Dərslik Bakı, Şərq-Qərb Nəşriyyat Evi, 2015,80 səh
BMT-nin Nyu-Yorkdakı binası
Yüklə 373,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin 3-cü və 4-cü hissələrində göstərilir
- IV. Bu Konstitusiyanın müddəalarına əsasən qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və öz səlahiyyətləri çərçivəsində
- İnsan hüquqları sahəsindəki mövcud beynəlxalq müqavilələri dörd kateqoriyaya bölmək olar: Ümumi müqavilələr
- Ayrı-ayrı qrupların müdafiəsinə yönəlmiş müqavilələr
- Ayrı-seçkilik məsələlərinə aid olan müqavilələr
- Tarix G ə lirin m ə nb ə yi v ə miqdarı M ə n n ə
|
BMT-nin Nyu-Yorkdakı binası Avropada, ABŞ-da, Yaponiyada və dünyanın bir sıra inkişaf etmiş ölkələrində informasiya və kommunikasiya vasitələrinin inkişafı əsasında əmək məhsuldarlığı artmış, nəticədə təhsildə, məişətdə, səhiyyədə, ticarətdə, istehsalda həyat səviyyəsi yüksəlmişdir. Ölkəmizin inkişafı dünya birliyinə inteqrasiyanı sürətləndirdi. Bu isə Azərbaycan Respublikasının Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və Avropa Şurası kimi təşkilatların üzv olmasına şərait yaratdı. Ulu öndər Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldikdən sonra ölkəmiz Avropaya inteqrasiya yolu tutaraq Avropanın böyük dövlətlərindən olan Fransa, İtaliya, Böyük Britaniya və digər ölkələrlə əlaqələrini genişləndirməyə başladı. Azərbaycanın beynəlxalq təşkilatlara, Avropaya inteqrasiya prosesinin sürətləndirilməsi istiqamətində böyük işlər görüldü. Ölkəmiz ATƏT, Avropa Şurası, Avropa İttifaqı və digər təşkilatlarla yanaşı, Avropada təhlükəsizliyin təmin olunması sahəsində ən nüfuzlu təşkilat olan NATO ilə əməkdaşlıq etməyə başladı. Ermənistanın Azərbaycana təcavüz etməsi ərazilərimizin böyük bir qisminin itirilməsinə səbəb oldu. Belə bir vaxtda işğal olunmuş Dağlıq Qarabağ və ona bitişik
rayonların tarixi Azərbaycan torpaqları olmasını, yüz minlərlə soydaşımızın qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə düşməsi faktlarını beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq ölkə başçısının üzərinə düşən mühüm vəzifə idi. Bu vəzifəni Heydər Əliyev yerinə yetirdi. Onun qısa zaman ərzində dünyanın bir çox dövlət və hökumət başçıları ilə keçirdiyi görüşlər beynəlxalq aləmdə Azərbaycanı sülhsevər ölkə kimi tanıtdı.
Azərbaycan Respublikası ilə NATO arasında məzmunlu tərəfdaşlığın əsası Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab Heydər Əliyevin 4 may 1994-cü il tarixində “Sülh naminə Tərəfdaşlıq proqramının Çərçivə Sənədi”nin imzalanması ilə başlandı. Azərbaycan Respublikası siyasi inteqrasiyanı inkişaf etdirirmi? Bu inteqrasiyaya aid digər faktlar sadalayın. Avropaya inteqrasiya, beynəlxalq təşkilatlara üzvolma, dünyada mövcud olan təhlükələrə qarşı birgə fəaliyyət, bir çox layihələrin həyata keçirilməsi istiqamətində əldə edilən uğurlar onu göstərir ki, Azərbaycan və Qərb dövlətləri arasında iqtisadi- siyasi inteqrasiya davam etməkdədir. Mədəniyyət və təhsil sahəsində UNESCO ilə əməkdaşlıq Azərbaycan təhsilinin inkişafına səbəb oldu. Azərbaycan nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarla: Avropa Birliyi, Avropa Şurası, o cümlədən Avropa Şurası Parlament Assambleyası, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) ilə sıx əməkdaşlıq edir.
Ümumiyyətlə, XX əsrin son on illiyindən başlayaraq inteqrasiya, İKT-nin tətbiqi cəmiyyətin inkişafına təsir edən ən vacib amillərdən birinə çevrildi. Gördüyünüz kimi, cəmiyyətin inkişafında inteqrasiyanın rolu əvəzsizdir. Sahələrarası əlaqələr, münasibətlər cəmiyyətin inkişafına təkan verir, yeni kəşflərin yaranmasına şərait yaradır. 1. Cəmiyyətin inkişafında beynəlxaq təşkilatların rolunu izah edin. 2. İqtisadi əlaqələr inkişafa yol açır fikrini əsaslandırın. 3. Mədəniyyətlərarası inteqrasiyaya aid nümunələr göstərin. 4. Sahələrarası inteqrasiyanın cəmiyyətin inkişafına təsirini şərh edin. 5. İKT-ni inteqrasiya imkanlarına yol açan və cəmiyyətin həyatına təsir edən vasitə kimi əsaslandırın. 2. DÖVLƏT HAKİMİYYƏTİ Qədim Misir dövlətinin hökmdarı firon adlanırdı. Ölkədə aparılan ən mühüm hərbi, dini və inşaat tədbirləri fironun adından həyata keçirilirdi. Fironun ən yaxın köməkçisi olan ali məmur çati adlanırdı. Çati ölkənin təsərrüfat həyatını və məhkəmə orqanlarını idarə edirdi. Adətən, firon bu vəzifəyə övladlarını təyin edirdi.
