Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

§ 49. Azərbaycan Respublikasının siyasi, sosial - iqtisadi, mədəni həyatı 
və xarici siyasəti (2003 - 2014-cü illər) 
Respublikamızın siyasi, sosial - iqtisadi inkişafı 
2003-
cü ildən Azərbaycan Respublikasını Heydər Əliyev siyasi 
məktəbinin yetirməsi və Yeni Azərbaycan Partiyasının lideri İlham Əliyev idarə 
etməyə başladı. İlham Əliyev 2003-cü il oktyabr ayının 15-də, 2008-ci il 
oktyabrın 15-də və 2013-cü il oktyabrın 9-da keçirilmiş prezident seçkilərində 
bütün siyasi rəqiblərinə qalib gələrək prezident seçilmişdir. Nəticədə İlham 
Əliyev müstəqil Azərbaycan Respublikasının tarixində dalbadal üç dəfə 
prezident seçilmiş ilk dövlət xadimidir. 
Respublikanın daxili və xarici siyasətində Heydər Əliyev kursunu 
davam etdirən İlham Əliyevin hakimiyyət dövrü Azərbaycanın siyasi, so 
372 

---

sial - iqtisadi və mədəni inkişafında yeni bir mərhələ kimi qiymətləndirilir. Bu 
dövrdə Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu və vətəndaş cəmiyyətinin 
yaradılması istiqamətində bir sıra mühüm addımlar atılmışdır. 2004-cü, 2009- 
cu və 2014-cü illərdə yerli hakimiyyət orqanlanm formalaşdırmaq üçün 
bələdiyyə seçkiləri keçirilmişdir. 2005-ci il noyabnn 6-da III çağınş və 2010-cu 
il noyabrın 7-də isə IV çağınş Azərbaycan Respublikasmm Milli Məclisinə 
seçkilər keçirilmişdir. Milli Məclisə 2005-ci il seçkilərində 125 deputat 
yerindən 61-ni Yeni Azərbaycan Partiyası, 18-ni ölkədə fəaliyyət göstərən 
müxtəlif siyasi partiyalar, 46-m bitərəf namizədlər qazanmışdı. Milli Məclisə 
2010-cu il seçkilərində isə parlamentdəki deputat yerlərinin 72-ni Yeni 
Azərbaycan Partiyası, 12-ni digər siyasi partiyalar, 41-ni bitərəflər 
(partiyasızlar) əldə etmişdilər. Göründüyü kimi, hər iki parlament seçkilərində 
Yeni Azərbaycan Partiyası siyasi rəqiblərindən üstün olmuşdur. 
2009-cu il martın 18-də ölkəmizdə Azərbaycan Respublikasımn 
Konstitusiyasına dəyişikliklər və əlavələr edilməsinə dair referendum keçirildi. 
Referendum nəticəsində Konstitusiyaya edilmiş 29 əlavə və dəyişikliklərin 
əksəriyyəti vətəndaşların hüquq və səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi və 
hökumət orqanlarımn əhali qarşısında sosial məsuliyyətinin artıniması ilə 
bağlıdır. 
Ərazi bütövlüyünün pozulduğu və torpaqlarımızın 20 ildən artıqdır ki, 
təcavüzkar Ermənistan dövlətinin işğalı altında olduğu bir şəraitdə Azərbaycan 
öz dövlət büdcəsinin böyük bir hissəsini hərbi xərclərə yönəltməyə məcburdur. 
Azərbaycanın artıq 3,3 milyard dollan keçən illik hərbi büdcəsi Milli 
ordumuzun ən yeni hərbi texnika, silah - sursat və digər döyüş vasitələri ilə 
təchiz edilməsinə sərf olunur. Azərbaycan NATO standartlarına uyğun şəkildə 
təlim görmüş öz Milli ordusu ilə Cənubi Qafqazda hərbi qüdrətinə görə lider 
dövlətə çevrilmişdir. 
Azərbaycan öz ordusunun silah və hərbi texnika ilə təchizat sahəsində 
xarici dövlətlərdən asılılığı azaltmaq üçün milli hərbi sənaye sahəsini 
formalaşdırmağa başlamışdır. 2005-ci ildə yaradılan Müdafiə Sənayesi 
Nazirliyinin müəssisələrində yüzlərlə adda hərbi təyinatlı silah - sursat və 
texnika (“İstiqlal” snayper tüfəngi, Matador və Maroder adlı zirehli 
transportyorlar və s.) istehsal edilir. Azərbaycan region ölkələri içərisində öz 
zirehli texnikasını istehsal edən ilk dövlətdir. Hal - hazırda Azərbaycana məxsus 
Hərbi Dəniz Qüvvələri gəmilərinin sayma və hərbi -texniki imkanlanna görə 
Xəzər dənizində Rusiyadan sonra ikinci ən güclü donanma hesab edilir. 
Respublikamız ötən bir neçə il ərzində Rusiya, Ukrayna və Belo- rusdan 
çoxlu sayda döyüş təyyarəsi və helikopterlər, İsraildən isə yeni nəsil döyüş 
texnikası hesab edilən pilotsuz təyyarələri alaraq çox güclü olan öz Hərbi Hava 
Qüvvələrini formalaşdırmışdır. Nəticədə Azərbaycan regionda ən güclü hava 
qüvvələrinə malik olan dövlətə çevrilmişdir. Azərbaycan ordusunun ildən - ilə 
artmaqda olan xərclərinin ödənilməsi heç şübhəsiz 
373 

