Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1 noyabr 2004-cü IL tarixli 816 saylı əmri ilə təsdiq olunub
Yüklə 3,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kilimarası; Kukla oyunu; Kölgə oyunu.
|
"KİLİMARASI":
Min illər boyu azərbaycanlıların yaşadıqları böyük və möhtəşəm ərazidə Kukla oyunları da geniş yayılıb. El arasında Kukla oyunlarına b ə b ə k, o y u q və i p d ə o y u q oyunları da deyilib. Bu oyunlar üçün Kukla düzəldənlər oyuqçular adlanıblır. Kukla oyunlarını üç tipə bölmək olar:
Kukla oyunlarına müxtəlif zaman və məkanlarda 1öbətbazlıq və ərüsəkbazlıqda deyilib. Kilimarası tipli Kukla oyun-tamaşalarının eyni kökdən olan bir neçə forması var. Bunlardan ən geniş yayılanı B ə b ə k oyunudur. Bu oyun, əsasən, kilim arasında göstərilib. Onun tamaşasında ələ qolçaq kimi taxılan və barmaqlarla hərəkətə gətirilən "bəbək" adlı Kuklalardan istifadə olunub. Məşhur tamaşası "Keçəl pəhləvan"dır. El arasında "Keçəlpəlvan" deyimi də var. Bəbək kuklalar forma biçimləri və zahiri görkəmləri ilə seçilirdilər. Bu Kuklalar qolçaq formasında olur, ələ və bəzən də dizlərə keçirilirdi. Oyunçu arxası üstə kilimin üstünə uzanırdı və dizlərini sinəsinə doğru qatlayırdı. Köməkçilər kilimin yanlarını qatlayıb səhnə-pərdə yaradırdılar. Yaxud, oyunçu kilimin üstündə oturub dizlərini aralı qoyurdu. Oyunun məzmununa uyğun olaraq, əllərinə və ayaqlarına müxtəlif xarakterli bəbək-kuklalar keçirirdi. Həmin kuklalarda ağız, burun, göz, qaş olmurdu. Dizə bərkidilən kuklalar, adətən, taxta çömçələri bəzəməklə hasilə gəlirdi. Onlar əldə oynadılan Kuklalarla müqayisədə hərəkətcə məhdud və passiv idilər. Ələ taxılan qolçaq kuklalar isə bəzən 15-20 santimetrlik nazlk çubuqlara bərkidilir və oyun-ifa zamanı oyunçunun barmaqlarına bərkidilirdi. Yaxud da Kuklalar birbaşa biləyə qədər ələ keçirilir və hər bir barmaq bəbəyin bir hərəkətini tənzimləyirdi. Ələ keçirilən bəbək-Kuklalar çevik, cəld hərəkətlərlə səciyyəvidir. Bəzən kilimarısı oyun-tamaşalarında istifadə edilən Kuklalar uşaq boyda olur. Onda oyunçular həmin Kuklalara uşaq paltarları geyindirirdilər. Bununla da göstərilən oyunun təbiiliyi artır, cazibəsi təravətlənir, tamaşaçılara təsir gücü çoxalırdı. Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində bəbək oyunları Bazi-yebənd və Şəbşəbi kimi tanınıb. Onun müxtəlif süjetli "Keçəl pəhləvan" tamaşaları ilə yanaşı, mahiyyətcə həmin xarakterli "Qanqal pəhləvan", "Yalançı pəhləvan" oyun-tamaşaları da mövcud idi. Bəzi mahallarda eyni tamaşa üç-dörd müxtəlif adla göstərilib. Həmin oyunların hamısı bir yerdə Q o 1 ç a q – q o 1 ç a q kimi ümumiləşdirilib. Kilimarası oyununun başqa bir forması. Yerə enli və uzun kilim salındı (kilimi xovsuz xalça texnikası ilə toxunmuş zili, sumax, vərni, şəddə ilə də əvəz etmək olardı). Oyunçu özü kilimin tən ortasında, əsasən, oturuqlu vəziyyətdə qərar tuturdu. Onun iki köməkçisi isə camaatın əyləşdiyi tərəfdən kilimin ətəyini bir metr (bəzən az və ya çox da ola bilərdi) hündürlükdə yuxarı qaldırırdılar. Ətəklər tarım çəkilirdi. Kilimin tarım ətəyi pərdə funksiyasını daşıyırdı və əsas oyunçu onun arxasında ya uzanıqlı, ya da oturuqlu halda olmaqla görünmürdü. O, Kuklaları görünən səviyyədə idarə edir, hadisə və obrazlara uyğun olaraq müxtəlif xoş, ağlamalı, əcaib-qəraib, gülməli səslər çıxarırdı. Tamaşaçılar gur olan meydanlarda "Keçəl pəhləvan" tamaşası başlanmazdan əvvəl əsas oyunçunun baş köməkçisi qoyun dərisindən olan kürkü əyninə tərsinə geyinirdi. Kürkün astar üzünün hər yerindən ala-bəzək parçalar sallanırdı. Baş köməkçi üzünü kömürləyir, unlayır və özünü gülməli, məzəli görkəmə salırdı. Sonra da şit hərəkətlərlə camaatı güldürür, atmacalar atır və oyuna baxanlardan nəzir-niyaz yığırdı. Həmin tamaşalarda, əsasən, Keçəl, Div, Molla, Nökər və Sərvinaz (qız) personajları olurdı.