Yəqin ki, siz tarix və həyat bilgisi dərslərindən əvvəlki illərdə öyrəndiyiniz bu faktları xatırlayırsınız. Hər hansı bir qrupun, toplumun idarə olunmağa ehtiyacı vardır. Bu baxımdan cəmiyyətin də idarə olunması zəruridir. Cəmiyyətin idarə edilməsi, əslində, mürəkkəb bir prosesdir və böyük səriştə tələb edir. Cəmiyyətdə baş verən konfliktlərin nizamlanmasını, onun hüquqi baxımdan qaydaya salınmasını hakimiyyət üzərinə götürür. Siz hakimiyyət anlayışını necə izah edərdiniz? Hakimiyyət insan cəmiyyətinin meydana gəlməsi ilə birlikdə yaranıb. Onun meydana gəlməsinə tayfa və qəbilələrdə insanlar arasındakı münasibətlərin qaydaya salınması, müxtəlif növ işlərin icrası: qidanın bölünməsi, ailə-nikah münasibətlərinin nizamlanması, əməyin bölünməsi və s. zərurətlərin yaranması səbəb olmuşdur. Yığmcağın qərarı, ağsaqqallar şurası, qəbilə başçısı və s. ictimai hakimiyyətin nüfuzuna söykənməklə mövcud olmuşdur.
İbtidai icma dövründə insanlar yaşamaq uğrunda mübarizə aparmışlar. Zaman keçdikcə dövlətlər yaranmağa başladı. Bu dövlətlərdə müəyyən qayda və qanunların tətbiqi insanların həyatının hüquqi cəhətdən tənzimlənməsinə şərait yaratdı. Müəyyən olunmuş qaydalar dövlət hakimiyyəti bölgüsü prinsipinin yaranmasına gətirib çıxartdı. Hər bir demokratik dövlətdə dövlət hakimiyyəti hüquqi dövlətin əsas prinsipi olan “hakimiyyət bölgüsü” əsasında təşkil edilir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsinin 3-cü və 4-cü hissələrində göstərilir: III. Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyəti hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilir: IV. Bu Konstitusiyanın müddəalarına əsasən qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və öz səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər. Konstitusiyamızın 7-ci maddəsinin 3-cü və 4-cü hissələrində verilmiş prinsipləri müzakirə edin. Dövlət hakimiyyətinə aşağıdakılar aiddir: dövlət hakimiyyətinin universallığı, yəni qərarların hamıya şamil olunması; dövlət hakimiyyətinin xüsusi aparat vasitəsilə həyata keçirilməsi; dövlət hakimiyyətinin cəmiyyətdə məcburiyyət monopoliyasına malik olması; dövlət hakimiyyətinin suverenliyi*. Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən həyata keçirilir. Milli Məclis əhali tərəfindən seçki yolu ilə formalaşdırılır. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatları səsvermə yolu ilə seçilirlər. Yaşı 25-dən aşağı olmayan hər bir Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı qanunla müəyyən edilmiş qaydada Azərbaycan Respublikası Milli qanunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir;
icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə mənsubdur; məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir.
Məclisinin deputatı seçilə bilər. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi ümumi və birbaşa seçkilər əsasında 5 il müddətinə seçilmiş, 125 millət vəkilinin daxil olduğu təkpalatalı parlamentdir. Qanunvericilik fəaliyyətindən əlavə, Milli Məclis dövlət büdcəsini təsdiq * Suverenlik (fr. souverainete - ali hakimiyyət) - öz daxili və xarici funksiyalarını azad və sərbəst şəkildə dövlətin Konstitusiyası və qanunları, beynəlxalq hüququn hamılıqla tanınmış prinsipləri və normaları əsasında həyata keçirmək, habelə xalqın sərbəst və müstəqil şəkildə öz idarəetmə formasını müəyyən etmək hüququndan ibarətdir. etməklə yanaşı, ona nəzarət işini də həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi öz səlahiyyətlərinə aid məsələlər üzrə qanunlar və qərarlar qəbul edir. Qanunlarda və Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin qərarlarında icra hakimiyyəti və məhkəmə orqanlarına konkret tapşırıqlar nəzərdə tutula bilməz. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi Baş nazirin təyin edilməsinə razılıq verir və Nazirlər Kabinetinə etimad göstərilməsi məsələsinə baxır. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi Prezidentin təqdimatına əsasən Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə, apelyasiya məhkəmələri hakimlərini təyin edir. Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi öz işini ildə iki dəfə çağırılan yaz və payız sessiyaları vasitəsilə həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasında icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə mənsubdur. Yaşı otuz beşdən aşağı olmayan, Azərbaycan Respublikasının ərazisində 10 ildən artıq daimi yaşayan, seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan, o cümlədən ağır cinayətə görə məhkum olunmayan, başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi olmayan, ali təhsilli, ikili vətəndaşlığı olmayan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilə bilər. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə 5 il müddətinə seçilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti səsvermədə iştirak edənlərin yarısından çoxunun səs çoxluğu ilə seçilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanıdır.
