə tuş gəlmişdir. Özü səngərdə ikən dostunun döyüş
meydanında qalmasına heç cür razı ola bilməzdi. Komandirə yaxınlaşıb: “Cənab
komandir”, - dedi, - dostum səngərə doğru geri çəkilərkən düşmənlər tərəfindən
vurulub, icazə verin, onu döyüş meydanından çıxarım”. Komandir dedi:
- Xeyr, olmaz. Görmürsən, güllələr üstümüzə yağış kimi yağır. Ehtimal ki, o,
dünyasını çoxdan dəyişib. Önə çıxmaq sənin ölümünə səbəb ola bilər. Biz isə çox az
qalmışıq. İndi bir nəfər belə bizim üçün çox qiymətlidir. Növbəti itkilər bizim
məğlubiyyətimizə səbəb ola bilər.
Əsgər isə dayanmadan israr edərək komandiri razı salmağa çalışırdı. Nəhayət,
komandirin “yaxşı, elə isə get” sözlərini eşidər-eşitməz sürətlə döyüş meydanına
atıldı, sürünə-sürünə irəliləməyə başladı. Güllələr yağış kimi yağırdı. Dostuna tərəf
yaxınlaşdı və onu arxasına alaraq səngərə doğru süründü.
Komandir vurulmuş əsgərin nəbzini yoxlayıb dedi:
- Sənə demişdim ki, dostun dünyasını çoxdan dəyişib. Çox şükür ki, sənə bir şey
olmadı. İndi de görüm, həyatını təhlükəyə atmağının bir mənası vardımı?
Əsgər nəmli gözlərlə komandirinə baxıb: “Çox mənası vardı, - dedi. Yanına
yaxınlaşarkən son anlarını yaşayırdı. Taqəti qalmamışdı. Məni görəndə üzündə
təbəssüm yarandı. Üzümə baxıb əmin bir şəkildə: “Gələcəyini bilirdim, dostum,
gələcəyini bilirdim...” Cənab komandir, bu sözlər mənim üçün dünyada hər şeyə
dəyərdi.
Şükran Umud
Necə bilirsiniz,
komandir əsgərini
sınayırdı, yoxsa o,
həqiqətən,
düşündüyünü demişdi?

1.  “Dolu” filminə baxın. Filmlə hekayəni müqayisə edərək fikirlərinizi
ümumiləşdirin.
2.  Komandir və əsgərin sözlərinə münasibət bildirin. Kimə daha çox haqq
qazandırırsınız?
3.  Hekayədə Azərbaycan xalqına məxsus hansı xüsusiyyətləri müşahidə etdiniz?
Mətnin adını atalar sözü ilə əvəz edin. Uyğun atalar sözləri ilə müqayisə edin.
4.  Qarabağ haqqında məlumat toplayın. Orada gedən müharibənin səbəblərini
araşdırın. Onu yoldaşlarınıza necə və hansı formada çatdıracağınızı düşünün.
5.  Mətn üçün açar söz seçin.
6.  Təhlükə və risk sözləri sinonim ola bilərmi?
7.  Təcavüz, səngər sözlərinin leksik mənalarını izah edin.
8.  Aşağıdakı cümlələri sintaktik təhlil edərək müqayisə edin. Cümlə üzvlərinin
sıralanmasında nəyi müşahidə etdiniz?
Döyüşün ən qızğın vaxtında əsgərlər sürətlə arxadakı səngərə çəkilmək
məcburiyyətində qaldılar.
Əsgərlərdən biri ən yaxın dostunu yanında görməyincə narahat oldu.
Hər bir cümlə üzvünün cümlədə öz yeri vardır. Mübtəda, adətən,
cümlənin əvvəlində, xəbər cümlənin sonunda, tamamlıq və zərflik isə
xəbərdən əvvəl gəlir. Təyin həmişə təyin etdiyi üzvün əvvəlində gəlir.
Nümunə sxem:
Bəzən cümlələrdə söz sırası pozula bilir. Buna canb danışıq dilində,
şeirlərdə daha çox rast gəlinir.
Baxdıqca dağlara, dərələrə mən 
Qəribə fikirlər başıma gəlir. 
Bəzən ilk baxışda xoşa gəlməyən 
Uçqunlar yamanca xoşuma gəlir. (M.Araz)
9.  Məni görəndə üzündə təbəssüm yarandı cümləsində söz sırasına əməl
olunduğunu əsaslandırın.