Kilimarasının başqa bir formasında yüngül, eni bir metr olan kilim şaquli vəziyyətdə dörd küncündən iki ağac-tirə bağlanırdı. Ağac-tirlər sicim və ya iplə ətraflarda yerə çalınınış mıxçalara bərkidilirdi. Oyunçular bu şərti pərdə arxasında iştirakçı obrazları çox olan tamaşalar göstərirdilər. Burada daha çox qolçaq Kuklalar (onlara kosagəlin də deyilirdi) oynadılırdı. Kilimarasının bu formasında göstərilən tamaşaların ən xarakteriki "Tapdıq çoban" idi. "Tapdıq çoban"da dörd iştirakçı var: Tapdıq, Ceyran xanım, onun əri Səfi və qızları Züleyxa. Mövzusu kənd həyatından götürülmüş tamaşada hadisələr məzəli süjet xəttində nümayiş olunurdu. Tamaşa göstərən oyunçular bu üslub-formada məkan genişliyinə malik olurdular. Çünki kilim-pərdənin arxasında sərbəst hərəkətlər üçün genişlik vardı. Buna görə də Kuklalar həm öndə- kilimin üstündə, həm də dərinlikdə (çağdaş teatr dilində desək, ikinci və üçüncü planlarda) sərbəstcə hərəkətə gətirilirdi. Kilimarasının "Maral oyunu" növü də məlumdur. Kilim tarıma çəkilir. İki oyunçu Maral və Ovçu qiyafələrinə "girir". Sonra kilim aşağı endirilir və oyun başlanır. Oyun plastik hərəkətləri, gərgin dramatik vəziyyətləri ilə səciyyəvidir. Maral oyunu Kəlbəcər rayonu ərazisində daha çox yayılıb və günümüzə qədər gəlib çatıb. Burada Maral oyunu tamaşası parçadan tikilmiş maral müqəvvasma iki nəfərin girməsi və tək ifaçının Çoban rolunda çıxış etməsi ilə də göstərilir. Məşhur kilimarası oyunları "Maral oyunu", "Şölə", "Şah Səlim", "Qaragöz", "Hacı gəldi", "Keçəl pəhləvan" tamaşalarıdır. Oyuq-Kukla tamaşaları kilimarasından sonraki dövrlərdə yaranıb. Onun özünün də bir neçə növü var. Ümumi kökdən rişələnsələr də, kilimarasının və Kukla oyunlarının özəllikləri, müxtəlif göstərmə prinsipləri, başqa-başqa məkan qurumları var. Kukla (oyuq) tamaşalarında öndəki pərdəyə gərdək və atəşpərdə deyilib. Bu pərdə oyunçuları tamaşaçılardan "gizlədib". Həm gərdək, həm də atəşpərdə bəzəkli, əlvan rəngli, şux ovqat doğuran parçalardan hazırlanırdı. Kuklalar üç prinsipdə hərəkət etdirilirdi. B i r i n c i p r i n s i p. Oyunlar çubuqlu qolçaq və qolçaq-əlcək Kuklalarla göstərilirdi. Bu oyun-tamaşalarda personajlar çoxluq təşkil edirdilər və buna görə ifaçıların sayı da ona uyğun olaraq artırdı. İ k i n c i p r i n s i p . Burada güdu adlanan Kuklalardan istifadə edilirdi. Həmin Kukların boyu bəzən bir metrdən artıq olurdu. Kukla fiquru iki uzun və möhkəm ağacdan kəsilmiş çubuğa, ya çomağa keçirilirdi. Hərdən də çarmıxabənzər qurğuya bağlanırdı. Güdu Kuklalar böyük olduqlarına görə beldən (qurşaqdan) əyilmirdilər. Buna görə də onların hərəkətlərində ağırlıq və lənglik vardı. Dinamik süjetli, sürət-ritmi çevik və iti olan tamaşalarda güdudan istifadə edilmirdi. Ü ç ü n c ü p r i n s i p. Əsasən, "Şah Səlim" tipli tamaşalar göstərilirdi. Bu tamaşalarda istifadə olunan kuklalar kosagəlin adlanırdılar. Kosagəlin kuklalar