Prezident Konstitusiya səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinə şərait yaradılmasını təmin etmək məqsədilə Prezident Administrasiyasını təşkil edir və onun rəhbərini təyin edir. Prezident Administrasiyası Milli Məclisə təqdim olunan qanun layihələrini, prezidentin fərman, sərəncam, tapşırıq və müraciətlərini, habelə digər sənədlərin layihələrini hazırlayır. Prezident Administrasiyası qəbul olunmuş qanunların, prezidentin fərman, sərəncam və tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət edir, yoxlayır və dövlət başçısına müvafiq məruzələr təqdim edir. Prezident Administrasiyasında ümumi rəhbərliyi prezident həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti icra səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinin təşkili məqsədilə Nazirlər Kabinetini yaradır. Nazirlər Kabineti Prezidentin yuxarı icra orqanıdır, prezidentə tabedir və onun qarşısında cavabdehdir. Nazirlər Kabinetinin tərkibinə Baş nazir, onun müavinləri, nazirlər və başqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri daxildirlər. Rayon (şəhər) icra hakimiyyətləri də prezidentə tabe olmaqla icraedici funksiyanı həyata keçirir.
Azərbaycan Respublikasında nazirliklər, komitələr, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı və bu kimi dövlət təşkilatlan da fəaliyyət göstərir. Yaşadığınız rayonun İcra Hakimiyyəti haqqında məlumat verin. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əsasən Azərbaycan Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini ədalət mühakiməsi yolu ilə yalnız məhkəmələr həyata keçirirlər. Məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının apellyasiya məhkəmələri, Azərbaycan Respublikasının ümumi məhkəmələri və digər ixtisaslaşdırılmış məhkəmələri həyata keçirirlər. Yaşı 30-dan aşağı olmayan, seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan, ali hüquq təhsilli və hüquqşünas ixtisası üzrə 5 ildən artıq işləyən Azərbaycan Respublikası vətəndaşları hakim ola bilərlər. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 127-ci maddəsinin birinci hissəsində qeyd edilir: Hakimlər müstəqildir, yalnız Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına və qanunlarına tabedirlər və səlahiyyətləri müddətində dəyişilməzdirlər. Digər hakimiyyət qolları ilə yanaşı, məhkəmə hakimiyyəti bir sıra müəyyən funksiyalar yerinə yetirir. Məhkəmə hakimiyyətinin əsas və həmişə mövcud olan funksiyası ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsidir. Bu, “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanununun 3-cü maddəsində də təsbit olunur. Həmin maddəyə əsasən Azərbaycan Respublikasının məhkəmələrinin fəaliyyəti yalnız ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsinə yönəlmişdir. Konstitusiyamızda qeyd edildiyi kimi məhkəmənin qəbul etdiyi qərarlar dövlətin adından çıxarılır və onların icrası məcburidir. Məhkəmə qərarının icra olunmaması qanunla müəyyən edilmiş məsuliyyətə səbəb olur. Xalqın iradəsinin ifadəsi kimi qanunların aliliyini təmin edən hüquqi, dünyəvi dövlət qurmağı əsas götürən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında Konstitusiya Məhkəməsi barədə maddə də öz əksini tapmışdır. 130-cu maddədə göstərilir ki, hər kəs onun hüquq və azadlıqlarını pozan orqanlar barədə, eləcə də pozulmuş insan hüquq və azadlıqlarının bərpa edilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə şikayət verə bilər. Həmçinin məhkəmələr də Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının və qanunlarının şərh edilməsi haqqında müraciət edə bilərlər. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi 9 hakimdən ibarətdir. Bu məhkəmənin hakimlərini Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqdimatı ilə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi təyin edir. 1. Cəmiyyətin idarə olunmasında məhkəmə hakimiyyətinin rolunu əsaslandırın. 2. İcra hakimiyyəti haqqında fikirlərinizi bildirin. 3. Prezident İlham Əliyevin icraedici hakimiyyətin əsas səlahiyyətlisi kimi gördüyü işlər barədə esse yazın. 4. Milli Məclisin səlahiyyətlərinə aid işlərə münasibət bildirin. 5. Hakimiyyət bölgüsünün sxemini çəkin. 6. Azərbaycan Respublikasının dövlət idarəçilik formasının, eləcə də hakimiyyət bölgüsünün demokratik bölgü olduğunu əsaslandırın. 7. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi haqqında məlumat toplayıb təqdim edin. 3. İNSAN HÜQUQLARI Hal-hazırda insan hüquq və azadlıqlarına aid 70-dən artıq beynəlxalq müqavilə mövcuddur. Bundan əlavə, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı çərçivəsində çoxsaylı konvensiyalar qəbul olunmuşdur. Qəbul olunmuş müqavilə və konvensiyaların əhəmiyyəti nədən ibarətdir? Hansı insan hüquq və azadlıqlarını qoruyan sənədləri tanıyırsınız? İnsan doğulduğu andan ayrılmaz müəyyən hüquqlara malikdir. Dövlət heç bir ayrı- seçkilik olmadan bu hüquqları təmin etməlidir. Beynəlxalq hüquq insanların hüquq və azadlıqlarını nizamlayan normaların inkişaf etməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu normaların məcmusunu beynəlxalq insan hüquqları təşkil edir.
Beynəlxalq insan hüquqlarının tarixi ilk dəfə BMT Nizamnaməsində əks olunmuşdur. Bundan əvvəl ayrı-ayrı aktlar mövcud olsa da (məsələn, köləliyin ləğvi, milli azlıqların müdafiəsi və s. ilə bağlı), insan hüquqlarının müdafiəsi ilk dəfə bu Nizamnamədən başlamışdır. Burada “irqinə, cinsinə, dilinə və ya dini mənsubiyyətinə fərq qoyulmadan bütün insanların əsas hüquq və azadlıqlarına hörmətin dəstəklənməsi və həvəsləndirilməsi” bəyan edilir.