10.  Mətni oxuyun. Hansı cümlədə söz sırası pozulub? Söz sırasını bərpa etməyə
çalışın. Bu, həmişə mümkündürmü?
Kəndə səs düşdü. Bu gün kənd əhlindən çöl işinə gedən olmadı. Camaatın yarısı
çıxmışdı kəndin kənarına və təpələrə dırmaşıb baxırdılar ki, görsünlər, gəlirmi
naçalnik? Camaatın yarısı pristavın mənzilini əhatə edib durmuşdu. Qıraq
kəndlərdən də camaat baxəbər olub yavaş-yavaş gəlirdilər. Pristavın həyətinə
adam əlindən girmək mümkün deyildi.
Birdən qaçaqaç düşdü, dedilər, “naçalnik gəlir”. Qlavalar qaçdılar qapıya, xanım
və qonaqlar çıxdılar balkona. Bir qədər keçdi, genə qurbağanın gölünə daş
atdılar, çünki bu gələn naçalnik deyildi.
(C.Məmmədquluzadə)
11.  Hansı sxem üzrə söz sırasının pozulması müşahidə olunur? Həmin sxemlərə
uyğun cümlələr yazın.
✔
 Son sxemdə uzlaşma əlaqəsinin göstərilməsində hansı dəyişmə baş verəcək?
Şərti işarələrin sxeminə əsasən hansı cümlə üzvünün yerini dəyişmədiyini deyin.
12.  Şeiri tələffüz qaydalarını gözləməklə oxuyun. Əsas fikri “Bilirdim, gələcəksən”
mətninin ideyası ilə əlaqələndirin. Şeirin hansı misralarında söz sırası
pozulmuşdur? Söz sırasını bərpa etmək olarmı? Fikirlərinizi əsaslandırın.
(A.Mustafayev)
13.  “Bilirdim, gələcəksən” mətnindən söz sırası pozulmuş 1-2 cümlə seçin. Həmin
cümlələrdə söz sırasını bərpa edin, qarşılıqlı şəkildə müqayisə edin. Aşağıdakı
müddəalardan istifadə edərək yoldaşlarınızla müzakirə apararaq fikirlərinizi
ümumiləşdirin.
• Söz sırasının pozulması labüddür. Çünki...... . 
• Söz sırası pozulmamalıdır. Çünki....... .
14.  Hekayədən çıxış edərək “Mən komandir olsaydım, ...” adlı nəqli xarakterli esse
yazın.
Bu göylər dözmədi insan
ahına, 
Baxanda gözlərim qəm
günahına, 
Bu vətən dediyim haqq
dərgahına 
Qərənfil yağışı yağır, ilahi
Demə, Vətən batdı oğul
qanına 
Əhsən bu torpağın bu
üsyanına. 
Müqəddəs Şəhidlər
xiyabanına 
Qərənfil yağışı yağır, ilahi.

