"KİLİMARASI":
Bəbək, İpdəoyuq, Kosagəlin
Min illər boyu azərbaycanlıların yaşadıqları böyük və möhtəşəm ərazidə Kukla oyunları da
geniş yayılıb. El arasında Kukla oyunlarına b ə b ə k, o y u q və i p d ə o y u q oyunları da deyilib.
Bu oyunlar üçün Kukla düzəldənlər oyuqçular adlanıblır.
Kukla oyunlarını üç tipə bölmək olar:
Kilimarası;
Kukla oyunu;
Kölgə oyunu. Buna x ə y a l o y u n u da deyilir.
Kukla oyunlarına müxtəlif zaman və məkanlarda 1öbətbazlıq və ərüsəkbazlıqda deyilib.
Kilimarası tipli Kukla oyun-tamaşalarının eyni kökdən olan bir neçə forması var. Bunlardan
ən geniş yayılanı B ə b ə k oyunudur. Bu oyun, əsasən, kilim arasında göstərilib. Onun tamaşasında
ələ qolçaq kimi taxılan və barmaqlarla hərəkətə gətirilən "bəbək" adlı Kuklalardan istifadə olunub.
Məşhur tamaşası "Keçəl pəhləvan"dır. El arasında "Keçəlpəlvan" deyimi də var.
Bəbək kuklalar forma biçimləri və zahiri görkəmləri ilə seçilirdilər. Bu Kuklalar qolçaq
formasında olur, ələ və bəzən də dizlərə keçirilirdi. Oyunçu arxası üstə kilimin üstünə uzanırdı və
dizlərini sinəsinə doğru qatlayırdı. Köməkçilər kilimin yanlarını qatlayıb səhnə-pərdə yaradırdılar.
Yaxud, oyunçu kilimin üstündə oturub dizlərini aralı qoyurdu. Oyunun məzmununa uyğun
olaraq, əllərinə və ayaqlarına müxtəlif xarakterli bəbək-kuklalar keçirirdi. Həmin kuklalarda ağız,
burun, göz, qaş olmurdu.
Dizə bərkidilən kuklalar, adətən, taxta çömçələri bəzəməklə hasilə gəlirdi. Onlar əldə
oynadılan Kuklalarla müqayisədə hərəkətcə məhdud və passiv idilər. Ələ taxılan qolçaq kuklalar isə
bəzən 15-20 santimetrlik nazlk çubuqlara bərkidilir və oyun-ifa zamanı oyunçunun barmaqlarına
bərkidilirdi. Yaxud da Kuklalar birbaşa biləyə qədər ələ keçirilir və hər bir barmaq bəbəyin bir
hərəkətini tənzimləyirdi. Ələ keçirilən bəbək-Kuklalar çevik, cəld hərəkətlərlə səciyyəvidir.
Bəzən kilimarısı oyun-tamaşalarında istifadə edilən Kuklalar uşaq boyda olur. Onda
oyunçular həmin Kuklalara uşaq paltarları geyindirirdilər. Bununla da göstərilən oyunun təbiiliyi
artır, cazibəsi təravətlənir, tamaşaçılara təsir gücü çoxalırdı.
Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində bəbək oyunları Bazi-yebənd və Şəbşəbi kimi tanınıb.
Onun müxtəlif süjetli "Keçəl pəhləvan" tamaşaları ilə yanaşı, mahiyyətcə həmin xarakterli "Qanqal
pəhləvan", "Yalançı pəhləvan" oyun-tamaşaları da mövcud idi. Bəzi mahallarda eyni tamaşa üç-dörd
müxtəlif adla göstərilib. Həmin oyunların hamısı bir yerdə Q o 1 ç a q – q o 1 ç a q kimi
ümumiləşdirilib.
Kilimarası oyununun başqa bir forması. Yerə enli və uzun kilim salındı (kilimi xovsuz xalça
texnikası ilə toxunmuş zili, sumax, vərni, şəddə ilə də əvəz etmək olardı). Oyunçu özü kilimin tən
ortasında, əsasən, oturuqlu vəziyyətdə qərar tuturdu. Onun iki köməkçisi isə camaatın əyləşdiyi
tərəfdən kilimin ətəyini bir metr (bəzən az və ya çox da ola bilərdi) hündürlükdə yuxarı qaldırırdılar.
Ətəklər tarım çəkilirdi. Kilimin tarım ətəyi pərdə funksiyasını daşıyırdı və əsas oyunçu onun
arxasında ya uzanıqlı, ya da oturuqlu halda olmaqla görünmürdü. O, Kuklaları görünən səviyyədə
idarə edir, hadisə və obrazlara uyğun olaraq müxtəlif xoş, ağlamalı, əcaib-qəraib, gülməli səslər
çıxarırdı.