* Pakt - Böyük siyasi əhəmiyyəti olan beynəlxalq müqavilə. ** Xartiya - ictimai-siyasi sənəd. 10 dekabr 1948-ci il tarixində BMT Baş Assambleyasının 217 saylı qətnaməsi ilə Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi qəbul edildi. 30 maddədən ibarət olan bu sənəddə vətəndaş və siyasi hüquqlardan başqa, bir sıra iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar da (məsələn, işləmək hüququ, təhsil hüququ, istirahət hüququ və s.) təsbit olunmuşdur. Bəyannamə beynəlxalq insan hüquqlarının qorunmasında, habelə bütövlükdə beynəlxalq hüququn inkişafında misilsiz rol oynamışdır. İnsan hüquq və azadlıqlarını hüquqi sənəd çərçivəsində təsbit etmək məqsədilə 1966-cı ildə iki müqavilə imzalandı - İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında
Adlarından göründüyü kimi, birinci paktda iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar, ikinci paktda isə vətəndaş və siyasi hüquqlar öz əksini tapmışdır. Vətəndaş və siyasi hüquqlar haqqında pakt iştirakçı dövlətlər üçün müəyyən olunmuş öhdəliklər nəzərdə tutur. Paktda nəzərdə tutulmuş əsas öhdəlik ondan ibarətdir ki, dövlət öz ərazi çərçivəsində olan hər bir şəxsin hüquqlarına hörmət etməli və onları təmin etməlidir. Paktdan irəli gələn öhdəliklərini həyata keçirmək üçün dövlət zəruri qanunvericilik, inzibati və digər tədbirlər görməlidir. İnsan hüquqları sahəsindəki mövcud beynəlxalq müqavilələri dörd kateqoriyaya bölmək olar: Ümumi müqavilələr Bu müqavilələrdə, demək olar ki, bütün əsas insan hüquqları və ya onların böyük bir hissəsi təsbit olunur. Ümumi müqavilələr həm universal, həm də regional səviyyədə mövcuddur. Universal müqavilələrə “İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqqında” və “Vətəndaş və siyasi hüquqlar haqqında” Beynəlxalq pakt aiddir. Ümumi regional müqavilələr aşağıdakılardır: İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında 1950-ci il Konvensiyası (Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası); İnsan və xalqların hüquqları haqqmda 1981- ci il Afrika Xartiyası** və s.
İşgəncə, qeyri-insani, ləyaqəti alçaldan rəftar və ya cəzanın qarşısının alınmasına dair 1987-ci il Avropa Konvensiyası; İşgəncənin qarşısının alınması və cəzalandırılmasına dair 1985-ci il Amerika Konvensiyası və s. Ayrı-ayrı qrupların müdafiəsinə yönəlmiş müqavilələr Qadınların siyasi hüquqları haqqında 1952-ci il Konvensiyası; Uşaq hüquqları haqqında 1989-cu il Konvensiyası; Milli azlıqların müdafiəsinə dair 1995-ci il Çərçivə Konvensiyası və s. Ayrı-seçkilik məsələlərinə aid olan müqavilələr İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında 1965-ci il Beynəlxalq Konvensiyası; Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında 1979-cu il Konvensiyası və s. İnsan hüquqlarının müəyyən hissəsi artıq ümumi beynəlxalq hüququn bir hissəsinə çevrilmişdir və hər hansı bir müqavilənin iştirakçısı olub-olmamaqdan asılı olmayaraq, bütün dövlətlər üçün məcburidir. BMT Baş Assambleyasının qətnamələri, o cümlədən bu qətnamələrlə qəbul olunmuş aktlar, beynəlxalq konfransların aktları çərçivəsində qəbul olunmuş və özündə siyasi öhdəliklər ehtiva edən sənədlər və s. Bu sənədlərdə həm bütövlükdə insan hüquqlannm müdafiəsi, həm də konkret insan hüquqlannm həyata keçirilməsi ilə bağlı tövsiyə xarakterli standartlar müəyyən olunur. Adətən, dövlətlər bu standartlara riayət etməyə çalışır, bəzi hallarda isə onlan hətta öz qanunvericiliyinə daxil edirlər. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və digər qanunvericilik aktlarında təsbit olunmuş insan hüquq və azadlıqlarının qorunması səlahiyyətli dövlət qurumlarının vəzifəsidir. İnsan hüquq və azadlıqlarının qorunması məqsədilə ölkəmizdə müxtəlif hüquq müdafiə mexanizmləri mövcuddur. Ölkəmizdə yeni, məhkəmədənkənar hüquq müdafiə mexanizmi olan Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) təsisatı yaradılmışdır. 28 dekabr 2001-ci il tarixində “Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) haqqında” Konstitusiya qanunu qəbul edilmişdir. Ombudsman (o, ayrıca bir şəxs və ya şəxslər qrupu ola bilər), bir qayda olaraq, öz Konstitusiya səlahiyyətlərinə uyğun olaraq və ya xüsusi qanun əsasında parlament tərəfindən təyin olunur. Bu institutun əsas funksiyası özlərini dövlət idarələrinin ədalətsiz hərəkətlərinin qurbanları sayan ayrı-ayn şəxslərin hüquqlarını qorumaqdan ibarətdir. Buna müvafiq olaraq, Ombudsman çox zaman zərərçəkən şəxslə hökumət arasında tərəfsiz vasitəçi kimi fəaliyyət göstərir. Həmçinin Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı da təsdiq edilmişdir.
