Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

Açar sözlər: çürümə bakteriyaları, maya göbələyi, yumrucuq bakteri-
yaları, parazit bakteriyalar 
4. Səhv fikirləri düzəldin: 
A) Fotosintez zamanı oksigen udulur. 
B) Fotosintez zamanı üzvi maddələr sərf olunur. 
C) Fotosintez üçün günəş enerjisi lazımdır. 
D) Tənəffüs zamanı üzvi maddələr əmələ gəlir.   
5. Fotosintez prosesinin əhəmiyyətini göstərən üç variant seçin: 
a.  Başqa  canlıların  tənəffüsü  üçün  oksigen  xaric  edilir.  b.  Torpaq 
qatının  dağılmasının  qarşısını  alır.  c.  Bitkilərin  və  digər  canlıların 
tənəffüsü zamanı xaric edilən karbon qazını udur. d. Digər canlıların 
qidasını təşkil edən üzvi maddələr əmələ gətirir. 
6. Torpaqdan  qidalanma  nəticəsində bitkilərə hansı maddələr daxil 
olur?
А) Oksigen və su  
В) Su və mineral maddələr
С) Karbon qazı və su    
D) Üzvi maddələr
cuqlardan ibarətdir. Qovuqcuqların divarları kiçik qan damarları 
ilə zəngindir. Burada qaz mübadiləsi daha intensiv gedir.
Suda-quruda  yaşayanlar  ağciyərlə  yanaşı,  dəri  vasitəsilə  də 
tənəffüs edirlər.

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
109
108
3
3
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Şəkildəki canlıları yaşadıqları mühitə uyğun olaraq   qruplaşdırın və 
tənəffüs orqanlarını müəyyən edin:
Həşəratlar __, xərcənglər __, quşlar isə __ ilə 
tənəffüs edirlər. 
1. Cümlələri tamamlayın. Su mühitində tənəffüs 
, q
əsasən__      olur.  Həşəratların  tənəffüs  sistemi  __  ibarətdir.      Dəri 
tənəffüsü __ inkişaf etmişdir.   Birhüceyrəlilər, bağırsaqboşluqlular, bəzi 
qurdlar  __  vasitəsilə  tənəffüs  edirlər.    Tənəffüs  zamanı  orqanizmə  __ 
daxil olur, __ isə xaric olunur.  Oksigen  __ üçün vacibdir.
2. Suallara cavab verin: a) Çömçəquyruğu sudan çıxarsaq, o məhv olacaq. 
Qurbağa isə özünü həm quruda, həm də suda yaxşı hiss edir. Bunu necə 
izah edə bilərsiniz? b) Niyə yağışdan sonra soxulcanlar torpağın üzərinə 
çıxır?  
3. Dəri tənəffüsü insanda da var. Qurbağada isə dəri tənəffüsü daha yaxşı 
inkişaf edib. Nə üçün?
__ 
uru mühitində isə 
Traxeya
Qəlsəmə
Ağciyərlər
1. Düzgün cavab variantını seçin:  a) İtdə daxili/xarici skelet olur. 
b) Bitkinin dayağını mexaniki/ ötürücü toxuma təşkil edir. 
c) Köstəbəyin/xərçəngin xarici skeleti var. d) Birhüceyrəli 
orqanizmlər kirpikciklərin/əzələlərin köməyi ilə hərəkət etmirlər.
2. Qidalanma xüsusiyyətlərinə görə uyğunluğu müəyyən edin.
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Çölpişiyi
Zürafə
Donuz
Qartal
Zebr
Akula
3.  Boş yerlərə açar sözlərdən uyğun olanı yazın. 
1.  __  paxlalı  bitkilərin  köklərində  yaşayaraq  havadan  azotu  udur  və  onu 
bitkilərin mənimsəyə biləcəyi formaya salır.  2. __ ölmüş bitki və heyvan orqa-
nizmlərinin  üzvi  maddələrini  parçalayaraq  onları  çürüntüyə  çevirir  və  bu-
nunla torpağın əmələ gəlməsində iştirak edir.  3. __ bitki, heyvan, insan orqa-
nizminə daxil olaraq xəstəlik törədirlər.  4. __ fəaliyyəti nəticəsində xəmir qıc-
qırır.
Açar sözlər: çürümə bakteriyaları, maya göbələyi, yumrucuq bakteri-
yaları, parazit bakteriyalar 
4. Səhv fikirləri düzəldin: 
A) Fotosintez zamanı oksigen udulur. 