NAR DƏNƏSİ
 
dəmir əjdaha
Qoca nar ağacı çox narahat idi. Düşmənin zirehli maşını daş hasarı vurub
uçurandan sonra ağacı qüssə almışdı. Həmişə onu suvaran, qayğısını çəkən sahibini
namərdlər öz evindən didərgin salmışdılar.
Zaman kişi nar ağaclarını çox sevərdi. O, həmişə deyərdi ki, nar birlik, möhkəmlik
rəmzidir. Nar vüqarlı meyvədir, çürüyəndə də ağacın başında qalır. Nar ağacı
məğrurdur. O ağaca heç kim çıxa bilmir, onu ayaqlaya bilmir.
Zaman kişi həyətdə müxtəlif növ nar ağacları əkmişdi. O, elindənobasından didərgin
düşəndə cavan nar zoğlarını çıxarıb özü ilə apardı, amma qoca ağacı aparmaq
mümkün olmadı. Zaman kişi ağacla vidalaşıb ona iki kəlmə söz dedi: “Məni bağışla!”
Nar ağacı o vaxt bu sözlərin mənasını başa düşməmişdi. İndi narların yetişən vaxtı
daş hasar söküləndə ağac ətrafda baş verənləri gördü. Meyvə ağaclarının çoxu
böyrü üstə düşmüş, meyvələr ətrafa səpələnmişdi. Birdən “dəmir əjdaha”nın zəhmli
səsi eşidildi. O, nar ağacına tərəf gəlirdi. Ağacın ürəyi əsdi, o, var gücü ilə qışqırdı:
“Hara gəlirsən? Axı hələ yetişən narları dərməyiblər, mənim balalarımı məhv eləmə!”
Onun səsini eşidən olmadı. “Dəmir əjdaha” ağacın üzərindən keçib narları əzdi. Ağac
“qanına qəltan” oldu. Zirehli maşının nəhəng təkərləri də “nahaq qana” bulandı.
Qıpqırmızı, iri bir nar diyirlənib yolun ortasına düşdü. Paralanan narın bir dənəsi
kənara sıçradı. Nar dənəsi mərcan kimi parlayırdı. O, parçalanan “ana”sına baxdı və
ona tərəf can atdı. Qolu-budağı qırılmış nar ağacı əzilən narlara baxdıqca ürəyi qana
dönürdü. O, nar dənəsini görəndə dözə bilmədi. Ağac qırılmış budağını nar
dənəsinə tərəf uzatdı.

Nar dənəsi də budağa tərəf boylandı. Amma budaq nar dənəsinə yetişə bilmədi. Nar
dənəsi yetim uşaq kimi kimsəsiz, köməksiz qalmışdı. Onun “qırmızı gözləri” yaşla
dolmuşdu. Ətrafa baxanda onu vahimə bürüyürdü. O, əzilən narlara, qırılan
ağaclara baxıb dərindən ah çəkdi. Nar dənəsi fikirləşdi ki, uzun illərin zəhməti
nəticəsində ərsəyə gələn ağacları bir anda məhv edən zalımlar canlı insanları da
belə soyuqqanlılıqla məhv edərlər.
Nar dənəsi qüssədən büzüşüb kiçildi, balacalaşıb torpağın içində görünməz oldu.
Kim bilir, bəlkə, bu nar dənəsi bir vaxt cücərib böyük, qollu-budaqlı bir ağac olacaq.
Onda düşmənlər biləcəklər ki, heç nəyi, heç kimi məhv etməklə onun nəslini,
kökünü kəsmək olmaz!
Bəzən balaca bir qığılcımdan böyük bir məşəl yaranır!
Gülarə Munis
1.  Sizcə, əsərdə hansı dövrün hadisələrindən bəhs edilir?
2.  Müəllif müharibənin dəhşətlərini göstərmək üçün niyə məhz nardan istifadə
etmişdir?
3.  “Xoca” filminə baxın və müzakirə aparın.
4.  Sonuncu cümlənin daşıdığı fikri izah etməyə çalışın.
Bu cümlədə ifadə
olunan fikri
aydınlaşdırmağa
çalışın.