Hər bir insan irqindən, cinsindən, dilindən, dinindən, siyasi və digər baxışlarından, milli və sosial mənşəyindən, mülkiyyətindən, doğum və başqa hallardan asılı olmayaraq, təmin olunmuş insan haqlarına və azad olmaq hüququna malikdir. 1. Hüquqlarınızın qorunmasına aid sənədləri müzakirə edib münasibət bildirin. 2. Uşaq hüquqlarının qorunması üzrə hansı konvensiya və qərarlar qəbul edilib? Onun icrasını ölkəmizdə necə həyata keçirirlər? Sualların cavabını faktlarla əsaslandırın. 3. İnsan hüquqlarının qorunmasının beynəlxalq səviyyədə reallaşmasına aid dəlillər gətirin. 4. “İnsan hüquqları qorunur” başlığı altında esse yazın 5. Azərbaycan Respublikası insan hüquqlarının qoruyucusudur fikrini əsaslandırın. 4. İNSAN HÜQUQLARININ POZULMASI Siz müstəqilliyi 18 oktyabr 1991-ci ildə bərpa olunan müstəqil Azərbaycan Respublikasında yaşayırsınız. 12 noyabr 1995-ci ildə müstəqil dövlətimizin ilk milli Konstitusiyası qəbul olunmuşdur ki, onun 158 maddəsindən 48-i mənim, sənin, hər bir Azərbaycan vətəndaşının hüquq və azadlıqlarını təsbit edir. Konstitusiyanın hər hansı bir bəndinin pozulmasını və insanlara qarşı hər hansı bir ədalətsizliyi necə qiymətləndirirsiniz? Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən hər kəs doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz, ayrılmaz hüquq və azadlıqlara malikdir. Bu hüquq və azadlıqların təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. Konstitusiyamız hər kəsin qanunla qadağan olunmayan üsul və vasitələrlə öz hüquqları ilə azadlıqlarını müdafiə etmək hüququnu təsbit edir. Dövlət hər kəsin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinə təminat verir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən ölkəmizdə insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasını faktlarla göstərin. Bütün insanlar öz ləyaqətləri və hüquqları etibarilə azad və bərabər doğulurlar. Onlara ağıl və vicdan bəxş edilib. İnsanlar bir-birinə münasibətdə tolerant davranmalıdırlar. İnsan haqları, demək olar ki, dünyanın bütün ölkələri tərəfindən qəbul edilir. İnsanların hüquq və azadlıqlarının pozulmaması üçün tədbirlər görülür.
Tarixdə elə hallar olub ki, insanlar sosial mənşəyinə görə, irqinə və dərisinin rənginə, cinsinə, milli və dini mənsubiyyətinə görə bərabərhüquqlu olmamışlar. İnsanlar arasında ayrı-seçkiliyin qoyulması insan hüquqlarının pozulması deməkdir. İnsan hüquqlarının pozulması bəşəriyyəti düşündürən və narahat edən məsələlərdən biri olmuşdur. (Biz tarixə nəzər salsaq, görərik ki, quldarlıq quruluşundan başlayaraq cəmiyyətdə mübarizələr baş vermiş, yoxsulların, qulların, qadınların hüquqları pozulmuşdur. İnsanlar kölə, qul halına salınmış, alçaldılmışdır.) Köləliyin tarixi qədimdir. Tarixi mənbələrdən əldə olunan məlumatları nəzərdən keçirsək, görərik ki, insanlar təbəqələrə bölünmüş, güclülər zəifləri əzmiş, borc müqabilində və ya hər hansı bir səbəbə görə insanlar kölə olmağa məcbur edilmişdir. Tarixən qul kimi məhkum edilmiş insanları müxtəlif adlarla “danışan alət”, “gözünü yuxarı qaldırmayanlar” və s. adlarla adlandırıb istismar etmişlər. Qədim Misirdə hətta qulları firon ölərkən onunla bərabər basdırırdılar. Onların inanclarına görə, firon axirətdə öz həyatına davam edərkən ona qullar lazım olacaqdır. Mesopotamiyada qulu “gözünü yuxarı qaldırmayanlar” adlandırırdılar. Babil hökmdarı Hamurapi özünün qanunlarını verərkən qulun nüfuz sahibi olmamasını bir daha hüquqi cəhətdən təsdiqləmişdi. Hamurapi qanununun maddələrində qeyd olunur: Əgər qul öz sahibinə “sən mənim sahibim deyilsən” deyərsə, qul sahibi onun yalan dediyini sübut etməlidir; əgər istəyərsə, qul sahibi bunun cəzası olaraq öz qulunun qulağını kəsə bilər. Tarixdə insan hüquqlarının pozulması faktlarından biri də Varfolomey faciəsidir. Tarix dərslərinizdən araşdırdığınız Varfolomey gecəsinin başvermə səbəbi nə idi? Bu faciəni insan hüquqlarının pozulması faktı kimi necə dəyərləndirirsiniz? Birinci Dünya müharibəsi (28 iyul 1914 - 11 noyabr 1918) dövründə 10 milyona yaxın əsgər öldü. Minlərlə insan yurd-yuvasından didərgin düşdü, rahat həyatından məhrum oldu. 1939-cu ildə başlamış ikinci Dünya müharibəsi isə milyonlarla insanın ölümünə səbəb oldu. Bu müharibə milyonlarla Avropa yəhudisi üçün əsl faciəyə çevrildi. Belə ki öz irqi üstünlük nəzəriyyəsini reallaşdıran nasistlər milyonlarla yəhudinin həyatına son qoydular.