---

respublika iqtisadiyyatının sürətli inkişafını zəruri edir. 
Prezident İlham Əliyevin 2003-cü il 24 noyabr tarixli “Azərbaycan 
Respublikasında sosial - iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında” 
fərmanında və 11 fevral 2004-cü il tarixində təsdiq etdiyi “Azərbaycan 
Respublikası regionlarının sosial - iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda irəli 
sürülmüş vəzifələr bütövlükdə respublikanın və regionların hərtərəfli şəkildə 
inkişaf etdirilməsini nəzərdə tuturdu. Bu dövrdə iqtisadiyyatın əsas və aparıcı 
bölməsini təşkil edən neft sənayesi sürətlə inkişaf etmişdir. 2003 - 2006-cı 
illərdə istehsal edilmiş ümumi sənaye məhsulunun 61%-dən çoxu mədən- 
çıxarma sənaye sahəsinin payına düşürdü. 2006-cı ildə Azərbaycanda 32 
milyon ton neft çıxanimışdı ki, bu da respublikamızın neft sənayesi tarixində 
rekord nəticə hesab olunurdu. 2007-ci ildə respublikamızda ümumdaxili 
məhsul istehsalının 25 faiz artımı şəraitində neft hasilatında da artım tempi 
davam etmiş, fədakar Azərbaycan neftçilərinin gərgin zəhməti nəticəsində 47 
milyon ton neft çıxarılmışdı. 
Respublikanın neft strategiyasına uyğun olaraq bu mühüm və strateji 
əhəmiyyətli sahəyə iri həcmli investisiyaların qoyuluşu davam etdirilmişdir. 
Xəzər dənizində yeni neft yataqlannm tapılması və çıxarılması nəticəsində 
hasilat durmadan artmışdır. 2005-ci ilin fevral ayında “Azəri”, “Çıraq”, 
“Günəşli” yataqlarından ilkin neftin çıxarılmasına başlanmışdır. Bu dövrdə 
Azərbaycan neft və qaz istehsal edən ölkədən bölgənin və dünyanın neft və qaz 
ixrac edən ölkəsinə çevrilmişdir. 2006-cı il iyulun 13-də Bakı - Tiflis - Ceyhan 
əsas ixrac boru kəmərinin tikintisi başa çatdırılmışdır. Beləliklə, əvvəllər çoxlan 
üçün xəyal kimi görünən layihə artıq reallığa çevrilmişdir. Təkcə Azərbaycanın 
və bölgənin deyil, hətta dünya iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynayan 
Bakı - Tiflis - Ceyhan boru kəməri qardaş Türkiyənin və Avropanın eneıji 
təhlükəsizliyi sisteminin aynimaz hissəsinə çevrilmişdir. Bakı - Tiflis - Ceyhan 
boru kəmərinin çəkilməsi ilə Azərbaycanın “qara qızılı” nm dünya bazarına ən 
qısa və böyük strateji əhəmiyyətli yolla çıxarılması təmin olunmuşdur. 
Əsrin strateji əhəmiyyətli nəhəng layihlərindən biri olan Bakı - Tiflis - 
Ərzurum qaz kəmərinin inşasına isə 2004-cü ildə başlanmış və 2006-cı ildə 
başa çatdırılmışdır, iqtisadi əhəmiyyətinə görə Bakı - Tiflis - Ceyhan neft 
kəmərindən geri qalmayan bu layihənin həyata keçirilməsi Azərbaycanı 
bölgədə və dünyada əsas qaz ixrac edən ölkələrdən birinə çevirmişdir. Dünya 
bazarında Azərbaycan qazına olan tələbatın ildən - ilə artmasını nəzərə alan 
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) ən azı 1,2 trilyon kub metrdən artıq 
qaz, 300 milyon tondan çox kondensat ehtiyatlarına malik “Şahdəniz” 
yatağından qaz çıxanlmasma diqqəti artırmışdır. 2006-cı ilin martında 
“Şahdəniz” qaz ixracı layihəsi üzrə tikilən və dünyada ən nəhəng qurğulardan 
biri olub, tikinti baxımından çox mürəkkəb və çətin konstruk- siyalı PPG - 500 
platformasının inşası başa çatdırılmışdır. Bu qurğu respublikanın neft və qaz 
çıxarılması sahəsində böyük layihələrin həyata keçiril 
374 