geyimlərinə, sifət cizgilərinin tamlığına, aydınlığına və müxtəlif xarakter-tiplərə bölünmələrinə görə seçilirdilər. Kosagəlin kuklalara azı dörd sap (və ya bərk, ancaq nazlk ip, yaxud da kirişli qaytan) bağlanırdı. Əsas saplar ayaqlara və əllərə bağlanırdı və onların ucları xaçşəkilli taxçaya bəndlənirdi. Xaçvarı taxçada oyunçu üçün tutacaq qoyulurdu. Səriştəli oyunçu hər əlində bir kuklanı sərbəstcə oynadıb hərəkətə gətirə bilirdi. Kosagəlin kuklalar hərəkətetmə prinsiplərinə görə və formaca dünya teatrlarındakı marionetlərə bənzəyirdilər. Belə tamaşaların qədim adlarından biri Qaraçöpdür. Qaraçöpün isə mənası qaratikan (böyük tikan) deməkdir. Kukla tamaşasının Xeyməkəmər adlanan forması da olub. Gəzərgi, səyyar kukla tamaşalarına ümumilikdə verilən addır. Xeymə sözü çadır mənasını daşıyır. Xeyməkəmər oyunları qədim Şamaxıda daha geniş yayılıbmış. Meydanlarda, bazarlarda, karvansaraylarda, adamlar gur olan küçələrdə oyun-tamaşanın tək ifaçısı gəzib-dolaşırdı. O, avazlı səslə, şən zarafatlarla camaatı səsləyib oyuna dəvət edirdi. Kifayət qədər tamaşaçı toplanan kimi oyunçu çadırı (xeyməni) başı bərabəri yuxarı qaldıraraq "pərdə" (gərdək) yaradırdı. Həmin pərdənin arxasında qısa süjetli hadisəni nəql edən Kukla oynadılırdı. Oyunçu sözləri istədiyi kimi dəyişir, improvizə edirdi. Əsas diqqətini yumorlu hərəkətlərə yönəldirdi ki, gülüş bol olsun. Çadırxəyal da formaca Xeyməkəmərə bənzəyir. Bu forma üçün xarakterik olan "Şah Səlim" oyunları Novruz və Qurban bayramlarında, ailə şənliklərində, evin içində göstərilirdi. Çadırdəsti də bu qəbil oyunlardan sayılırdı. Bu tamaşa hansısa ailədə uşaq doğulanda oynanılırdı. Kuklalar həm iplik, həm də əlcək-qolçaq olurdu. Kukla tamaşalarının Xeymə forması da geniş yayılmışdı. Tamaşaları oynamaq üçün xüsusi xeymə (çadır) qurulurdu. Kətan parça dördbucaq şəklində, hündürlüyü adamboyu olan payalara bərkidilirdi. Üstü açıq qalırdı. Oyunçular fiqurları hərəkətə gətirməkdə sərbəstlik qazanırdılar. Təbriz, Xoy, Zəncan, Makul bölgələrində bu oyuna Xeyməşəbbazi deyilirdi. Xümoyunu Kukla tamaşalarının bir növüdür. Oyunçu iri saxsı və ya gildən düzəldilmiş küpün içinə girir və görünmür. Əllərinə keçirdiyi qolçaq kuklaları başı üzərindən, küpün boğazından yuxarı qaldıraraq tamaşaya başlayırdı. Qərbi Azərbaycanda kukla oyunları Çömçəgəlin kimi ümumiləşdirilib. "Şah Səlim" oyunları ifadə formalarına görə iki yerə bölünürdü. Dəzgah Şahsəlimi adlanan tamaşalar açıq pərdə önündə və saplardan asılmış kuklalarla (marionetlərlə) göstərilirdi. Oyunçulara dəzgahdar deyirdilər. Dəzgahdar bir əli ilə kukla oynadır, o biri əli ilə nəfəsli musiqi alətində çalırdı. İkinci bölməyə aid ola Şahsəlimi oyunları, adətən, gecələr göstərilirdi. Ona görə də Gecə oyunu, Şəbbazi kimi adları da var. İskəmə oyunu ailənin sevincli günlərində oynanılırdı. Tamaşa önünə pərdə-örtük tutulan masa arxasında göstərilirdi. Oyunçu