B) Fotosintez zamanı üzvi maddələr sərf olunur. 
C) Fotosintez üçün günəş enerjisi lazımdır. 
D) Tənəffüs zamanı üzvi maddələr əmələ gəlir.   
5. Fotosintez prosesinin əhəmiyyətini göstərən üç variant seçin: 
a.  Başqa  canlıların  tənəffüsü  üçün  oksigen  xaric  edilir.  b.  Torpaq 
qatının  dağılmasının  qarşısını  alır.  c.  Bitkilərin  və  digər  canlıların 
tənəffüsü zamanı xaric edilən karbon qazını udur. d. Digər canlıların 
qidasını təşkil edən üzvi maddələr əmələ gətirir. 
6. Torpaqdan  qidalanma  nəticəsində bitkilərə hansı maddələr daxil 
olur?
А) Oksigen və su  
В) Su və mineral maddələr
С) Karbon qazı və su    
D) Üzvi maddələr
cuqlardan ibarətdir. Qovuqcuqların divarları kiçik qan damarları 
ilə zəngindir. Burada qaz mübadiləsi daha intensiv gedir.
Suda-quruda  yaşayanlar  ağciyərlə  yanaşı,  dəri  vasitəsilə  də 
tənəffüs edirlər.

3
3
111
110
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
36. 
Bitkilərin su buxarlandırması. Xəzan
Hesablamışlar  ki,  ayrı-ayrı  bitkilər  müxtəlif  miqdarda  su  buxarlan-
dırır. Belə ki, yetkin qarğıdalı bitkisi gün ərzində 800 qram, kələm 1 
litr, tozağacı 60 litrə  qədər su buxarlandırır.
Hüceyrənin  əsas  hissəsini  su  təşkil  edir.  Su  mürəkkəb  həyat  proses-
lərini təmin edir. Hüceyrə susuz məhv olur. Kök vasitəsilə bitkiyə daim su 
və suda həll olmuş mineral duzlar daxil olur. 
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Torpaqdan daxil olan suyun az bir 
hissəsi  fotosintezə  sərf  olunur,  əksər  hissəsi  isə  əsasən  yarpaqlardakı 
ağızcıqlar vasitəsilə buxarlandırılır. Bitkilərin suyu buxarlandırması pro-
sesi  transpirasiya  adlanır.  Bitkilərdə  buxarlanmanın  sürəti  onların 
yaşayış şəraitindən asılıdır. Yüksək temperaturda, parlaq günəş işığında, 
küləkli havada buxarlanma, əlbəttə, sakit və yağışlı havada olduğundan 
daha sürətlə gedir. 
Sorulan su və suda həll olmuş 
mineral  duzlar    borularla  gövdəyə,  yarpaqlara  və    bitkinin  digər   
orqanlarına çatdırılır. Suyun gövdə ilə qalxmasında kök təzyiqi və suyun 
yarpaqlar vasitəsilə buxarlandırılması böyük rol oynayır.
· Buxarlanma nədən asılıdır?
keçməməsi  üçün  kolbanın  boğazını  pambıqla  tıxayın.  3.  Bir  müddət 
gözləyin və kolbanın divarlarında su buxarının əmələ gəlməsini müşa-
hidə edin.
Bitkilərin  suyu buxarlandırmasının müəyyən edilməsi.
Təchizat: üzərində yarpaqlar olan ətirşah, yaxud digər 
otaq bitkisi, kolba, pambıq
İşin gedişi: 1. Üzərində yarpaqlar olan ətirşah və ya hər 
hansı bir bitkinin zoğlarından birini ana bitkidən ayırma-
dan  (şəklə  bax!)  kolbanın  içərisinə  salın.  2.  Hava 
Transpirasiyanın tənzimlənməsi. Bitkilər 
açıb-bağlamaqla suyun buxarlanmasını artırıb-azalda bilir. 
Əksər bitkilərdə ağızcıqlar gündüz açıq, gecə bağlı olur. Bit-
kidə su çatmadıqda onlar gündüzlər də qapanır. Rütubətli 
yerlərin   bitkilərində isə (beqoniya, fikus) əksinə, suyu bu-
xarlandırmaq  üçün  yarpaq  sahəsi  və  ağızcıqlar  çox,  kök 
təzyiqi isə aşağı olur.