---

məsinin əsas göstəricisi sayıla bilər. 
2007-
ci il iyulun 3-də Şahdəniz qazı Bakı - Tiflis - Ərzurum marşrutu 
üzrə Cənubi Qafqaz boru kəməri vasitəsilə Türkiyənin qaz kəmərləri sisteminə 
daxil olmuşdur. Bakı - Tiflis - Ərzurum qaz kəməri Azərbaycanın, Gürcüstanın 
və Türkiyənin təbii qaza olan tələbatını ödəməklə yanaşı, Azərbaycan qazının 
Türkiyə vasitəsilə Yunanıstana və digər Avropa ölkələrinə ötürülməsində 
mühüm rol oynayır. Azərbaycan qazının Avropaya çıxanlma- smı nəzərdə tutan 
Trans - Anadolu Qaz Kəməri (TANAP) layihəsi ilə bağlı 2011 və 2012-ci illərdə 
Azərbaycan və Türkiyə hökumətləri arasında bir neçə saziş imzalanmışdır. 
Həmin sazişlərdən sonra Avropamn eneıji təchizatında xüsusi rol oynayacaq 
Trans - Adriatik Qaz Kəməri (TAP) layihəsinin gerçəkləşməsi gündəmə 
gəlmişdir. TAP layihəsi Azərbaycanın Xəzər dənizindəki ''Şahdəniz - 2” 
yatağından çıxarılan qazın Yunamstan və Albaniya vasitəsilə. Adriatik 
dənizinin dibindən keçməklə İtaliyaya və oradan da Qərbi Avropaya nəqlini 
nəzərdə tutur. 2013-cü il dekabnn 17-də Bakıda Azərbaycan, Albaniya, 
Bolqarıstan, Gürcüstan, Xorvatiya, Monteneqro dövlət və hökumət başçılarının, 
İtaliyanın xarici işlər naziri, Türkiyənin enegi və təbii sərvətlər naziri, ABŞ 
prezidentinin enerji məsələləri üzrə müşaviri və Avropa İttifaqının enerji 
məsələləri üzrə komissannm iştirakı ilə "Şahdəniz - 2” üzrə Yekun İnvestisiya 
Qərarı imzalanmışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 
"XXI əsrin müqaviləsi” adlandırdığı bu sənəd Azərbaycan və Gürcüstan ərazisi 
boyunca Cənubi Qafqaz boru kəmərinin genişləndirilməsinə, Trans - Anadolu 
(TANAP), Trans -Adriatik (TAP) qaz boru kəmərlərinin tikintisi ilə bağlı 
layihələrin reallaşmasına, Avropaya yeni qaz dəhlizinin açılmasına böyük 
imkanlar yaratmışdır. Yeni qaz kəməri ilə ilkin mərhələdə ildə 10 milyard, daha 
sonra isə 20 milyard kub metr qazın Avropaya nəql edilməsi proqnozlaşdınlır. 3 
trilyon kub metr qaz ehtiyatına malik olan Azərbaycanın əsas iştirakçısı olduğu 
bu nəhəng layihəyə 45 milyard dollar məbləğində sərmayə cəlb olunması və 
kəmərin keçdiyi ölkələrdə 30 mindən çox yeni iş yerinin açılması nəzərdə 
tutlmuşdur. "Şahdəniz - 2” layihəsində British Petrolium (BP) şirkətinin əsas 
operator kimi payı 28,8 %, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin əsas 
tərəfdaş kimi payı 16,7 
%
müəyyən edilmişdir.Yeni enerji layihəsinin tikintisinə 
başlanması 2014-cü ilə, layihə üzrə ilk Azərbaycan qazının Avropaya 
çatdıniması isə 2019-cu ilə planlaşdırılmışdır. 
2014-cü il sentyabr ayının 20-də Səngəçalda Cənub Qaz Dəhlizinin 
təməlinin qoyulması TAP və TANAP layihələrinin həyata keçirilməsi yolunda 
ilk addım oldu. 2015-ci il mart ayının 17-də Türkiyənin Qars vilayətində 
"enerjinin ipək yolu” adlandırılan Trans-Anadolu qaz boru kəmərinin (TANAP) 
Türkiyə hissəsinin təməli qoyulmuşdur. 
2003 - 2013-cü illərdə respublika iqtisadiyyatının neft sənayesindən 
asılılığının azaldılması və dayanıqlı inkişafının təmin edilməsi üçün apanlan 
dövlət siyasəti neft sənayesi ilə yanaşı, qeyri-neft sahələrinin, xüsusilə emal 
375 