IV ŞƏXSİYYƏTLƏR
Dostlar bu dəfə M.Füzulinin heykəli qarşısında
görüşdülər. Onlar dram teatrında yeni tamaşaya
baxmalı idilər.
- Bura gələrkən bu yaxınlarda oxuduğum bir yazı
haqqında fikirləşirdim.
- Nə yazı?
-Azərbaycan teatrının tarixi haqqında idi. Sən demə,
xalq oyunları teatrın ilk nümunələri sayılır.
- Hə, düzdür, teatr tariximizin üç min ildən artıq yaşı
var. “Kosa-kosa”, “Qaravəlli”, “Kilimarası”, “Maral
oyunu”, “Tənbəl qardaş” adlı oyun və tamaşalar
Azərbaycan xalq teatrının müstəqil tarixə malik
olduğunu sübut edir.
- Azərbaycan teatrının bugünkü səviyyəyə çatması
yolunda çətinliklər olub. Peşəkar teatrın təşəkkülünə
təzyiqlər edilib, qadın rollarının ifaçıları ağır
imtahanlardan keçməli olublar.
- Bilirsənmi, Səkinə xanım Axundzadə - qızlar
məktəbinin ilahiyyat müəllimi qızları dram dərnəyinə
cəlb edir, tamaşalar hazırlayırmış. O, müsəlman
dünyasında qadınlar tərəfindən səhnələşdirilən ilk
teatr tamaşasını hazırlayıb.
- Mənim oxuduğum kitabda yazılmışdı ki, Həsən bəy
Zərdabi gimnaziya şagirdlərinin köməyi ilə “Hacı
Qara” əsərini tamaşaya hazırlayarkən Nəcəf bəy
Vəzirov - Azərbaycan ədəbiyyatmda faciə janrının
banisi ona yardımçı olmuşdu. Əldə edilən pullar isə
gimnaziyada oxuyan yoxsul uşaqların təhsil və
məişət problemlərinin həllinə sərf olunmuşdur.
- Azərbaycanda ilk teatr binalarından biri də
təxminən elə bu vaxt - XIX əsrdə Şamaxıda tikilib. Bu
haqda “Kavkaz” qəzetinin 1858-ci il 6 iyul sayında
məlumat verilmişdir.
Nə üçün teatrın
inkişafına təzyiqlər
edilmişdir?
Qadınların teatr
tamaşalarında
iştirakına qoyulan
qadağa nə ilə bağlı
idi?

1. 
Mətndəki əsas faktları toplayın.
2.  Qadın rolunun ifaçısı olan hansı aktyorları tanıyırsınız?
3.  Azərbaycanda fəaliyyət göstərən hansı teatrlar var?
4.  Teatrın cəmiyyətin inkişafındakı rolu haqqında söhbət aparın.
5.  Siz dialoqu necə tamamlayardınız? Sizcə, bölmədə nə haqqında söhbət
gedəcək?
6.  Çərçivəyə alınmış cümlələrdə hansı sözləri qarşılığı ilə əvəz etsəniz, məzmuna
xələl gəlməz?
7.  Təşəkkül, gimnaziya, dram, məişət sözlərinin leksik mənalarını izah edin.
8.  Dialoqun sonuncu abzasında sinonim qarşılığı olan sözləri müəyyənləşdirin.
9.  Xalq teatrı və peşəkar teatr ifadələrinin oxşar və fərqli xüsusiyyətlərini Venn
diaqramı vasitəsilə aydınlaşdırın.
10.  Mətndən tələffüz zamanı səs artımı və səs düşümü olan sözləri seçib yazın.
11.  Fərqləndirilmiş cümlədə tire işarəsindən sonra işlənən söz birləşməsinin
işlənmə səbəbini müəyyənləşdirməyə çalışın.
12.  Mətndə altından xətt çəkilmiş cümlələri sintaktik təhlil edin. Cümlə üzvlərindən
tire ilə ayrılan ifadələrin rolu haqqında düşünün, həmin ifadələrin nə məqsədlə
işləndiyini müəyyənləşdirməyə çalışın.
Özündən əvvəl gələn üzvün mənasını aydınlaşdıran, dəqiqləşdirən sözə
və ya söz birləşməsinə əlavə deyilir. Əlavələr aid olduqları cümlə
üzvlərindən sonra gəlir, həmin üzvün sintaktik funksiyasını daşıyır.
Məsələn:
Amma 10 mart 1873-cü il Azərbaycan milli peşəkar
teatrının yaranma günü sayılır.
Nə üçün bugünkü
gün teatrın yaranma
tarixi sayılır?

