Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub

 

İLYAS ƏFƏNDİYEV  

(14.11.1914-3.10.1996) 

 

Azərbaycan dramaturgiyasında lirik-psixoloji üslubun təşəkkülü, inkişafı  və formalaşması 

İlyas  Əfəndiyevin yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Bu üslubdan ilkin, fəal, səmərəli istifadə edən 

dramaturq milli dramaturgiyamızda dərin iz qoyub. İlyas  Əfəndiyev özünün yazıçı  təxəyyülünü, 

estetik həyat konsepsiyasını orijinal mövzularla, bitkin xarakterlərlə, ictimai-sosial, mənəvi-əxlaqi 

konfliktlər zəminində, ifadəli, dolğun, tutumlu bədii vasitələrlə realizə edib. Onun pyeslər üçün 

qurduğu  əlvan və aydın, dəqiq və  mənalı kompozisiyalar, pyeslərinin zəngin dil-ifadə vasitələri, 

mövzu dairəsi, əsas qəhrəman anlayışı müəllifin uzun illər səmərəli dramaturji axtarışları əsasında 

formalaşıb. 

İlyas Məhəmməd oğlu  Əfəndiyev 1914-cü il noyabr ayının 14-də Qaryagin (indiki Füzuli) 

şəhərində məşhur bəy nəslində anadan olub. Şəhərdəki ikinci dərəcəli məktəbi bitirib. 

1930-1933-cü illərdə Qaryagindəki orta məktəbdə dil-ədəbiyyatdan dərs deyib. Təhsilini 

davam etdirmək üçün Bakıya gəlib və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun coğrafiya 

fakültəsinə daxil olub. Bir il sonra təhsilini qiyabiyə çevirib və doğma rayona qayıdaraq yenidən 

məktəbdə  dərs deməyə başlayıb. 1938-ci ildə ali təhsilini başa vurub. Müəllim işləyə-işləyə  bədii 

yaradıcılıqla məşğul olub və yazdığı hekayələri "Kənddən məktublar" adı altında toplayaraq çapa 

hazırlayıb. 1938-ci ilin payızında Bakıya köçüb. 

Dövrünün  əsərləri teatrda ən çox oynanılan müəllif olan İlyas  Əfəndiyevin yaradıcılığının 

əsas qolunu dramaturgiya fəaliyyəti təşkil edir. O, ilk pyesi "İntizar"ı özünün iki hekayəsi əsasında 

Mehdi Hüseynlə birlikdə 1943-cü ildə yazıb. "İntizar" dramı 1944-cü il dekabr ayının 26-da ADDT-

də tamaşaya qoyulub. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Səftər Turabov, rəssamı  Bədurə  Əfqanlı, 

bəstəkarı Səid Rüstəmov olublar. Elə buradaca qeyd edim ki, dramaturqun bütün pyeslərinin ("Üç 

manatlıq lüstr" radio dramı istisna olmaqla) ilk tamaşası ADDT-də oynanılıb. 

İlyas Əfəndiyevin ikinci dramı "İşıqlı yollar" adlanır və əsər müharibədən sonra ölkədə xalq 

təsərrüfatının bərpası, mənəviyyatların, dünyagörüşlərinin təzələnməsi problemlərinə  həsr edilmiş 

ən kamil səhnə  əsəridir. Pyesi tamaşaya ADDT-nin baş rejissoru Ədil  İsgəndərov, rəssam Bədurə 

Əfqanlı  və  bəstəkar Fikrət  Əmirov hazırlayıblar. Tamaşanın premyerası 1947-ci il iyulun 19-da 

göstərilib.  Əsas rolları Hökümə Qurbanova (Gülarə), Mirzağa  Əliyev (Baba dayı),  İsmayıl 

Dağıstanlı (Yelmar) ifa ediblər. 