---

sənayesinin inkişafına zəmin yaratmışdır. 
Azərbaycan hökuməti aparıcı rola malik olan neft sənayesindən gələn 
gəlirlərin böyük bir hissəsini iqtisadiyyatımızın qeyri - neft bölməsinin 
inkişafına yönəltmişdir. Bu zaman Azərbaycan hökuməti hələ 1999-cu ildə 
beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının tövsiyəsi ilə yaradılan və ölkəyə axan neft 
gəlirlərinin böyük bir hissəsinə nəzarət edən Dövlət Neft Fondunun (maliyyə 
aktivləri 2013-cü il məlumatına görə 36 milyardı ötmüşdür) maliyyə 
vəsaitlərindən də istifadə edir. Nəticədə 2003 - 2013-cü illər arasında Bakıda 
yüksək keyfiyyətli müxtəlif dəri məmulatları istehsal edən Gön-dəri zavodu, 
Türkiyə, Cənubi Koreya və Çin ilə birlikdə müxtəlif ölçülü televizorlar istehsal 
edən “Star Ltd” zavodu, Astara və Şəkidə elektrik enerjisi istehsal edən modul 
tipli stansiyalar, Şamaxıda avtomobil zavodu istifadəyə verilmiş, Gəncə 
avtomobil zavodu isə yenidən qurulmuşdur. Yalnız son üç ildə Bakı şəhərində 
Qranit - mərmər. Metal konstruksiyalar. Bərk məişət tullan- tılannın 
çeşidlənməsi və yandırılması zavodları, Sumqayıt şəhərində müxtəlif sənaye 
müəssisələrinin daxil olduğu Sumqayıt Texnologiyalar Parkı, Naxçıvan 
şəhərində ildə 5 min ədəd minik avtomobili istehsal etmək gücündə olan 
Avtomobil zavodu işə salınmışdır. 2006-cı ilin martında İmişlidə şəkər 
zavodunun fəaliyyətə başlaması rayon əhalisinin işlə təmin edilməsi 
istiqamətində mühüm addım oldu. 
Ümumiyyətlə, respublikanın bölgələrində yeni sənaye müəssisələrinin 
yaradılması yerli sahibkarlığın inkişafına, əhalinin işlə təmin olunmasına və 
iqtisadiyyatın qeyri - neft sektorunun dinamik inkişafına təkan vermişdir. 2003 - 
2013-cü illərdə respublikada taxıl, pambıq, tütün, kartof, tərəvəz, ət istehsalı da 
durmadan artmışdır. 
Hal-hazırda Azərbaycan 140-dan çox dövlətlə ticarət əlaqəsi saxlayır. 
2013-cü ildə respublikanın xarici ticarət dövriyyəsi 33 milyard ABŞ dollarını 
ötüb keçmişdir. Respublikadan xaricə 22 milyard ABŞ dolları dəyərində məhsul 
ixrac olunmuş və ölkəyə 11 milyard dollar dəyərində məhsul gətirilmişdir. 
Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət dövriyyəsində Türkiyə, Rusiya və 
İngiltərə əsas rol oynamışdır. 
2004-
cü, 2009-cu və 2014-cü illərdə Prezident İlham Əliyev tərəfindən 
təsdiq edilən Azərbaycan Respublikasının regionlarınm inkişaf Proqramlarına 
uyğun olaraq rayonların infrastrukturunun yenidən qurulmasına, bölgələrdə yeni 
emal müəssisələrinin yaradılması ilə yeni iş yerlərinin açılmasına, sosial və 
mədəni təyinatlı obyektlərin tikintisinə diqqət artınlmışdır. 2003-cü ildən 
2006-cı ilədək respublikada istifadəyə verilən 28 sənaye müəssisəsinin böyük 
hissəsi rayonların payına düşür. Məsələn, Xaçmaz rayonunda Qafqaz Konserv 
zavodu, Neftçala rayonunda Nərə balığı yetişdirmə zavodu, Ağstafada Mebel 
fabriki, Lənkəranda Tərəvəz emalı və Tomat istehsalı zavodları tikilib istifadəyə 
verilmişdir. 
2003-cü ildən 2013-cü ilədək demək olar ki, respublikanın bütün 
rayonlarında yeni tipli və müasir avadanlıqlarla təchiz olunan məktəblər və 
376 

---

muzeylər tikilmiş, parklar salınmışdır. Rayonların əksəriyyətində müalicə - 
diaqnostika mərkəzləri və xəstəxanalar açılmışdır. 
Ümumiyyətlə, 2003 - 2013-cü illərdə respublikanın rayonlarında 18 
müasir olimpiya kompleksi istifadəyə verilmişdir. Hal - hazırda 15 olimpiya 
kompleksinin tikintisi davam etdirilir. 
2003 - 2013-cü illərdə respublikamızda aparılan səmərəli və 
məqsədyönlü iqtisadi siyasət nəticəsində ölkədə