Əlavələr aid olduğu üzvdən, əsasən, tire (-) işarəsi ilə ayrdır. Cümlə üzvü
ilə onun əlavəsi arasında yəni bağlayıcısı da işlədilə bilər. Bu zaman
bağlayıcıdan əvvəl vergül işarəsi qoyulur.
14.  Cümlələrə əlavələr artırıb durğu işarələrindən düzgün istifadə edin.
Tiflis şəhərində əhalinin böyük qismini təşkil edən azərbaycanlıların teatr
tamaşaları oynamaları tədricən müntəzəm hal alaraq hər ay keçirilirdi. Bakıda
bu işi, əsasən, müəllimlər və şagirdlər görürdülər. Teatr tamaşalarını oynamaq
üçün Bakıda məxsusi bina yox idi. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq məqsədilə Hacı
Zeynalabdin Tağıyev 1883-cü ildə özünün taxıl anbarının özülü üzərində teatr
binası inşa etdirib.
15.  Uyğunluğu müəyyənləşdirin və cavablarınızı əsaslandırın.
1) XX əsrin əvvəllərində Tiflisdə teatr truppası,
“Müsəlman teatr artist cəmiyyəti” fəaliyyət
göstərirdi.
2) “Bəxtiyar” filmində Zəhra obrazını canlandıran
Sona Hacıyeva ilk dəfə səhnəyə 13 yaşında çıxıb.
3) H.Heynenin “Əlmənsur” pyesində ərəb
səyyahının rolunda çıxış edərkən oxuduğu “Hicaz”
muğamı onu Azərbaycan mədəniyyətinin yeni bir
aləminə - musiqili teatra gətirdi.
4) Məhz bu tamaşa zamanı Sarabski o zamanlar
Azərbaycanın və Şərqin ilk operası olan “Leyli və
Məcnun” üzərində işləyən Üzeyir Hacıbəylinin
diqqətini cəlb etdi.
Əlavəli cümlədir.
Əlavəli cümlə deyil.

15.  Aşağıdakı cümlələrdə əlavələri mübtədadan əvvələ keçirib yazın. Əvvəlki və
sonrakı cümlələri müqayisə edin. Cümlə quruluşunda hansı dəyişikliyi
müşahidə etdiniz? Təyinlə əlavənin işlənməsində intonasiyanın rolu varmı?
Həsən bəy Zərdabi gimnaziya şagirdlərinin köməyi ilə “Hacı Qara” əsərini
tamaşaya hazırlayarkən Nəcəf bəy Vəzirov - Azərbaycan ədəbiyyatında faciə
janrının banisi ona yardımçı olmuşdu.
Mirzə Fətəli Axundzadə - ilk dramaturqumuz əlifba islahatı uğrunda
mübarizə aparmışdır.
Sizcə, təyinlə əlavənin fərqi nədədir? Dostların şərhinə qoşulub cümlələri
tamamlayın.
16.  “Teatr xadimlərimiz” adlı təqdimat hazırlayın.