Ədibin "Bahar suları" dramı  mənəvi zərifliyi və insani psixoloji duyğuları ilə ruhən "İşıqlı 

yollar"ın davamıdır. Lakin mürəkkəb və yeni insani münasibətlər bu əsərdə kənd mövzusu, torpaq 

və ona təzə münasibət problemləri  əsasında işlənib.İlk tamaşası 1948-ci il dekabr ayının 11-də 

göstərilən tamaşanın səhnə quruluşunu Ədil İsgəndərov, bədii tərtibatını rəssam Nüsrət Fətullayev, 

geyim eskizlərini Bədurə Əfqanlı vermişdilər və musiqisini Fikrət Əmirov bəstələmişdi. Əsas rolları 

---

Ələsgər Ələkbərov (Alxan), Sona Hacıyeva (Sədəf), İsmayıl Dağıstanlı (Uğur), Hökümə Qurbanova 

(Şəfəq) oynayıblar. 

Dramaturgiyamızda realist lirik-psixoloji üslubda yazılmış ilk sanballı, ideya-bədii cəhətdən 

bitkin, mürəkkəb daxili quruluşa malik pyes "Sən həmişə  mənimləsən" ("Boy çiçəyi") dramıdır. 

Əsərin fabulası  təbii və sadədir. Gənc, təcrübəsiz, çılğın qız özündən qat-qat yaşlı, zəngin həyat 

təcrübəsinə malik, xeyirxah və sadə  qəlbli kişini sevir. Belə fabula müxtəlif üslub, süjet, 

kompozisiya vasitəsilə bir neçə ideyanı ali məqsədlə əyaniləşdirir. Diapazon genişdir: melodrama, 

ibrətamiz, didaktik dram, faciə, satira. Janr və üslubda öz varlığını üzə çıxaran İlyas Əfəndiyev "Sən 

həmişə mənimləsən" pyesində məişət və lirik-poetik kontekstləri toqquşduraraq konflikt vəziyyətinə 

salıb. Həmin toqquşma nöqtəsində lirik-psixoloji kontekst yaranıb. 

"Sən həmişə mənimləsən" pyesinin 1964-cü il oktyabr ayının 14-də ADDT-də oynanılan ilk 

tamaşası ilə milli teatrımızda lirik-psixoloji üslubun əsası qoyulub. Tamaşanın quruluşçu rejissoru 

Tofiq Kazımov, rəssamı Elçin Aslanov, bəstəkarı Fikrət  Əmirov idilər. Baş rolları  Əli Zeynalov 

(Həsənzadə) və Azərbaycan Dövlət Teatr İnstitutunun üçüncü kurs tələbəsi Amaliya Pənahova 

(Nargilə) ifa ediblər. "Sən həmişə  mənimləsən" tamaşası teatrın yaradıcılıq həyatında hadisəyə 

çevrilib və bundan sonra həmin estetik zəmində yeni üslublu aktyor yaradıcılığının inkişaf yolu 

başlayıb. 

Şəxsiyyət və  cəmiyyət problemi kontekstində insanların mənəvi-əxlaqi düşüncələrini, 

psixoloji münasibətlərini göstərmək baxımından, fikir dərinliyi etibarilə "Mənim günahım" dramı 

ADDT üçün yeni idi. Personajların qarşılıqlı münasibətləri maraq doğuran əsəri tamaşaya quruluşçu 

rejissor Əşrəf Quliyev, rəssam Böyükağa Mirzəzadə, bəstəkar Soltan Hacıbəyov hazırladılar. Əsas 

surətlər isə Leyla Bədirbəyliyə (Nurcahan), İsmayıl Dağıstanlıya (Tahir), Amaliya Pənahovaya 

(Ayqız), Əli Zeynalova (Sahib) tapşırılmışdı. İlk tamaşa 1967-ci il may ayımn 5-də göstərilib. 