Hazırda Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ müharibəsi zəminində baş verən hadisələr insan hüquqlarının pozulmasına nümunədir və bu proses bu günə qədər davam etməkdədir. Azərbaycanlılara qarşı təşkil edilən deportasiya* və soyqırımın tarixi qədim olsa da, XX əsrin 80-ci illərinin axırlarından bu proseslər yenidən başlandı. Ermənistan Respublikasının ərazisindən iki yüz mindən çox azərbaycanlı öz daimi yaşayış
* Deportasiya - insanların öz yaşayış yerindən zorla köçürülməsi. yerlərindən, tarixən onlara məxsus olan qədim torpaqlarından zorla köçürülmüşdür. Ümumilikdə isə Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində bir milyondan artıq azərbaycanlı öz ata-baba torpaqlarından didərgin düşmüş, iyirmi mindən artıq azərbaycanlı həlak olmuş, minlərlə adam itkin düşmüş, yüz minlərlə insan yaralanmışdır. Eləcə də təcavüz nəticəsində kənd təsərrüfatının yararlı torpaq sahələri işğal altında qalmış, yaşayış məntəqələri, sənaye və kənd təsərrüfatı obyektləri, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət müəssisələri və s. dağıdılmışdır. Ermənilərin Xocalıda törətdikləri soyqırım insan hüquqlarının pozulmasının ən bariz nümunəsidir. Münaqişə ilə bağlı hətta BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən 822, 853, 874 və 884 nömrəli qətnamələrin qəbul edilməsinə baxmayaraq, onların heç biri indiyə qədər icra olunmamışdır.
İnsan hüquqlarının və azadlıqlarının boğulması faktı tarixən olmuş və davam etməkdədir. Bütün bunların qarşısını almaq üçün beynəlxalq hüquq və qanunlar müəyyən edilmişdir. 1. Xocalı faciəsini insan hüquqlarının pozulması faktı kimi dəyərləndirərək təqdimat hazırlayın 2. İnsan hüquqlarının pozulmasını faktlara əsasən şərh edin. 3. Oxuduğunuz əsərlərdən, yaxud baxdığınız filmlərdən insan hüquqlarının pozulmasına dair nümunələr göstərin. 4. “İnsanların hüquq və azadlıqları bəzən boğulur” adlı təqdimat hazırlayın. 5. MALİYYƏ Əziz dost, sənin də hər kəs kimi məqsədlərin var. Bu baxımdan öz şəxsi məqsədlərin haqqında düşün. Lakin bunların içərisində maliyyə məqsədlərini unutma. Şəxsi məqsədinə daha yaxşı oxumaq, ali məktəbə daxil olmaq, maliyyə məqsədlərinə isə kompüter, kitab, geyim və s. almaq üçün pul yığmaq aid ola bilər.
Tarixdən bəllidir ki, ibtidai dövrlərdə pul olmamışdır: insanlar barter (əvəzlənmə, dəyişmə) üsulundan istifadə etmişlər. Heyvandarlıqla məşğul olan maldar əti, yunu, südü taxıl, tərəvəz və s. kimi lazım olan tələbatlarına dəyişirdi. Bu dolaşıq və çətin prosesdən çıxış yolu tapmaq istəyən insanlar pulu kəşf etdilər. Beləliklə, hər kəsin yaşamaq üçün pula ehtiyacı oldu. Bəzi insanlar daha çox pul qazanır, bəziləri isə daha az. Bir qisim insanlar daha çox pul xərcləyir, digərləri isə daha qənaətcildirlər. Bəzi insanlar gəlirlərinin bir qisminə qənaət edir, bəziləri isə bədxərc olur, hətta borc pul da alırlar. Bəs siz necə, maliyyə xərclərinizi düzgün hesablaya bilirsinizmi?
Cəm
Beləliklə, maliyyə çətinliklərinin öhdəsindən gəlmə yolunu hələ məktəbli ikən kəşf edin. Maliyyə nə deməkdir? Maliyyə sisteminin həyata keçirilməsi deyərkən nə başa düşürsünüz? Maliyyə iqtisadiyyatın bir qolu sayılır. Maliyyə pul yığımı, pulun borc verilməsi, pulun xərclənməsi, büdcənin hazırlanması və s. prosesləri əhatə edir. Bu proses, əsasən, şəxslərin banka əmanət yerləşdirməsi vasitəsilə həyata keçirilir. Bank pulu digər fiziki və hüquqi şəxslərə istehlak və ya investisiya* məqsədilə kredit (borc) olaraq verir və onlardan faiz tələb edir. Bank sektoru kredit təmin etməklə çıxış edir. Maliyyə müxtəlif növ qiymətli kağızların birjalarda** alınıb satılmasına imkan yaradır. Mərkəzi bank isə pul kütləsinə nəzarət edir. Dövlətin idarəçilik, müdafiə və s. kimi çoxsaylı funksiyaları vardır. Cəmiyyətin inkişafı və idarəetmənin mürəkkəbləşməsi ilə əlaqədar dövlət gəlirləri, xərcləri, maliyyə münasibətləri meydana gəlməyə başladı. Azərbaycan Respublikası öz xərclərini və maliyyə münasibətlərini tənzimləmək üçün bu işi Maliyyə Nazirliyi vasitəsilə həyata keçirir.