Tamaşaçılar gur olan meydanlarda "Keçəl pəhləvan" tamaşası başlanmazdan əvvəl əsas
oyunçunun baş köməkçisi qoyun dərisindən olan kürkü əyninə tərsinə geyinirdi. Kürkün astar
üzünün hər yerindən ala-bəzək parçalar sallanırdı. Baş köməkçi üzünü kömürləyir, unlayır və özünü
gülməli, məzəli görkəmə salırdı. Sonra da şit hərəkətlərlə camaatı güldürür, atmacalar atır və oyuna
baxanlardan nəzir-niyaz yığırdı. Həmin tamaşalarda, əsasən, Keçəl, Div, Molla, Nökər və Sərvinaz
(qız) personajları olurdı.
Kilimarasının başqa bir formasında yüngül, eni bir metr olan kilim şaquli vəziyyətdə dörd
küncündən iki ağac-tirə bağlanırdı. Ağac-tirlər sicim və ya iplə ətraflarda yerə çalınınış mıxçalara
bərkidilirdi. Oyunçular bu şərti pərdə arxasında iştirakçı obrazları çox olan tamaşalar göstərirdilər.
Burada daha çox qolçaq Kuklalar (onlara kosagəlin də deyilirdi) oynadılırdı. Kilimarasının bu
formasında göstərilən tamaşaların ən xarakteriki "Tapdıq çoban" idi. "Tapdıq çoban"da dörd
iştirakçı var: Tapdıq, Ceyran xanım, onun əri Səfi və qızları Züleyxa. Mövzusu kənd həyatından
götürülmüş tamaşada hadisələr məzəli süjet xəttində nümayiş olunurdu.
Tamaşa göstərən oyunçular bu üslub-formada məkan genişliyinə malik olurdular. Çünki
kilim-pərdənin arxasında sərbəst hərəkətlər üçün genişlik vardı. Buna görə də Kuklalar həm öndə-
kilimin üstündə, həm də dərinlikdə (çağdaş teatr dilində desək, ikinci və üçüncü planlarda) sərbəstcə
hərəkətə gətirilirdi.
Kilimarasının "Maral oyunu" növü də məlumdur. Kilim tarıma çəkilir. İki oyunçu Maral və
Ovçu qiyafələrinə "girir". Sonra kilim aşağı endirilir və oyun başlanır. Oyun plastik hərəkətləri,
gərgin dramatik vəziyyətləri ilə səciyyəvidir. Maral oyunu Kəlbəcər rayonu ərazisində daha çox
yayılıb və günümüzə qədər gəlib çatıb. Burada Maral oyunu tamaşası parçadan tikilmiş maral
müqəvvasma iki nəfərin girməsi və tək ifaçının Çoban rolunda çıxış etməsi ilə də göstərilir.
Məşhur kilimarası oyunları "Maral oyunu", "Şölə", "Şah Səlim", "Qaragöz", "Hacı gəldi",
"Keçəl pəhləvan" tamaşalarıdır.
Oyuq-Kukla tamaşaları kilimarasından sonraki dövrlərdə yaranıb. Onun özünün də bir neçə
növü var. Ümumi kökdən rişələnsələr də, kilimarasının və Kukla oyunlarının özəllikləri, müxtəlif
göstərmə prinsipləri, başqa-başqa məkan qurumları var.
Kukla (oyuq) tamaşalarında öndəki pərdəyə gərdək və atəşpərdə deyilib. Bu pərdə
oyunçuları tamaşaçılardan "gizlədib". Həm gərdək, həm də atəşpərdə bəzəkli, əlvan rəngli, şux
ovqat doğuran parçalardan hazırlanırdı. Kuklalar üç prinsipdə hərəkət etdirilirdi.
B i r i n c i p r i n s i p. Oyunlar çubuqlu qolçaq və qolçaq-əlcək Kuklalarla göstərilirdi. Bu
oyun-tamaşalarda personajlar çoxluq təşkil edirdilər və buna görə ifaçıların sayı da ona uyğun olaraq
artırdı.
İ k i n c i p r i n s i p . Burada güdu adlanan Kuklalardan istifadə edilirdi. Həmin Kukların
boyu bəzən bir metrdən artıq olurdu. Kukla fiquru iki uzun və möhkəm ağacdan kəsilmiş çubuğa, ya
çomağa keçirilirdi. Hərdən də çarmıxabənzər qurğuya bağlanırdı. Güdu Kuklalar böyük olduqlarına
görə beldən (qurşaqdan) əyilmirdilər. Buna görə də onların hərəkətlərində ağırlıq və lənglik vardı.