"Unuda bilmirəm" dramında dramaturq bir növ "Sən həmişə  mənimləsən" pyesində 

qazandığı nailiyyətləri, bədii təsvir vasitələrini, konfliktin dinamikliyini və həyatiliyini daha vuxarı 

pillədə inkişaf etdirmiş, yeni imkanlarla, yeni vasitələrlə  zənginləşdirmişdir. Personajlar 

"Əfəndiyevin obrazları" olaraq qahr, yeni şəraitdə  təzə nailiyyətlərini nümayiş etdirirlər. "Unuda 

bilmirəm" pyesində İlyas Əfəndiyev ictimai-psixoloji və poetik-publisist kontekstləri toqquşduraraq 

onların kəsişmə nöqtəsində publisist təmayüllü lirik-psixoloji konteksti əldə edib. 

Ruhən, düşüncə tərzinə və estetik həyat konsepsiyasma görə dramaturqun ideallarına doğma 

olan Tofiq Kazımov əsərə poetik monumentallıqla səhnə təfsiri vermişdi. 1968-ci il noyabrın 1-də 

ilk tamaşası göstərilən səhnə  əsərində  Həsən Turabov (Kamran), Amaliya Pənahova (Nərmin), 

Məmmədrza  Şeyxzamanov (Möhsünzadə), Sofiya Bəsirzadə (Səadət xanım), Hamlet Qurbanov 

(Cəmil) möhtəşəm sənət uğurları qazandılar. Rəssam Sənan Qurbanovun tərtibatı milli 

səhnəqrafiyamızda yeni addım kimi dəyərləndirildi. Bəstəkar Emin Sabitoğlu tamaşaya bəstələdiyi 

lirik və  həzin, kövrək və  həsrət ovqatlı musiqi ilə lirik-psixoloji üslubun tələblərinə parlaq estetik 

təcəssüm gətirdi. 

İlyas  Əfəndiyev respublikamızın mənəvi, ictimai, iqtisadi və sairə daxili qatlarında gedən 

prosesləri, onların  əhəmiyyətini və istiqamətini görüb-duyaraq özünün "Məhv olmuş gündəliklər" 

pyesində orijinal bədii formada təcəssüm etdirib. "Məhv olmuş gündəliklər" pyesinin daxili struktur 

prinsipi yeni və maraqlıdır. Dramaturq ictimai-sosial və publisist-rəmzi kontekstləri qarşılaşdıraraq 

onların kəsişmə nöqtəsində sosial təmayüllü lirik-psixoloji kontekst yaradıb. Bu daxili struktur 

qurumu realist lirik-psixoloji üslubun gizli imkanlarını üzə  çıxarmağa səbəb olub. Müəllifin bu 

əsərində daha sərt, kəskin ovqat, konfliktdə  iştirak edən, ayrı-ayrı  cəbhələrdə dayanan antoqonist 

ziddiyyətli, mürəkkəb personajlar görürük. 

"Məhv olmuş gündəliklər" dramına səhnə quruluşunu rejissor Tofiq Kazımov, bədii tərtibatı 

rəssam Sənan Qurbanov veriblər. Bəstəkar Emin Sabitoğlu idi. Rejissor mürəkkəb psixoloji taleyin 

lirik və həzin hekayəti janrında həll etdiyi tamaşada rolları Dövlət İncəsənət İnstitutunun tələbələri 

Vəfa Fətullayevaya (Fəridə), Fuad Poladova (Savalan), gənc aktyorlar Səməndər Rzayevə 

---

(Qənimət) və Kamal Xudaverdiyevə tapşırmışdı.  İlk tamaşa 1969-cu il noyabr ayının 29-da teatr-

sevərlərə təqdim olunub. 

İlyas  Əfəndiyev 1920-ci ilin ictimai-siyasi hadisələrinə  həsr etdiyi "Mahnı dağlarda qaldı" 

dramında bəy, mülkədar, mənəvi zadəganlıq məsələlərini tamamilə yeni fəlsəfi-estetik yazıçı 

mövqeyindən işıqlandırıb. Həmin zəmində  həm hadisələrin  əsil dəyəri, həm də insan 

münasibətlərinin mürəkkəb və ziddiyyətli tərəfləri daha real, daha canlı, dramaturji baxımdan daha 

əsaslı alınıb. Böyük bəy,  Şahnaz, Fəxrəndə xanım dramaturgiyamızda təzə obrazlar kimi 

səciyyələnirlər. 