Maliyyə Nazirliyi haqqında məlumat toplayaraq təqdimat hazırlayın. Maliyyə müxtəlif pul vəsaitləri fondlarının formalaşdırılması və istifadəsi ilə əlaqədar olan iqtisadi münasibətləri əhatə edir. Bu pul vəsaitləri fondları mərkəzləşdirilməmiş və mərkəzləşdirilmiş fondlara ayrılır. Mərkəzləşdirilməmiş pul fondları müəssisələrin fondlarıdır. Onlara yığım fondu, istehlak və ehtiyat fondları daxildir. Yığım fondunun vəsaitləri kapital qoyuluşunun maliyyələşdirilməsinə və s. xərclərə sərf edilir. İstehlak fondu zəruri və izafi məhsulun dəyəri hesabına formalaşır. Ehtiyat fondu məhsulun dəyəri hesabına təşkil olunur. Lazım olan ehtiyaclar həmin fondun vəsaiti hesabına ödənilir. Mərkəzləşdirilmiş pul vəsaitləri fondları dövlət səviyyəsində formalaşdırılır. Onlara müxtəlif hakimiyyət orqanlarının büdcələri və büdcədənkənar fondlar daxildir. Maliyyə münasibətləri çox vaxt pul formasında ifadə olunur. Bu baxımdan gəlirin bölgü və yenidən bölgüsünün mürəkkəbliyi maliyyə ilə yanaşı, başqa iqtisadi kateqoriyaların da iştirakını zəruri edir. Məsələn, qiymət, əməkhaqqı, vergi, faiz və s. Gördüyünüz kimi, həyatımızı maliyyəsiz təsəvvür etmək çətindir. Buna baxmayaraq, çalışın, həyatınızda lazımsız maliyyə xərclərinə yol verməyin. 1. Maliyyə anlayışı haqqında fikirlərinizi bildirin. 2. Pulun tarixi haqqında təqdimat hazırlayın. 3. Öz həftəlik maliyyə xərclərinizin siyahısını tutun və xərclərinizi hesablayın. 4. “Mən maliyyə naziri olsaydım” adlı esse yazın. * İnvestisiya - gəlir və ya səmərə əldə etmək məqsədilə sahibkarlıq və digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaiti, habelə maddi sərvətlərdən ibarətdir. ** Birja - əmtəələrin, xammalın, qiymətli kağızların satışı ilə məşğul olan topdan bazardır. 6. SIĞORTA Həyat bəzən bizi gözləmədiyimiz təhlükələrlə üz-üzə qoyur. Bu təhlükələr bizim sağlamlığımıza, malımıza, mülkümüzə ziyan vura bilər. Dəyən zərərləri aradan qaldırmaq çox çətin olur. Dost-tanışdan yardım istəmək isə problemi həll etməyə də bilər. Bu ziyanları aradan qaldırmaq üçün bizə hər hansı bir kömək lazımdır.
İnsanlar həmişə həyatlarını təhlükəsiz keçirmək, gözlənilməz hadisələrin ziyanını azaltmaq istəyi ilə yaşamışlar. Bundan çıxış yolları tapmaq üçün isə sığorta anlayışı həyatımıza daxil oldu. Sizcə, həyatın bu cür gözlənilməz sürprizlərini az zərərlə ötüşdürmək üçün nə etmək olar? Bizim hansı çıxış yollarımız vardır? Belə bir öhdəliyi üzərinə götürən qurumun fəaliyyəti haqqında nələri bilirsiniz? Maliyyə sisteminin tərkib hissəsi olan sığorta dəyən ziyanın aradan qaldırılması üçün məqsədli pul vəsaiti fondlarının yaradılması və istifadəsi prosesidir. Hələ XIV əsrin əvvəllərində Almaniyanın Brugge şəhərində əmlakın sığorta edilməsi üçün “Sığorta” palatası yaradılmışdı. İlk sığorta şirkəti isə 1424-cü ildə Genuya şəhərində təşkil edilmişdi. Sığorta cəmiyyətin ictimai-iqtisadi həyatının bütün tərəflərini əhatə etməklə əhalinin maddi rifahının və sahibkarlıq riskinin zəmanətçisi kimi çıxış edir. Gözlənilməz və fövqəladə hadisələr əmlak mənafelərinin qorunmasına, dövlətin maliyyə sisteminin möhkəmləndirilməsinə təsir göstərir. O nəinki sığorta hadisələri zamanı büdcəni dəyən zərərlərin ödənilməsindən azad edir, hətta uzunmüddətli investisiyaların mənbəyinə çevrilir. Şəklə əsasən fikirlərinizi bildirin. Sığorta münasibətləri icbari və könüllü formalarda həyata keçirilir, icbari (yəni məcburi) sığorta dövlət tərəfindən qanunvericilik əsasında həyata keçirilməklə cəmiyyətin maraqlarının təmin edilməsi üçündür. Sığortanın icbari forması sığortaçını müdafiə edir. Ona görə də sosial sığorta, hərbi xidmətçilərin sığortası və digər bir neçə sığorta forması bizim ölkədə icbari sığortadır. Hər bir ölkədə icbari sığorta obyektləri müxtəlifdir. İcbari sığortada obyektlərin siyahısı, sığorta ödənişlərinin aparılması dövrü, sığorta edənlə sığorta olunanın əsas hüquq və vəzifələri və s. nəzərdə tutulur. İcbari sığorta, bir qayda olaraq, dövlət sığorta orqanlarına tapşırılır. Bunun üçün sığorta orqanları hər il bütün ölkə üzrə sığortalanmış obyektlərin qeydiyyatım aparır, sığorta ödənişlərinin