Dinamik süjetli, sürət-ritmi çevik və iti olan tamaşalarda güdudan istifadə edilmirdi.
Ü ç ü n c ü p r i n s i p. Əsasən, "Şah Səlim" tipli tamaşalar göstərilirdi. Bu tamaşalarda
istifadə olunan kuklalar kosagəlin adlanırdılar. Kosagəlin kuklalar geyimlərinə, sifət cizgilərinin
tamlığına, aydınlığına və müxtəlif xarakter-tiplərə bölünmələrinə görə seçilirdilər. Kosagəlin
kuklalara azı dörd sap (və ya bərk, ancaq nazlk ip, yaxud da kirişli qaytan) bağlanırdı. Əsas saplar
ayaqlara və əllərə bağlanırdı və onların ucları xaçşəkilli taxçaya bəndlənirdi. Xaçvarı taxçada
oyunçu üçün tutacaq qoyulurdu. Səriştəli oyunçu hər əlində bir kuklanı sərbəstcə oynadıb hərəkətə
gətirə bilirdi.
Kosagəlin kuklalar hərəkətetmə prinsiplərinə görə və formaca dünya teatrlarındakı
marionetlərə bənzəyirdilər. Belə tamaşaların qədim adlarından biri Qaraçöpdür. Qaraçöpün isə
mənası qaratikan (böyük tikan) deməkdir.
Kukla tamaşasının Xeyməkəmər adlanan forması da olub. Gəzərgi, səyyar kukla
tamaşalarına ümumilikdə verilən addır. Xeymə sözü çadır mənasını daşıyır. Xeyməkəmər oyunları
qədim Şamaxıda daha geniş yayılıbmış. Meydanlarda, bazarlarda, karvansaraylarda, adamlar gur
olan küçələrdə oyun-tamaşanın tək ifaçısı gəzib-dolaşırdı. O, avazlı səslə, şən zarafatlarla camaatı
səsləyib oyuna dəvət edirdi. Kifayət qədər tamaşaçı toplanan kimi oyunçu çadırı (xeyməni) başı
bərabəri yuxarı qaldıraraq "pərdə" (gərdək) yaradırdı. Həmin pərdənin arxasında qısa süjetli hadisəni
nəql edən Kukla oynadılırdı. Oyunçu sözləri istədiyi kimi dəyişir, improvizə edirdi. Əsas diqqətini
yumorlu hərəkətlərə yönəldirdi ki, gülüş bol olsun.
Çadırxəyal da formaca Xeyməkəmərə bənzəyir. Bu forma üçün xarakterik olan "Şah Səlim"
oyunları Novruz və Qurban bayramlarında, ailə şənliklərində, evin içində göstərilirdi.
Çadırdəsti də bu qəbil oyunlardan sayılırdı. Bu tamaşa hansısa ailədə uşaq doğulanda
oynanılırdı. Kuklalar həm iplik, həm də əlcək-qolçaq olurdu.
Kukla tamaşalarının Xeymə forması da geniş yayılmışdı. Tamaşaları oynamaq üçün xüsusi
xeymə (çadır) qurulurdu. Kətan parça dördbucaq şəklində, hündürlüyü adamboyu olan payalara
bərkidilirdi. Üstü açıq qalırdı. Oyunçular fiqurları hərəkətə gətirməkdə sərbəstlik qazanırdılar.
Təbriz, Xoy, Zəncan, Makul bölgələrində bu oyuna Xeyməşəbbazi deyilirdi.
Xümoyunu Kukla tamaşalarının bir növüdür. Oyunçu iri saxsı və ya gildən düzəldilmiş
küpün içinə girir və görünmür. Əllərinə keçirdiyi qolçaq kuklaları başı üzərindən, küpün boğazından
yuxarı qaldıraraq tamaşaya başlayırdı.
Qərbi Azərbaycanda kukla oyunları Çömçəgəlin kimi ümumiləşdirilib. "Şah Səlim" oyunları
ifadə formalarına görə iki yerə bölünürdü. Dəzgah Şahsəlimi adlanan tamaşalar açıq pərdə önündə
və saplardan asılmış kuklalarla (marionetlərlə) göstərilirdi. Oyunçulara dəzgahdar deyirdilər.
Dəzgahdar bir əli ilə kukla oynadır, o biri əli ilə nəfəsli musiqi alətində çalırdı.