Suyu buxarlandırmanın əhəmiyyəti. Yarpaqların suyu 
buxarlandırması nəticəsində bitkidə su və suda həll olmuş 
maddələr daim kökdən yarpağa doğru hərəkət edir. Mineral 
duzlar  bitki  tərəfindən  mənimsəndikcə  isə  su  cərəyanı 
vasitəsilə  daim  yeniləri  daxil  olur.  Buxarlanma  zamanı 
ağızcıqlarını 
6
-cı
 f e sil
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, ifrazat, 
çoxalma və inkişaf
Ağızcıq 
(mikroskopla 
görünüşü)
həmçinin bitki qızmaqdan qorunur. Bəzən rütubətli havada  buxarlanma 
zəifləyir. Bu zaman sorulan su yarpaqlarda damcılar şəklində toplanır; bu 
hadisə quttasiya  adlanır.
Xəzan. Payızda, soyuqlar düşdükdə torpaqda kök təzyiqi zəiflədiyin-
dən bitki kökü suyu sora bilmir. Nəticədə özündən su buxarlandırmanın 
qarşısını almaq üçün xəzan – yarpaq tökülməsi baş verir. Xəzan zamanı 
gövdə ilə yarpaq arasında mantarlaşmış ayırıcı qat yaranır. Yarpaqlarda 
yaşıl xlorofil məhv olur və digər piqmentlər üzə çıxır. Bu zaman yarpaq 
müxtəlif rənglər alır. Xəzan təkcə payızda deyil, qızmar yay günlərində 
— bitkidə su çatışmadıqda da baş verə bilər.
Verilmiş hadisələri təbiətdə başvermə ardıcıllığı ilə düzün: a) Yarpaqlarda xlorofil 
dağılır.  b)  Yarpaq  rəngini  dəyişir.  c)  Yarpaq  tökülür.  d)  Yarpaqla  zoğ  arasında 
mantarlaşmış qat əmələ gəlir.  e) Yarpaq qonur rəng alır.  f)  Yarpaq ağacdan qopur.  
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Transpirasiya
Xəzan
Ayırıcı qat
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Suallara cavab verin:
1)  Bir  çox  bitkilərdə  ağızcıqlar  yarpağın  alt  səthində  yerləşir.  Fikrinizcə, 
suzanbağında ağızcıqlar harada yerləşir?
2) İsti yay günlərində bəzi tropik ağacların  (məsələn, evkalipt) altında günəş-
dən daldalanmaq olmur. Çünki onların kölgəsi olmur. Bu ağaclarda istidən 
qorunmaq üçün hansı uyğunlaşmalar meydana gəlmişdir?
2.  Məsələləri həll edin:
a. Ağbaş kələm gün ərzində 5 stəkan su buxarlandırır. Bir stəkanın 200 ml, bir 
vedrənin  isə  10  litr  su  tutduğunu  bilsək,  40  kələm  bitkisini  bir  gündə 
sulamaq üçün neçə vedrə su lazım olacaq?  b. İsti yay günündə yaşlı tozağacı 
bitkisi  6  vedrəyə  qədər  su  buxarlandırır.  Əgər  bir  vedrə  suyun  həcmi  10 
litrdirsə, yay ərzində bir tozağacı neçə litr su buxarlandırar?
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər tərəfindən suyun buxarlandırılması prosesi __  
adlanır. Özündə suyu buxarlandırmağın qarşısını almaq 
üçün yarpaqları tökmə prosesi __adlanır. Xəzan zamanı 
gövdə ilə yarpaq arasında __ yaranır.
Mantarlaşmış 
ayırıcı qat 
Yarpaqlarını tökən və həmişəyaşıl 
bitkilər. Qış dövrünü yarpaqları tökül-
müş  vəziyyətdə  keçirən  bitkilərə 
paqlarını  tökən,  yarpaqları  yaşıl  olan 
bitkilərə isə həmişəyaşıl bitkilər deyi-
lir.  Həmişəyaşıl  bitkilərdə  xəzan  ol-
masa da, ömrünü başa vurmuş yarpaq-
lar vaxtaşırı tökülür. Məsələn, şamda 
2–3 ildən bir, küknarda 5–7 il ərzində, 
qaraşamda isə hər il yarpaqlar tökülür.
yar-
Xəzan zamanı 
bitki həm də 
yarpaqlara 
toplanmış zərərli 
maddələrdən 
azad olur.

3
3
111
110
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
36. 