"Mahnı dağlarda qaldı" tarixi mövzulu lirik-psixoloji dramına səhnə quruluşunu rejissor 

Əliheydər Ələkbərov verib. Premyerası 1971-ci il fevral ayının 12-də olan tamaşada rəssam Nüsrət 

Fətullayev, bəstəkar Süleyman Ələsgərov idilər. Həsən Turabov (Nicat), Amaliya Pənahova 

(Şahnaz), İsmayıl Dağıstanlı (Böyük bəy), Leyla Bədirbəyli (Fəxrəndə xanım) maraqlı və cazibəli 

səhnə surətləri yaradıblar. 

Azərbaycan dramaturgiyasında ilk lirik-psixoloji janrlı komediya "Qəribə  oğlan"dır.  İlyas 

Əfəndiyev həmin əsərdə yaradıcılığının zərif yumorunu, incə məzhəkə duyumunu və həssas satira 

bacarığını xoş ovqatla qurtaran məzəli hadisələr əsasında canlandırıb. 

ADDT-də "Qəribə oğlan" komediyasma səhnə təfsiri vermək üçün Peterburqda ali təhsil alıb 

Sumqayıt teatrında baş rejissor işləyən Ağakişi Kazımov dəvət edilmişdi. O, dramaturqun üslub-

ifadə vasitələrini, poetika xüsusiyyətlərini duyaraq komediyanı yazıldığı janr-üslubda hazırladı 

(rəssam Nüsrət Fətullayev, bəstəkar Emin Sabitoğlu). 1973-cü il aprel ayının 8-də "Qəribə oğlan" 

tamaşası teatrın repertuarına daxil edildi. Teatrın uzunömürlü əsərlərindən olan tamaşada əsas rolları 

Fuad Poladov (Valeh), Amaliya Pənahova (Kəmalə), Məmmədrza  Şeyxzamanov (Barsuq), Əliağa 

Ağayev (Dadaş), Nəcibə Məlikova (Məlahət) oynayırdılar. 

İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyası 1975-1995-ci illərdə də teatrın diqqət mərkəzində idi. Bu 

illərdə teatrda dram əsərləri ən çox tamaşaya qoyulan dramaturq da İlyas Əfəndiyev olub. Qarabağın 

XVIII əsrin sonu və XIX əsr ictimai-siyasi, tarixi hadisələrini və tarixi şəxsiyyətlərini əsil reallıqla 

"Xurşidbanu Natəvan", "Hökmdar və qızı" dramlarında məhz İlyas Əfəndiyev canlandırıb. 

1937-ci il repressiyasının dəhşətli faktlarını yüksək bədii təsvirlə canlandıran səhnə 

əsərlərindən biri də dramaturqun "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı" psixoloji faciəsidir. Mövzu 

dairəsi geniş olan dramaturq Cənubi Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinə  həsr olunmuş  "Şeyx 

Xiyabani", Qırmızı ordunun 1920-ci ildə  Vətənimizə  gəlməsi ilə bağlı mühacir ömrü sürməyə 

məcbur olan həmvətənlərimizin taleyindən bəhs edən "Tənha iydə  ağacı" dramlarını yazıb. 

Çağdaşlarının mənəvi-əxlaqi problemlərini həmişə diqqət mərkəzində saxlayan müəllifin "Bizim 

qəribə taleyimiz" ("Unuda bilmirəm" pyesindəki hadisələrin 20 ildən sonraki təsviri), "Bağlardan 

gələn səs", "Büllur sarayda", "Dəlilər və ağıllılar" (satirik çalarlı psixoloji dram) əsərləri AMDT-nin 

repertuarına mövzu əlvanlığı, janr müxtəlifliyi, yeni-yeni insan xarakterləri gətirib. Bunu həmin 

tamaşaların oynanılmasının tarixi-xronoloji ardıcıllıqla təqdimi də açıq-aydın göstərir.