HÜSEYNQULU SARABSKİNİN 
XATİRƏLƏRİ
 
talant         
 
aktyor
Görkəmli aktyor Hüseynqulu Sarabski 1939-cu ildə yazdığı “Hüseyn Ərəblinski
haqqında xatirələr”ində Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Tiflisdən gəlişini belə təsvir
edir: “Ə.Haqverdiyev Tiflisdən yenicə (...) gəlmişdi. Ərəblinski ilə bir yerdə onun
yanına - “İslamiyyə” mehmanxanasına (...) getdik. Əbdürrəhim bəy ilə görüşəndən
sonra o bizi təbrik etdi.
- Uşaqlar, gözünüz aydın olsun. Yazdığım “Ağa Məhəmməd şah Qacar” əsərinin -
tarixi faciəsinin tamaşasının icazəsini almışam.
H.Ərəblinski Əbdürrəhim bəyə şikayətlənərək dedi:
- Mirzə, əsəri oynamaq üçün gərək aktyor olsun, aktrisa olsun, quruluş olsun, məşq
üçün yer olsun.
Əbdürrəhim bəy özünəməxsus bir nəvazişlə Hüseyni ruhlandırmaq (...) istədi:
- Sən aktyorsan, zəhmət çəkib məşq edərsən, Ağa Məhəmmədin rolunu da
məharətlə oynarsan və xalq səni - böyük aktyoru alqışlayanda hamısı yadından
çıxar. Amma Hüseyn, əziz dost, canın üçün, Ağa Məhəmməd elə sənin rolundur...
Səni düşünüb Ağa Məhəmmədi yazmışam.
Bu söz Ərəblinskiyə yaman toxunur:
- Mirzə, mən o qədər mənfi şəxsiyyətəm ki, məni ona oxşadırsınız?
Ə.Haqverdiyev sözünə davam etdi:
- Hüseyn, mən səni Ağa Məhəmməd şaha oxşatmıram. Mən o rolu sənin talantım -
aktyor sənətkarlığını gözümün qabağına gətirib yazmışam. Sən mənim əzizimsən...
Yenə təkrar edirəm, o əsəri mən sənin üçün, yəni səhnəmizin əvəzsiz aktyoru üçün
Sizcə, burada hansı
icazədən söhbət
gedir və bu icazə nə
üçün alınmalı idi?
Necə
düşünürsünüz,
aktyor ancaq
müsbət roldamı
oynamalıdır?

yazmışam.
H.Ərəblinski dedi:
- Mirzə, mənim səndən bir xahişim var: sən allah, əsər yazanda eləsini yaz ki, onda
qadın rolu az olsun. Vallah, bu aktrisa məsələsi gözümün qabağında dağ kimi
durmuşdur.

Əbdürrəhim bəy səhnəmizin bu acınacaqlı vəziyyətindən, yəni Azərbaycan
qadınlarının səhnədə olmamasından mütəəssir olub qaşlarını çatdı və: “Səndən
qabaq bu məsələni mən özüm fikirləşmişəm, - dedi, - odur ki “Ağa Məhəmməd şah
Qacar” əsərinə arvad rolu daxil etməmişəm...”
Qadın rolunda çıxış edən artistin işi çox çətin idi. Onlar saqqallarını və bığlarını xəmirlə
örtüb üstündən qrim edərdilər. Tamaşadan sonra isə bığ və saqqalın təmizlənməsi
böyük çətinliyə səbəb olardı. Bir dəfə qadın rollarını aparan artistlərdən biri
tamaşadan sonra saqqalına örtdüyü xəmiri çıxararkən çox əziyyət çəkdiyindən son
dərəcə əsəbiləşmiş və demişdi: “Mən bütün əcdadımla qələt elərəm, bir də saqqalıma
xəmir, yapışqan sürtərəm.
Bir də qadın rolunda çıxış etməyəcəyəm. İstəsəniz, kişi rollarında çıxaram, istəməsəniz,
heç oynamaram ”. Bu işi yerinə yetirməyi Ərəblinski öz üzərinə götürür. H.Ərəblinski
bığını qırxdırmaq qərarına gəlir. Artist yoldaşları nə qədər çalışırlarsa, onu fikrindən
daşındıra bilmirlər.