İkinci bölməyə aid ola Şahsəlimi oyunları, adətən, gecələr göstərilirdi. Ona görə də Gecə
oyunu, Şəbbazi kimi adları da var.
İskəmə oyunu ailənin sevincli günlərində oynanılırdı. Tamaşa önünə pərdə-örtük tutulan
masa arxasında göstərilirdi. Oyunçu tək olurdu. O, əlcək-qolçaqlı iki kuklanın duet-dialoqları
əsasında hadisə-oyun quraşdırırdı.
Kukla tamaşalarının çox yayılmış formalarından biri Pişbənd adlanırdı. Bu növ tamaşada
oyunçu və onun köməkçisi örtülü çadırın içərisində olurdular. Çadırda adamboyu hündürlükdə
kvadrat şəkilli dəlik (dəlikcə) açılırdı. Həmin dəlikcədən sapla istifadə edilən kuklalar vasitəsilə
tamaşalar göstərilirdi. Göstərilən oyun-tamaşanı, hadisələrin xarakterinə uyğun olaraq kamança, saz,
tütək, qara zurna müşayiət edirdi.
Kölgə oyunları (Xəyal oyunu) kukla tamaşalarının orijinal bir formasıdır. Həmin tamaşalar
üçün obraz-kukların silueti dana, dəvə dərilərindən və ya qalın kordondan kəsilirdi. Nağıl
məclisində nazlk parçadan ekran-pərdə qurulurdu. Köməkçi ekran-pərdənin arxasında tamaşaya aid
müxtəlif fiqur-kuklaları xüsusi ipə düzürdü. Digər hazırlıq işlərini də görüb qurtarandan sonra işıq
yandırırdı. Bu işığa xəyalfanar və ya şəma deyilirdi. Şəma zeytun yağı və ya qara neft tökülən, çoxlu
piltəsi olan nəlbəki idi. Çırağın əsas funksiyası oynadılan kukların hərəkətlərini pərdə-ekranlara
salmaq idi. Əsas oyunçu xəyalbaz və ya ş ə b b a z adlanırdı. Fiqurları gəzdirib hərəkətə gətirən
oyunçular k ö l g ə ç i, s a y ə d a r, s a y ç ı da çağırılırdılar. Kölgə və xəyal oyunlarında istifadə
edilən pərdə-ekrana göstərməlik, görənək deyilirdi.
Kölgə tamaşa-oyunları üçün hazırlanmış yüzlərlə yastı kukla (xaməcik) fiqurları xüsusi
sandıqçalara yığılırdı. Xəyalbazın sandıqçanı daşıyan yardımçısı həmal (hambal) deyə çağırılırdı.
Azərbaycanda az yayılmış Bacbacı (əzizləmə, bacı-bacı mənasında) oyunu da olub. Həmin
oyun yalnız qız-gəlinin ifasında göstərilib. İfaçı qızlar dabanlarını rəngli əsgilərlə sarıyaraq, onu
adama bənzədirdilər. Sonra qılçalarını topuqdan yuxarı örtüklə bürüyüb arxası üstə uzanır,
ayaqlarını sağa-sola, aşağı-yuxarı tərpətınəklə "obrazları" hərəkətə gətirirdilər. Tamaşaların əsas
süjeti Balbacı (Badambacı) ilə Cicibacı (və ya Canbacı) arasında gedən zarafat-yumor üzərində
qurulurdu.
Kukla tamaşaları mərasim oyunlarında və Meydan göstərmələrində təşəkkül tapıb
formalaşan xalq dramaturgiyamızda yeni janrlı səhnəciklər, məsxərələr, məzhəkələr, hoqqalar
yaranması üçün zəmin olub.
Kukla oyunları xalq tamaşalarında əlvan bədii tərtibatlardan istifadənin yeni-yeni
prinsiplərini, ölçülərini, forma xüsusiyyətlərini üzə çıxarıb və onları təkmilləşdirib.
Kukla oyunlarının çoxunda müxtəlif ritm-ahəng ölçülərində musiqidən istifadə edilib.
Kukla oyunlarında hadisələr həm keçmiş zamandan, həm də çağdaş dövrdən bəhs edirdi.
Kukla tamaşaları nağıl söyləmə estetikasma söykənsə də, tədricən onun özünün məkan-
zaman anlayışı da formalaşıb.
Nəhayət, onu da qeyd etmək lazımdır ki, milli kukla (oyuq) oyun-tamaşalarında çağdaş
dövrdə peşəkar Kukla teatrları üçün örnək ola bilən, zəngin poetika göstəriciləri, əlvan estetik
prinsiplər vardır.
|