Bitkilərin su buxarlandırması. Xəzan
Hesablamışlar  ki,  ayrı-ayrı  bitkilər  müxtəlif  miqdarda  su  buxarlan-
dırır. Belə ki, yetkin qarğıdalı bitkisi gün ərzində 800 qram, kələm 1 
litr, tozağacı 60 litrə  qədər su buxarlandırır.
Hüceyrənin  əsas  hissəsini  su  təşkil  edir.  Su  mürəkkəb  həyat  proses-
lərini təmin edir. Hüceyrə susuz məhv olur. Kök vasitəsilə bitkiyə daim su 
və suda həll olmuş mineral duzlar daxil olur. 
Bitkilərin suyu buxarlandırması. Torpaqdan daxil olan suyun az bir 
hissəsi  fotosintezə  sərf  olunur,  əksər  hissəsi  isə  əsasən  yarpaqlardakı 
ağızcıqlar vasitəsilə buxarlandırılır. Bitkilərin suyu buxarlandırması pro-
sesi  transpirasiya  adlanır.  Bitkilərdə  buxarlanmanın  sürəti  onların 
yaşayış şəraitindən asılıdır. Yüksək temperaturda, parlaq günəş işığında, 
küləkli havada buxarlanma, əlbəttə, sakit və yağışlı havada olduğundan 
daha sürətlə gedir. 
Sorulan su və suda həll olmuş 
mineral  duzlar    borularla  gövdəyə,  yarpaqlara  və    bitkinin  digər   
orqanlarına çatdırılır. Suyun gövdə ilə qalxmasında kök təzyiqi və suyun 
yarpaqlar vasitəsilə buxarlandırılması böyük rol oynayır.
· Buxarlanma nədən asılıdır?
keçməməsi  üçün  kolbanın  boğazını  pambıqla  tıxayın.  3.  Bir  müddət 
gözləyin və kolbanın divarlarında su buxarının əmələ gəlməsini müşa-
hidə edin.
Bitkilərin  suyu buxarlandırmasının müəyyən edilməsi.
Təchizat: üzərində yarpaqlar olan ətirşah, yaxud digər 
otaq bitkisi, kolba, pambıq
İşin gedişi: 1. Üzərində yarpaqlar olan ətirşah və ya hər 
hansı bir bitkinin zoğlarından birini ana bitkidən ayırma-
dan  (şəklə  bax!)  kolbanın  içərisinə  salın.  2.  Hava 
Transpirasiyanın tənzimlənməsi. Bitkilər 
açıb-bağlamaqla suyun buxarlanmasını artırıb-azalda bilir. 
Əksər bitkilərdə ağızcıqlar gündüz açıq, gecə bağlı olur. Bit-
kidə su çatmadıqda onlar gündüzlər də qapanır. Rütubətli 
yerlərin   bitkilərində isə (beqoniya, fikus) əksinə, suyu bu-
xarlandırmaq  üçün  yarpaq  sahəsi  və  ağızcıqlar  çox,  kök 
təzyiqi isə aşağı olur.
Suyu buxarlandırmanın əhəmiyyəti. Yarpaqların suyu 
buxarlandırması nəticəsində bitkidə su və suda həll olmuş 
maddələr daim kökdən yarpağa doğru hərəkət edir. Mineral 
duzlar  bitki  tərəfindən  mənimsəndikcə  isə  su  cərəyanı 
vasitəsilə  daim  yeniləri  daxil  olur.  Buxarlanma  zamanı 
ağızcıqlarını 
6
-cı
 f e sil
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, ifrazat, 
çoxalma və inkişaf
Ağızcıq 
(mikroskopla 
görünüşü)
həmçinin bitki qızmaqdan qorunur. Bəzən rütubətli havada  buxarlanma 
zəifləyir. Bu zaman sorulan su yarpaqlarda damcılar şəklində toplanır; bu 
hadisə quttasiya  adlanır.
Xəzan. Payızda, soyuqlar düşdükdə torpaqda kök təzyiqi zəiflədiyin-
dən bitki kökü suyu sora bilmir. Nəticədə özündən su buxarlandırmanın 
qarşısını almaq üçün xəzan – yarpaq tökülməsi baş verir. Xəzan zamanı 
gövdə ilə yarpaq arasında mantarlaşmış ayırıcı qat yaranır. Yarpaqlarda 
yaşıl xlorofil məhv olur və digər piqmentlər üzə çıxır. Bu zaman yarpaq 
müxtəlif rənglər alır. Xəzan təkcə payızda deyil, qızmar yay günlərində 
— bitkidə su çatışmadıqda da baş verə bilər.