tək olurdu. O, əlcək-qolçaqlı iki kuklanın duet-dialoqları əsasında hadisə-oyun quraşdırırdı. Kukla tamaşalarının çox yayılmış formalarından biri Pişbənd adlanırdı. Bu növ tamaşada oyunçu və onun köməkçisi örtülü çadırın içərisində olurdular. Çadırda adamboyu hündürlükdə kvadrat şəkilli dəlik (dəlikcə) açılırdı. Həmin dəlikcədən sapla istifadə edilən kuklalar vasitəsilə tamaşalar göstərilirdi. Göstərilən oyun-tamaşanı, hadisələrin xarakterinə uyğun olaraq kamança, saz, tütək, qara zurna müşayiət edirdi. Kölgə oyunları (Xəyal oyunu) kukla tamaşalarının orijinal bir formasıdır. Həmin tamaşalar üçün obraz-kukların silueti dana, dəvə dərilərindən və ya qalın kordondan kəsilirdi. Nağıl məclisində nazlk parçadan ekran-pərdə qurulurdu. Köməkçi ekran-pərdənin arxasında tamaşaya aid müxtəlif fiqur-kuklaları xüsusi ipə düzürdü. Digər hazırlıq işlərini də görüb qurtarandan sonra işıq yandırırdı. Bu işığa xəyalfanar və ya şəma deyilirdi. Şəma zeytun yağı və ya qara neft tökülən, çoxlu piltəsi olan nəlbəki idi. Çırağın əsas funksiyası oynadılan kukların hərəkətlərini pərdə-ekranlara salmaq idi. Əsas oyunçu xəyalbaz və ya ş ə b b a z adlanırdı. Fiqurları gəzdirib hərəkətə gətirən oyunçular k ö l g ə ç i, s a y ə d a r, s a y ç ı da çağırılırdılar. Kölgə və xəyal oyunlarında istifadə edilən pərdə-ekrana göstərməlik, görənək deyilirdi. Kölgə tamaşa-oyunları üçün hazırlanmış yüzlərlə yastı kukla (xaməcik) fiqurları xüsusi sandıqçalara yığılırdı. Xəyalbazın sandıqçanı daşıyan yardımçısı həmal (hambal) deyə çağırılırdı. Azərbaycanda az yayılmış Bacbacı (əzizləmə, bacı-bacı mənasında) oyunu da olub. Həmin oyun yalnız qız-gəlinin ifasında göstərilib. İfaçı qızlar dabanlarını rəngli əsgilərlə sarıyaraq, onu adama bənzədirdilər. Sonra qılçalarını topuqdan yuxarı örtüklə bürüyüb arxası üstə uzanır, ayaqlarını sağa-sola, aşağı-yuxarı tərpətınəklə "obrazları" hərəkətə gətirirdilər. Tamaşaların əsas süjeti Balbacı (Badambacı) ilə Cicibacı (və ya Canbacı) arasında gedən zarafat-yumor üzərində qurulurdu. Kukla tamaşaları mərasim oyunlarında və Meydan göstərmələrində təşəkkül tapıb formalaşan xalq dramaturgiyamızda yeni janrlı səhnəciklər, məsxərələr, məzhəkələr, hoqqalar yaranması üçün zəmin olub. Kukla oyunları xalq tamaşalarında əlvan bədii tərtibatlardan istifadənin yeni-yeni prinsiplərini, ölçülərini, forma xüsusiyyətlərini üzə çıxarıb və onları təkmilləşdirib.
Kukla oyunlarının çoxunda müxtəlif ritm-ahəng ölçülərində musiqidən istifadə edilib. Kukla oyunlarında hadisələr həm keçmiş zamandan, həm də çağdaş dövrdən bəhs edirdi. Kukla tamaşaları nağıl söyləmə estetikasma söykənsə də, tədricən onun özünün məkan- zaman anlayışı da formalaşıb. Nəhayət, onu da qeyd etmək lazımdır ki, milli kukla (oyuq) oyun-tamaşalarında çağdaş dövrdə peşəkar Kukla teatrları üçün örnək ola bilən, zəngin poetika göstəriciləri, əlvan estetik prinsiplər vardır.
|