hesablanmasını və müəyyən olunmuş müddətə yığılmasını həyata keçirir. İcbari sığortadan fərqli olaraq, sığortanın könüllü formasında sığortaçılarla sığorta olunanlar arasında müqavilə könüllü olaraq bağlanılır. Qanunvericiliyə uyğun olaraq, könüllü sığortanın hər bir növü üzrə qaydalar müəyyənləşdirilir. Bir qayda olaraq, könüllü sığorta müqaviləsi əvvəlcədən müəyyən edilmiş sığorta müddəti üçün bağlanılır. Könüllü sığorta könüllü əsaslarla fəaliyyət göstərir. Qanun könüllü sığortaya aid olan bütün obyektləri müəyyənləşdirir. Konkret şərait sığorta qaydaları vasitəsilə tənzimlənir. Sığorta şərtlərinə uyğun olaraq, sığorta müqaviləsinin bağlanması üçün bəzi məhdudiyyətlər mövcuddur. Belə ki könüllü sığorta həmişə sığorta müddəti ilə məhdudlaşdırılır. Müqavilədə müddətin başlama və sona çatma vaxtı xüsusi olaraq müəyyənləşdirilir. Könüllü sığortada fasiləsizlik yalnız müddət bit-
məmişdən qabaq təkrar müqavilənin bağlanması yolu ilə müəyyən edilir. “Sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən sığorta iki əsas sahədən: həyat və qeyri-həyat sığortası sahələrindən ibarətdir. Sığortaçılar bu sahələrdən biri və ya hər ikisi üzrə fəaliyyət göstərə bilərlər. Həyat sığortası - sığortalanan şəxsin sağlamlığının, iş qabiliyyətinin qocalığa, yaxud əlilliyə görə tamamilə və ya qismən itirilməsi hallan üçün apanlan sığortadır. Həyat sığortası üzrə müqavilə müddəti bitdikdə və ya sığorta hadisəsi baş verdikdə sığorta məbləği sığorta müqaviləsində müəyyən edilmiş qaydada və şərtlərlə sığortaçıya və ya onun varisinə ödənilir. Həyat sığortası müqavilələri uzun müddətə bağlanılır. Qeyri-həyat sığortası sığorta hadisəsi baş verdiyi zaman sığortaçıya vurulan zərər ödənilməklə onun məsuliyyəti, əmlakı və əmlak mənafeləri ilə bağlı risklərin sığortasıdır. Milli Məclisin 25 iyun 1999-cu il qərarı ilə respublikamızda ilk dəfə “Sığorta haqqında” qanun qəbul edilmişdir. Bu qanunla ölkəmizdə sığorta işi hüquqi bazaya malik olmuş, milli sığorta bazarının yaranmasına şərait yaradılmışdır. 1. Könüllü və icbari sığortanın oxşar və fərqli cəhətlərini izah edin. 2. Sizcə, qəbul edilmiş “Sığorta haqqında” qanunun əhəmiyyəti nədir? 3. Hansı sığorta şirkətini tanıyırsınız? Tanıdığınız sığorta şirkəti haqqında təqdimat hazırlayın. 4. Sığortalar haqqında məlumat yazmaqla cədvəli tamamlayın. Tibbi sığorta Həyat sığortası Əmlakın yanğından və riskdən sığortası Bədbəxt hadisələrdən sığorta 5. Genuya şəhərində yaradılmış ilk sığorta şirkəti haqqında məlumat toplayın. 7. VERGİ Bəlli olan ilk vergi sistemi Qədim Misirdə olub. Mənbələrdə qeyd olunur ki, firon əhalidən ildə iki dəfə vergi yığdırırdı. Sonralar Əhəmənilər imperiyası dövründə, e.ə. 500-cü ildə I Dara tərəfindən sabit vergi sistemi həyata keçirilmişdir. Sizcə, vergilərin yığılması nə üçün vacibdir? Tarix dərslərindən öyrəndiyiniz hər hansı bir dövlətin vergi sistemi haqqında məlumat verin. Vergini dövlətin güc mənbəyi hesab etmək olar. Hər bir dövlət öz əhalisinin yaxşı yaşamasını təmin etməlidir. Dövlətin gəlir və xərcləri dövlət büdcəsini təşkil edir. Dövlət büdcənin doldurulmasında maraqlıdır. Büdcə gəlirinin bir hissəsini də vergilər təşkil edir və ölkənin maliyyə xərclərinin təminatı üçün istifadə olunur. Vergi sistemi müəyyən edilmiş qaydalara əsasən vergi növlərinə görə müxtəlif faiz dərəcələrindən ibarətdir. Vergilər iqtisadi münasibətlərin təkmilləşməsinə və ölkənin inkişafına kömək etməlidir. Vergi qanunvericiliyinə və dövlət qiymət intizamına riayət olunması üçün 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi fəaliyyət göstərməyə başladı. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2000-ci il tarixli Fərmanı ilə Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi ləğv edilmiş, onun bazasında ölkədə dövlətin vergi siyasətinin həyata keçirilməsini, dövlət büdcəsinə vergilərin və digər daxilolmaların vaxtında və tam yığılmasını təmin edən, bu sahədə dövlət nəzarətini həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı - Vergilər Nazirliyi yaradılmışdır.
Yüklə 373,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|