Verilmiş hadisələri təbiətdə başvermə ardıcıllığı ilə düzün: a) Yarpaqlarda xlorofil 
dağılır.  b)  Yarpaq  rəngini  dəyişir.  c)  Yarpaq  tökülür.  d)  Yarpaqla  zoğ  arasında 
mantarlaşmış qat əmələ gəlir.  e) Yarpaq qonur rəng alır.  f)  Yarpaq ağacdan qopur.  
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Transpirasiya
Xəzan
Ayırıcı qat
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Suallara cavab verin:
1)  Bir  çox  bitkilərdə  ağızcıqlar  yarpağın  alt  səthində  yerləşir.  Fikrinizcə, 
suzanbağında ağızcıqlar harada yerləşir?
2) İsti yay günlərində bəzi tropik ağacların  (məsələn, evkalipt) altında günəş-
dən daldalanmaq olmur. Çünki onların kölgəsi olmur. Bu ağaclarda istidən 
qorunmaq üçün hansı uyğunlaşmalar meydana gəlmişdir?
2.  Məsələləri həll edin:
a. Ağbaş kələm gün ərzində 5 stəkan su buxarlandırır. Bir stəkanın 200 ml, bir 
vedrənin  isə  10  litr  su  tutduğunu  bilsək,  40  kələm  bitkisini  bir  gündə 
sulamaq üçün neçə vedrə su lazım olacaq?  b. İsti yay günündə yaşlı tozağacı 
bitkisi  6  vedrəyə  qədər  su  buxarlandırır.  Əgər  bir  vedrə  suyun  həcmi  10 
litrdirsə, yay ərzində bir tozağacı neçə litr su buxarlandırar?
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Bitkilər tərəfindən suyun buxarlandırılması prosesi __  
adlanır. Özündə suyu buxarlandırmağın qarşısını almaq 
üçün yarpaqları tökmə prosesi __adlanır. Xəzan zamanı 
gövdə ilə yarpaq arasında __ yaranır.
Mantarlaşmış 
ayırıcı qat 
Yarpaqlarını tökən və həmişəyaşıl 
bitkilər. Qış dövrünü yarpaqları tökül-
müş  vəziyyətdə  keçirən  bitkilərə 
paqlarını  tökən,  yarpaqları  yaşıl  olan 
bitkilərə isə həmişəyaşıl bitkilər deyi-
lir.  Həmişəyaşıl  bitkilərdə  xəzan  ol-
masa da, ömrünü başa vurmuş yarpaq-
lar vaxtaşırı tökülür. Məsələn, şamda 
2–3 ildən bir, küknarda 5–7 il ərzində, 
qaraşamda isə hər il yarpaqlar tökülür.
yar-
Xəzan zamanı 
bitki həm də 
yarpaqlara 
toplanmış zərərli 
maddələrdən 
azad olur.

3
3
113
112
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
37. 
Heyvanlarda daşıyıcı sistem
Əllərinizin birini yuxarı, digərini aşağı vəziyyətdə saxlayın. Bir dəqi-
qədən sonra hər iki əlinizi stolun üzərinə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə üçün yuxarı qaldırılan əl ağarır, aşağı salınan isə qızarır?
olan  plazmadan  və  qanın  formalı  elementlə-
rindən ibarətdir. Qanın tərkibində olan qırmı-
zı  qan  hüceyrələri  (eritrositlər)  qana  qırmızı 
rəng verir və toxumalara oksigen daşıyır. On-
lar həm də toxumalarda yaranan karbon qazı-
nın bədəndən çıxarılmasında iştirak edir. Qan-
da olan ağ qan hüceyrələri (leykositlər) orqa-
nizmə düşən yad cisimcikləri və xəstəliktörə-
dən  mikrobları  məhv  edir.  Qan  lövhəcikləri 
(trombositlər) isə qanın laxtalanmasında işti-
rak  edir.  Bədəndə  dövr  edən  qan  həm  də 
toxuma  hüceyrələrinə  qida  maddələrini 
çatdırır  və  eyni  zamanda  zərərli  maddələrin 
bədəndən çıxarılmasında iştirak edir.
Arterial  və  venoz  qan.  Onurğalı  heyvan-
ların  qan  dövranında,  adətən,  iki  cür  – 
arterial və venoz qan dövr edir. Arterial qan 
· Nə üçün bədənimizin hər hansı bir hissəsi kəsildikdə orada qan-
axma müşahidə olunur?
· Qanın bədəndə hərəkətini təmin edən nədir? 
· Qanın orqanizmdə hərəkəti hansı əhəmiyyətə malikdir?
Amyöb, infuzor-tərlik kimi birhüceyrəli heyvanlarda maddələr sitop-
lazmanın daim hərəkət etməsi sayəsində hüceyrənin bir yerindən di-
gər hissəsinə aparılır. Çoxhüceyrəli heyvanların hüceyrələri isə həyat 
üçün  zəruri  maddələri  onları  əhatə  edən  toxuma  mayesindən  alır. 
Qurdlar, həşəratlar və digər onurğasızlarda bu maye bütün bədəndə 
dövr edir və hemolimfa adlanır. Heyvanların bir çoxunda maddələrin 
bədəndə daşınmasını qan-damar sistemi həyata keçirir. 
Məməlilərin 
qan-damar sistemi
Qanın formal elementləri 
oksigenlə,  venoz  qan  karbon  qazı  ilə  zəngin  olan  qana  deyilir. 
Məməlilər və quşlarda ürəkdə arterial qan venoz qanla qarışmasa 
da, qurbağada, kərtənkələdə, ilanda qan ürəyin şöbələrinin birində 
qarışır.  Nəticədə onların bədən  orqanlarına qarışıq qan daxil olur.
Ürək  və  damarlar.  Bir  çox  canlılarda  qanın  hərəkəti  ürəyin 
hesabına təmin edilir. Qan damarlarla hərəkət edir. Qan damarla-
rına arteriya, vena və kapillyarlar aiddir.
Arteriyalar ürəkdən çıxan, 
ürəyə gələn  damarlardır. 
Qan  ürəkdən  bədən  orqanlarına  arteriyalarla,  orqanlardan  ürəyə 
isə venalarla axır. Kapillyarlar adlanan kiçik damarlar arteriya və 
venalar  arasında  yerləşir.  Qanla  hüceyrələr  arasında  əlaqə  kapil-
lyarlar vasitəsilə həyata keçirilir. Kapillyarlarda qan yavaş axaraq 
qida maddələrini və oksigenini hüceyrələrə verir və onlardan lazım-
sız məhsulları və karbon qazını alır, nəticədə maddələr mübadiləsi 
baş verir.
venalar  – 
1. Anlayışları  tamamlayın:  a)  Vena  damarları  ilə  qan  __.    b)  Arteriya 
damarları ilə qan __.  c) __ qan və toxuma hüceyrələri arasında maddələr 
və  qaz  mübadiləsi  baş  verən  kiçik  damarlardır.    d)  Arterial  qan  __  ilə 
zəngindir.  e)  Venoz qan  __ ilə zəngindir.
2. Düzgün anlayışları seçin:  1) Qan plazmadan və formalı 
elementlərdən təşkil olunub.  2) Qan bütün canlılarda yalnız oksigen 
daşıyır.  3) Onurğalı heyvanların qan-damar sistemi ürəkdən və damar-
lardan təşkil olunub.  4) Qazlar  mübadiləsi baş verən kiçik damarlar 
arteriyalardır. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Qan-damar sistemi
Ürək
Qan damarları
Arteriya damarları
Vena damarları
Kapillyarlar
Açar sözl e r
__ nəqliyyat sistemidir, __və __ damarlarından 
ibarətdir və maddələrin bədəndə daşınmasını tə-
min edir.  __ ürəkdən çıxan, __ isə ürəyə gələn 
qan damarlarıdır. Arteriya və venalar arasında __ 
adlanan kiçik damarlar yerləşir.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Sxemdə göstərilən anlayışları təyin edin və dəftərdə qeyd edin.
Qan
Plazma
Qanın formalı elementləri
?
?
?
Ürək
Qan damarları
?
?
?
Qan-damar sistemi
Heyvanlarda maddələrin daşınması. 
də  maddələrin  bədəndə  daşınmasını  təmin  edən  nəqliyyat  sistemi 
olur. Bu, ürəkdən və qan damarlarından ibarət qan-damar sistemi-
dir. Bu sistemlə qan dövr edir. Əksər orqanizmlərdə o, rəngsiz maye 
Heyvanların əksəriyyətin-
Leykosit
Eritrosit
Trombosit
Qan plazması

3